40 Agnieszka STOWARZYSZENIE Biernat-Jarka EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU

40 Agnieszka STOWARZYSZENIE Biernat-Jarka EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XVIII zeszyt 2 Agnieszka Biernat-Jarka Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie MOTYWY ZAKUPU ZIEMI PRZEZ ROLNIKÓW NA PRZYKŁADZIE WOJEWÓDZTWA MAZOWIECKIEGO REASONS OF THE LAND PURCHES ON THE BASIS OF AN EXAMPLE OF MAZOWSZE REGION Słowa kluczowe: zakup, grunty rolne, województwo mazowieckie, gospodarstwo Key words: purchase, agricultural land, Mazowsze region, farm JEL codes: Q12 Abstrakt. Celem artykułu jest przedstawienie powodów, dla których osoby prowadzące gospodarstwa rolne decydowały się na zakup ziemi rolnej. Ukazano istotę czynnika ziemi w wybranych szkołach ekonomicznych, a także pokazano zamierzenia rolników dotyczących powiększania powierzchni gospodarstw rolnych. Badaniami objęto 703 rolników indywidualnych prowadzących gospodarstwa na terenie 58 gmin wiejskich i miejsko-wiejskich województwa mazowieckiego. Ankietowani rolnicy decydowali się na zakup bądź dzierżawę gruntów, gdyż dążyli do zwiększenia potencjału produkcji, otrzymania płatności bezpośrednich i lokaty kapitału. Respondenci wskazali na ciągły wzrost cen ziemi po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej. Wstęp Ziemia rolnicza z zasady traktowana jest przez ekonomistów jako ważny zasób produkcyjny stanowiący podstawę produkcji rolniczej. W takim ujęciu jest ona trzecim, obok pracy i kapitału, czynnikiem produkcji. Jednak znaczenie ziemi zmienia się w zależności od udziału rolnictwa w tworzeniu dochodu narodowego. Poza tym sposób realizacji działań państwa w stosunku do rolnictwa zależy od liczby zatrudnionych w rolnictwie, co wiąże się bezpośrednio z poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Cena ziemi rolniczej w Polsce w ostatnich latach wzrasta, tak samo jak i jej pozaekonomiczne znaczenie jest dobrem społecznym dostarczającym dobra publiczne, a także często ma wartość emocjonalną dla rolników [Wilkin 2014, Czyżewski, Kułyk 2015]. Czynnik ziemi w wybranych szkołach ekonomicznych Ziemia jako podstawowy czynnik produkcji, także pełniący funkcję pozaprodukcyjną, był i jest przedmiotem rozważań wielu ekonomistów. Już przedstawiciele fizjokratyzmu i ekonomii klasycznej przedstawiali czynnik ziemi jako ważny nie tylko z produkcyjnego punktu widzenia. Twórcą fizjokratyzmu był Quesnay, który twierdził, że jedynie rolnictwo daje produkt czysty i warunkuje rozwój całej gospodarki [Szpak 2003]. Poza tym fizjokraci twierdzili w przeciwieństwie do merkantylistów, że źródłem bogactwa nie jest produkt wytworzony w procesie wymiany, ale rolnictwo, czyli natura. Po opłaceniu różnych czynników produkcji, wykorzystywanych w rolnictwie, pozostawała nadwyżka, którą fizjokraci określali jako wynik produkcyjności ziemi. F. Quesnay dokonał podziału społeczeństwa na klasy wyodrębniając klasę wytwórczą, jałową i klasę właścicieli ziemskich. Klasa wytwórcza związana była z działalnością rolniczą, była produktywna i wytwarzała dochód czysty. Klasę jałową stanowili przemysłowcy, kupcy, rzemieślnicy, wolne zawody, które nie wytwarzały nowej wartości [Pęciak 2015, s. 51]. Tylko rolnictwo wytwarza dochód czysty, co umożliwia państwu zwiększać swoje bogactwo. Pogląd fizjokratów, że produkcja rolna jest zdolna do zwracania większego produktu niż wynoszą koszty produkcji, może wynikać z tego, że mierzono wartość produkcji w ujęciu miar fizycznych a nie wzrostu

Motywy zakupu ziemi przez rolników na przykładzie województwa mazowieckiego 41 wartości. Fizjokraci opowiadając się za gospodarką samoregulującą się, twierdzili, że polityka ta może przynieść rozwój francuskiego rolnictwa przez zmianę niewielkich gospodarstw rolnych w gospodarstwa prowadzone na dużą skalę [Landreth 2005, s. 76]. Adam Smith, przedstawiciel ekonomii klasycznej nie podzielał opinii fizjokratów, odnośnie rolnictwa jako jedynego źródła dochodu. Podkreślał jednak, że jedynie praca farmerów i robotników rolnych jest bardziej produkcyjna niż w pozostałych dziedzinach gospodarki, tzn. nie tylko utrzymuje i zatrudnia rolników, ale także przynosi czysty produkt w postaci renty dla właściciela ziemi. Poza tym A. Smith twierdził, iż najbardziej efektywna jest własność prywatna ziemi, dobra ziemskie panującego lub należące do państwa są nieefektywne ekonomicznie [Smith 1954]. Z kolei David Ricardo wręcz twierdził, iż właściciele ziemscy są pasożytami [Landreth 2005]. Otrzymują oni dochód wyłącznie za posiadanie czynnika produkcji, mimo że nie świadczą żadnej usługi. Zarówno fizjokraci, jak i A. Smith podkreślali znaczenie zwiększania kapitału w rolnictwie. A. Smith jednak w przeciwieństwie do fizjokratów uważał, że obok dużych gospodarstw rolnych powinny prowadzić działalność także niewielkie gospodarstwa. Należy stwierdzić, że przedstawiciele ekonomii klasycznej bardziej ostrożnie podchodzili do czynnika ziemi i pracy rolników niż fizjokraci. Co prawda A. Smith twierdził, że praca rolników jest bardziej efektywna niż zatrudnionych w pozostałych dziedzinach gospodarki, ale to nie znaczy, że inne działalności pozarolnicze nie dają efektu ekonomicznego. Dlatego też do czynnika ziemi należy podchodzić jako dobra o określonych cechach w zależności od wykorzystania i zastosowania. Alfred Marshall jako przedstawiciel szkoły neoklasycznej twierdził, że ziemia ma właściwości określonych dóbr trwałego użytku (nasypy kolejowe, mosty) i można ją utrzymywać ponosząc małe wydatki reparacyjne. Jednak ziemia rolnicza jest droga i w kraju o ustabilizowanej sytuacji społeczno-ekonomicznej niemożliwe jest zwiększenie jej podaży. To powoduje, że podaż ziemi jest mniej elastyczna od podaży dóbr kapitałowych [Blaug 2000]. Zmiany na rynku ziemi w Polsce po wstąpieniu do Unii Europejskiej Struktura obszarowa użytkowanych gospodarstw wpływa na optymalne wykorzystanie czynników produkcji, sytuację ekonomiczną ludności rolniczej, a także konkurencyjność gospodarstw [Biernat-Jarka 2007]. Po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej (UE) wystąpiły dwie sytuacje charakteryzujące przemiany struktury obszarowej polskich gospodarstw. Z jednej strony, łatwe pozyskanie płatności bezpośrednich przez rolników w Polsce po wstąpieniu do UE wpłynęło na utrzymanie dotychczasowej struktury obszarowej. Zwłaszcza w przypadku małych i niedochodowych gospodarstw rolnych płatności często pełnią funkcję pomocy socjalnej i przeznaczone są na cele konsumpcyjne. Z drugiej strony, koncentracja ziemi i zwiększanie powierzchni gospodarstw jest procesem zupełnie naturalnym dla podmiotów działających w rolnictwie. Rolnicy nastawieni na produkcję rolną, uzyskujący dochody głównie z rolnictwa, często dążą do zwiększania powierzchni gospodarstw rolnych. Po wstąpieniu Polski do UE nastąpił bardzo duży wzrost cen ziemi rolniczej w Polsce. W latach 2004-2014 średnie ceny gruntów ornych w obrocie prywatnym wzrosły w ujęciu nominalnym pięciokrotnie, z 6,6 tys. zł/ha do 32,3 tys. zł/ha [Rynek Ziemi 2015]. Podobna sytuacja dotyczy gruntów sprzedawanych z Zasobów Własności Rolnej Skarbu Państwa (ZWRSP), gdzie w latach 2004-2013 średnie ceny sprzedaży gruntów rolnych wzrosły z 4,7 tys. zł do 25,6 tys. zł, osiągając nawet w 2014 roku w województwie mazowieckim poziom 33 tys. zł. W 2013 roku najwięcej transakcji kupna i sprzedaży ogółem zawierano w zachodniej i południowo-zachodniej części kraju, a więc na obszarach o dużej koncentracji gruntów. Był to wynik działalności Agencji Nieruchomości Rolnej (ANR) i rozdysponowania gruntów z jej zasobów, co miało przełożenie na ożywienie lokalnych rynków ziemi. Efektem tego procesu było zwiększenie powierzchni gospodarstw przeznaczonej pod produkcję rolniczą. Przykładem wzmożonego procesu transakcji kupna-sprzedaży w 2013 roku było województwo mazowieckie. Zwiększenie zakupów ziemi wynikało z rozwoju aglomeracji warszawskiej, ekspansji terenów zurbanizowanych na obszary wiejskie, co oczywiście skutkowało konwersją gruntów rolniczych w nierolnicze.

42 Agnieszka Biernat-Jarka Zakup ziemi w Polsce w ostatnich latach był w dużej mierze ograniczony. Pomimo że zwiększyła się liczba rodzin utrzymujących się ze źródeł nierolniczych (według danych IERiGŻ-PIB z 2011 roku było to 66% ogółu użytkowników gospodarstw), to większość niechętnie sprzedawała grunty rolne, mimo iż osoby te nie prowadziły działalności rolniczej. Powodem ograniczania sprzedaży ziemi była możliwość korzystania z ubezpieczenia w KRUS, uzyskanie dopłat bezpośrednich, a także duże znaczenie funkcji rezydencyjnej siedliska. Poza tym zawsze jest możliwość zabezpieczenia potrzeb żywnościowych w sytuacji utraty dotychczasowej pracy czy rosnące znaczenie renty kapitałowej, która w przypadku ziemi znacznie przekracza aktualne oprocentowanie lokat bankowych [Rynek Ziemi 2015]. Oprócz powyższych czynników bardzo ważnym aspektem wpływającym na ceny ziemi był lokalny charakter rynku ziemi. Przestrzenne nierówności w zakresie możliwości zakupu ziemi wynikają z rozmieszczenia gruntów z ZWRSP, które mimo że w większości zostały zagospodarowane, to w dalszym ciągu obrót nimi, także wtórny, przyczyniał się do ożywienia rynku ziemi [Rynek Ziemi 2015]. Nabywcą ziemi nie byli tylko rolnicy, którzy dążyli do powiększenia skali produkcji, ale także osoby traktujące ziemię rolniczą jako inwestycję. Zwłaszcza sytuacja ta dotyczyła działek położonych w pobliżu dużych aglomeracji miejskich, co mogło także stwarzać możliwość przekwalifikowania ziemi rolniczej na działalność nierolniczą. Kolejnym czynnikiem wpływającym na zachowania kupujących w ostatnich latach była propozycja zmian legislacyjnych, które zakładały wstrzymanie sprzedaży nieruchomości wchodzących w skład ZWRSP, a także wprowadzających ograniczenia w zakupie ziemi rolniczej w Polsce w obrocie prywatny. Ustawa z dnia 14 kwietnia 2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości rolnych Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw [Dz.U. RP 2016, poz. 585] faktycznie wprowadziła wstrzymanie sprzedaży nieruchomości rolnych z ZWRSP na okres 5 lat po wejściu w życie, rolnicy zaś będą mogli korzystać z tzw. trwałych dzierżaw. Poza tym nabywcami nieruchomości rolnych mogą być tylko rolnicy, tzn. osoby mające kwalifikacje rolnicze, prowadzące przez 5 lat gospodarstwo rolne do 300 ha i zamieszkujące w tym gospodarstwie. Powyższe ograniczenia nie będą dotyczyć osób bliskich zbywającemu gospodarstwo (dzieci rodzeństwa, małżonka, osób przysposabiających i przysposobionych), a także jednostek samorządu terytorialnego oraz Skarbu Państwa. Także za zgodą Prezesa ANR grunty rolne będzie mogła nabyć osoba fizyczna planująca utworzenie gospodarstwa rolnego. W tej sytuacji będzie musiała mieć kwalifikacje rolnicze, zobowiązać się do zamieszkiwania w okresie 5 lat od nabycia nieruchomości na terenie gminy, na obszarze której położona jest nieruchomość rolna, a także zobowiązać się do należytego prowadzenia działalności rolniczej. Zapisy ustawy dążące do wyeliminowania spekulacyjnego zakupu ziemi wprowadzają zakaz sprzedaży bądź oddania nieruchomości rolnej w posiadanie innego podmiotu przez okres 10 lat od dnia jej nabycia. Materiał i metodyka badań Badania zostały przeprowadzone w 2013 roku na terenie województwa mazowieckiego i obejmowały gospodarstwa zlokalizowane w 20 powiatach: 58 gminach miejsko-wiejskich (102 respondentów) i wiejskich (601 respondentów). Łącznie w nich wzięło udział 703 rolników indywidualnych, którzy prowadzili towarowe gospodarstwa rolne na terenie województwa mazowieckiego (rys. 1). W badaniach zastosowano dobór celowy próby. Wśród respondentów dominowały osoby w wieku 35-45 lat (30% ogółu badanych) i 45-55 lat (29%). W wieku 25-35 lat było 21% ankietowanych. Ze względu na wykształcenie badanych, największą grupę stanowiły osoby z wykształceniem średnim zawodowym i zasadniczym zawodowym (łącznie 67%). Wykształcenie wyższe wskazało 15% badanych. Ankietowani rolnicy w dominującej większości wykazywali się dużym doświadczeniem w zakresie prowadzonego gospodarstwa. Mianowicie około 69% ankietowanych prowadziło gospodarstwo rolne 10 i więcej lat. W badanej zbiorowości największą grupę w strukturze gospodarstw stanowiły gospodarstwa o powierzchni 20-50 ha (20%) i 10-15 ha (23%). Najmniej gospodarstw znajdowało się w grupie powyżej 50 ha.

Motywy zakupu ziemi przez rolników na przykładzie województwa mazowieckiego 43 Rysunek 1. Powiaty, w których przeprowadzono badania ankietowe Figure 1. Poviats where the survey was conducted Źródło: badania własne Source: own research liczby przedstawione w powiatach oznaczają liczbę respondentów uczestniczących w badaniach/the figures presented in poviats indicate the number of respondents participating in the research Wyniki badań Z przeprowadzonych badan wynika, że większość respondentów pozyskała gospodarstwa rolne w wyniku dziedziczenia po rodzicach bądź teściach (92% ogółu ankietowanych). Poza tym, źródłem ziemi w gospodarstwach był jej zakup, głównie w obrocie międzysąsiedzkim (13%), a następnie dzierżawa (11%). Głównym motywem, który skłonił respondentów do zakupu gruntów było przekonanie o konieczności zwiększenia powierzchni gospodarstwa rolnego ze względu na niską opłacalność produkcji (64%). zwiększenie powierzchni gospodarstwa rolnego/increasing the farm area możliwość zakupu ziemi od ANR/possibility of purchasing land from the Agricultural Property Agency (ANR) uzyskanie dopłat bezpośrednich/receiving direct payments lokata kapitału/capital investment możliwość skorzystania z ubezpieczenia w KRUS/ossibility of being insured in the Agricultural Social Insurance Fund (KRUS) spodziewany wzrost cen ziemi/expected increase in land prices otrzymanie bezzwrotnej pomocy UE na ropoczęcie działalności rolniczej/receiving the EU non-refundable support to start farming activity perspektywa zmiany przeznaczenia gruntów/the perspective of change in land use Rysunek 2. Motywy zakupu gruntów przez ankietowanych rolników Figure 2. Motives of purchasing the land by the surveyed farmers Źródło: badanie własne Source: own research 8% 12% 3% 2% 2% 5% 2% 2% 64% ankietowani mogli podać więcej niż jedną odpowiedź (łączna liczba odpowiedzi 632)/the respondents could give more than one answer (total number of the responses 632)

44 Agnieszka Biernat-Jarka przekazać w zamian za rentę strukturalną/passing in return for early retirement sprzedać część gruntów po wyższych cenach/selling part of the land at a higher price sprzedać całe gospodarstwo/selling the farm 1% 1% 4% oddać dzieciom/wnukom/giving the farm to children or grandchildren 17% oddać w dzierżawę/leasing the farm out 1% wydzierżawić więcej/leasing more land 16% ankietowani mogli podać więcej niż jedną odpowiedź (łączna liczba odpowiedzi 898)/the respondents could give more than one answer (total number of the responses: 898) kupić więcej/purchasin more land obecny areał jest wystarczający/the current acreage is sufficient 23% 36% 0% 10% 20% 30% 40% Rysunek 3. Zamierzenia rolników na przyszłość, odnośnie posiadanego gospodarstwa Figure 3. The farmers s plans for the future, regarding their farms Źródło: badanie własne Source: own research Producenci często podkreślali, że uzyskując dochody jedynie z produkcji rolniczej, muszą zwiększać wielkość produkcji towarowej, a to jest możliwe także w wyniku wzmożonej koncentracji ziemi. Poza tym do zakupu ziemi skłoniła ankietowanych możliwość otrzymania płatności bezpośrednich (12%) i lokata kapitału (8%). Respondenci wskazywali także na wzrost cen ziemi po wstąpieniu Polski do UE, możliwość ubezpieczenia w KRUS w przypadku posiadania gospodarstwa rolnego, możliwość zakupu gruntów od ANR czy otrzymanie bezzwrotnej pomocy UE na rozpoczęcie działalności rolniczej. Poza tym wśród innych przyczyn, które skłoniły ankietowanych rolników do zakupu gruntów, wskazywano na dogodne położenie kupowanych gruntów w bezpośrednim sąsiedztwie gospodarstwa. Podobne wyniki badań uzyskała także Renata Marks- -Bielska [2010], według której trzy główne czynniki, które skłoniły rolników do zakupu gruntów, to zwiększenie gospodarstwa rolnego, lokata kapitału i możliwość skorzystania z dopłat unijnych. Analizując zamierzenia badanych dotyczących przyszłości funkcjonującego gospodarstwa, duża grupa respondentów stwierdziła, że w miarę swoich możliwości finansowych będzie dążyć do powiększenia powierzchni użytkowanych gospodarstw przez zakup gruntów (36%) lub dzierżawę (16%). Około 23% ankietowanych osób stwierdziło, że powierzchnia gospodarstwa jest wystarczająca i nie będą dążyć do zwiększania powierzchni gospodarstw. Podsumowanie Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że większość ankietowanych pozyskała gospodarstwa rolne w wyniku dziedziczenia po rodzicach bądź teściach (92%), w wyniku zakupu (13%) i dzierżawy gruntów (11%). Z badań tych również wynika, że gospodarstwo rolne dla wielu osób to nie tylko miejsce prowadzenia działalności i możliwość uzyskania dochodów, ale sposób życia. Większość badanych (52%) planowało dalsze zwiększenie powierzchni gospodarstw, w zależności od własnych możliwości finansowych i lokalnego rynku ziemi.

Motywy zakupu ziemi przez rolników na przykładzie województwa mazowieckiego 45 Literatura Biernat-Jarka Agnieszka. 2007. Zasoby ziemi i struktura agrarna w UE. [W] Ekonomiczno-społeczne problemy rozwoju zrównoważonego. Tom I, red. A. Mickiewicz, 34-39. Szczecin: Akademia Rolnicza w Szczecinie. Blaug Mark. 2000. Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne. Warszawa: PWN. Czyżewski Andrzej, Piotr Kułyk. 2015. Public goods in agriculture of the European Union, funding and social meaning. Economic and Regional Studies 8 (1): 6-18. Landreth Harry. 2005: Historia myśli ekonomicznej. Warszawa: PWN. Marks-Bielska Renata 2010. Rynek ziemi rolniczej w Polsce uwarunkowania i tendencje rozwoju. Wydawnictwo UWM w Olsztynie. Pęciak Renata. 2015. Własność w ujęciu merkantylistów i fizjokratów. [W] Kategoria własności w ujęciu wybranych kierunków myśli ekonomicznej, red. U. Zagóra-Jonszta, 35-54. Warszawa: Wydawnictwo Naukowo-Techniczne. Rynek Ziemi Rolniczej. Stan i Perspektywy. 2015. Warszawa: IERiGŻ-PIB. Smith Adam. 1954. Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów. Tom II. Warszawa: PWN. Szpak Jan. 2003. Historia gospodarcza powszechna. Warszawa: PWE. Ustawa z dnia 14 kwietnia 2016 r. o wstrzymaniu sprzedaży nieruchomości rolnych Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa oraz o zmianie niektórych ustaw. Dz.U. RP 2016, poz. 585. Wilkin Jerzy. 2014. Ziemia rolnicza dobro wielofunkcyjne. Wieś i Rolnictwo 1 (162): 113. Summary The objective of this paper was to present the reasons of the land purches on the basis of an example of Mazowsze Region. The paper is based on theoretical and empirical approaches. Firstly, importance of land factor in economic theory was presented. Research covered 703 respondents, managing farms in territory of 58 rural and urban-rural communities from the Mazowsze region. Farmers covered by research increased area of their farms as additional land allowed them to increase production potential, having access to increased direct payments and as capital investment. Respondents were aware of growing up of land price in Poland after Polish accession to EU. Adres do korespondencji dr inz. Agnieszka Biernat-Jarka Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Wydział Nauk Ekonomicznych Katedra Polityki Europejskiej Finansów Publicznych i Marketingu ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawa e-mail: biernat-jarka.agnieszka@wp.pl