Alternatywne metody unieszkodliwiania odpadów komunalnych Finansowanie systemu gospodarki odpadami komunalnymi Ogólnie rzecz biorąc, przyjęty za granicą model gospodarki odpadami komunalnymi jest inny niż ten, który obowiązuje obecnie w Polsce. Zbliżony do polskiego jest jedynie model gospodarki przyjęty na Węgrzech. 1
W większości państw UE za gospodarkę odpadami komunalnymi odpowiadają władze samorządowe, które wybierają w drodze przetargu firmy i zlecają im zadania związane z wywożeniem odpadów, wskazują miejsca przetwarzania i unieszkodliwiania odpadów oraz finansują system selektywnej zbiórki z opłat pobieranych od mieszkańców. Zryczałtowaną opłatę za wywiezienie odpadów mieszkańcy wnoszą bezpośrednio na rachunek gminy. Z reguły jest to jedna z opłat lokalnych, np. uiszczana razem z podatkiem od nieruchomości (jak np. w Danii). 2
Taki system zapewnia, że wszyscy mieszkańcy są objęci zorganizowaną zbiórką odpadów. W ten sposób nie mają oni najmniejszego interesu w tym, by pozbywać się odpadów nielegalnie, podrzucając je sąsiadom czy wywożąc na dzikie wysypiska. Z uzyskanych informacji nie wynika, aby do ustalenia modelu gospodarki i zasad pobierania opłat za wywóz odpadów konieczne było przeprowadzenie referendum. Diagnoza sytuacji w Polsce: Problem 1. Wyrzucanie śmieci na nielegalne wysypiska i spalanie śmieci 3
1. Według danych GUS rocznie w Polsce zbiera się ok. 10 mln ton odpadów komunalnych, a ok. 2 mln ton znajduje się poza systemem zorganizowanej zbiórki: albo w lasach, rowach, lub spalane w piecach. 2. Dotychczasowy system bazuje na kontroli mieszkańców, formą dyscyplinowania są kary za nielegalne pozbywanie się odpadów, nieskuteczny. 3. Burmistrz, wójt, prezydent obecnie odpowiada za stan czystości ale nie ma szans być skuteczny. Mieszkaniec pokazuje rachunek za wywóz jednego kubła raz na kilka miesięcy i trzeba by mu udowadniać, że produkuje więcej śmieci. Pozostałe śmieci wyrzuca do lasu w ramach oszczędności lub spala w piecu jako dodatkowe paliwo. Dzikie wysypiska tworzą mieszkańcy a nie firmy wywozowe. 4
4. Przykład skutecznego systemu: budynki wielorodzinne, z administracją. Tam nikt nie wywozi śmieci do lasu, bo to się to nie opłaca. Mieszkańcy i tak płacą do administracji stałą zryczałtowaną opłatę od osoby. Opłata motywuje do dobrych zachowań. 5. W 25 krajach UE dawno to zrozumiano i samorządy są właścicielami odpadów. Tylko Polska i Węgry pozostały w złym systemie. 6. W proponowanym systemie decyzją rady gminy mieszkaniec wniesie opłatę do gminy od osoby i będzie wywierał presję na szefa gminy, aby mu wywozić śmieci w terminie itp. 7. Obecnie referendum daje możliwość wprowadzenia takiego systemu jest kosztowne, często nieskuteczne ze względu na niską frekwencję. 5
Problem 2. Brak nowoczesnych instalacji do gospodarki odpadami komunalnymi. 1. Brak gwarancji strumienia odpadów powoduje, że poza składowiskami praktycznie nie inwestuje się w ten obszar. Nadal najbardziej popularną formą jest składowanie, które jest coraz droższe, ze względu na rosnące opłaty administracyjne za składowanie, mające motywować do segregacji. 6
2. Bardzo niski poziom recyklingu, nie wykonujemy norm unijnych, naliczane są kary. 3. Brak gwarancji strumienia odpadów również powoduje, że nie funkcjonuje Partnerstwo Publiczno Prywatne. 4. Nowe rozwiązania zachęcą gminy do łączenia się w związki międzygminne. Problem 3. Konkurencja 7
1. Konkurencja: Unia Europejska jest szczególnie wyczulona na respektowanie zasad wolności gospodarczych i wolnej konkurencji. Jeśli w 25 krajach UE to funkcjonuje i Komisja Europejska nie ma zastrzeżeń, to dziwnym się wydaje fakt, że u nas mówi się o naruszaniu zasad wolnej konkurencji, o monopolu gmin w przypadku przejęcia przez gminy własności odpadów. Takie zastrzeżenia zgłasza Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów. 2. Firmy wywozowe, których spółki córki funkcjonują w Polsce i protestują przeciwko zmianom, w krajach UE, gdzie często mają firmy macierzyste, mają się dobrze i są od lat partnerami dla samorządów w budowie systemu gospodarki odpadami 8
3. Należy niewątpliwie wziąć pod uwagę głosy firm wywozowych i zapewnić, aby gmina stając się właścicielem odpadów respektowała grę wolnorynkową. Wprowadzić obowiązek zlecania wywozu tylko w drodze zamówienia publicznego, nawet jeśli to jest firma komunalna, tzn. zakład budżetowy lub spółka, której właścicielem jest samorząd. Swoją drogą chyba reliktem przeszłości jest zapis w ustawie o gospodarce komunalnej umożliwiający gminom powierzanie realizacji zadań poza ustawą o zamówieniach publicznych. Może należałoby się zastanowić nad likwidacją tego zapisu, a nie przeszkadzaniem w zmianach systemu? 9
4. Przetargi powinny być wieloletnie, aby umożliwić rozwój rynku firm wywozowych, zainwestowanie w nowy tabor. Gmina organizując przetarg lepiej wyegzekwuje od oferenta jakość usługi. Problem 4. Polityczny aspekt. 10
1. W obowiązującym systemie uczciwy obywatel płaci kilka razy: za swoje śmieci, za podrzucone śmieci do kontenera, za likwidację dzikich wysypisk z naszych podatków, w końcu zdrowiem za skażone środowisko. Uczciwych jest pewnie 90 % i wszyscy są zainteresowani takimi zmianami. 2. Przykład gmin, które wprowadziły opłatę w drodze referendum dowodzi, że zbierane jest dużo więcej odpadów, a mieszkańcy ponoszą dużo niższe koszty niż wcześniej. Wyraźnie wzrasta też poziom odzysku, dzięki motywacyjnemu systemowi (ulgi w opłatach za selektywną zbiórkę). 11
Ilości i rodzaje odpadów komunalnych zebranych na terenie gminy Pszczyna w latach 2007-2009 L.P. Wyszczególnienie 2007r. 2008r. 2009r. Mg Mg Mg 1. Odpady komunalne odebrane od mieszkańców gminy w sposób zorganizowany w tym: 9 857,51 16 236,54 19 139,07 2. odpady komunalne wymieszane 9 792,32 14 001,00 17 621,77 3. odebrane odpady selektywnie zbierane z tego: 65,19 1 275,75 1 200,30 4. - papier i tektura 16,34 446,07 553,00 5. - tworzywa sztuczne 17,45 443,48 267,00 6. - szkło 31,40 386,20 380,00 7. - odpady ulegające biodegradacji _ 900,00 0,300 8. Odpady komunalne poddane odzyskowi 74,19 2 175,75 2 019,30 9. Odpady komunalne zdeponowane na składowisku 9 766,32 11 693,79 15 086,77 10. - w tym ilość zdeponowanych odpadów ulegających biodegradacji 120,00 2 768,00 7 000,00 Analiza kosztów na przykładzie odbioru pojemnika o pojemności 120 l, opróżnianego, co 2 tygodnie L.P. Wyszczególnienie Stary system Nowy system 1. rodzina 1- osobowa 5 zł 2. rodzina 2- osobowa 10 zł 3. rodzina 3- osobowa 40 50 zł 15 zł 4. rodzina 4- osobowa 20 zł 5. rodzina 5- osobowa 25 zł 12
3. Dziwnie długo trwa proces przygotowania projektu nowej ustawy. 4. W sejmie i senacie jest wola polityczna do wprowadzenia koniecznych reform. Pod ostatnią interpelacją podpisało się 112 posłów Platformy Obywatelskiej, a odbyta 4 marca br. debata w sejmie na ten temat, którą miałem zaszczyt prowadzić, pokazuje, że w zasadzie przedstawiciele wszystkich klubów parlamentarnych popierają te propozycje. Podsumowanie: Cel: czyste środowisko. 1. Finansowanie zbiórki i segregacji z opłat ponoszonych przez mieszkańców. Zbiórką objęte zostaną wszystkie odpady komunalne. 13
Zacznie być respektowana zasada: zanieczyszczający płaci. Mówienie o segregacji, kiedy pozwalamy na dzikie wysypiska mija się z celem. Również wprowadzanie wyższej opłaty za składowanie odpadów (tzw. opłaty marszałkowskiej), która ma być elementem ograniczającym ilość odpadów składowanych i jednocześnie ma zachęcać do recyklingu i odzysku, przy pozostawieniu przepisów w obecnym kształcie, spowoduje zwiększenie ilości odpadów wyrzucanych na dzikie wysypiska i spalanych w domowych paleniskach. 2. Finansowanie instalacji w trybie partnerstwa Publiczno Prywatnego. Powstaną nowe instalacje, sortownie, spalarnie, dzięki temu, że można będzie zagwarantować strumień odpadów, który może być kierowany do konkretnej instalacji. Powstanie wreszcie szansa na Partnerstwo Publiczno Prywatne w tym zaniedbanym obszarze gospodarki. PPP w Polsce nadal nie jest realizowane, wydaje się, że gospodarka odpadami to obszar bardzo wdzięczny do realizacji przedsięwzięć w tym trybie. 14
Warto zadać sobie pytanie: dlaczego do tej pory nie ma takich inwestycji? Bo brak gwarancji strumienia odpadów powoduje, że pojawia się zbyt duże ryzyko inwestycyjne, nawet biznes plan potrzebny do kredytu w banku jest niewiarygodny. Również Komisja Europejska będzie zapewne wymagała w projekcie gwarancji strumienia odpadów, inaczej nawet najlepsze projekty nie uzyskają dofinansowania ze środków unijnych. 3. Zaczniemy osiągać wyższe wskaźniki odzysku, nowe rozwiązania dają szansę na wynegocjowanie z Komisją Europejską wstrzymania naliczania kar za niewykonywanie norm unijnych w tym zakresie. 4. Z nieskutecznego systemu kontrolno restrykcyjnego przejdziemy do systemu motywującego do pozytywnych zachowań. Uczciwy obywatel przestanie ponosić koszty nieuczciwości innych. 15
5. Warto skorzystać z wypracowanych rozwiązań, które funkcjonują w innych krajach UE, gdzie samorząd jest właścicielem odpadów a PPP jest powszechnie stosowane. Tyko w takim systemie firmy zajmujące się gospodarką odpadami mogą się rozwijać i inwestować w nowoczesne przedsięwzięcia. Szacuje się, że rynek odpadów w Polsce to ok. 5 mld zł. W lasach jest ok. 2 mln ton odpadów. Tyle więcej pracy będą miały firmy zajmujące się utylizacją odpadów. 6. Warto się zastanowić nad funkcjonowaniem tzw. policji ekologicznej, jako administracji niezależnej od samorządu gminnego. Skuteczność funkcjonowania takiego organu byłaby dużo większa. 16
Na koniec jeszcze taka dygresja natury politycznej: Mamy do czynienia z propozycjami reformy, które wydają się politycznie niekontrowersyjne: 1. Można szybko uzyskać poprawę stanu środowiska, 2. Propozycje powinny uzyskać poparcie zdecydowanej większości obywateli, czyli tych, którzy do tej pory płacą za odpady, postępują uczciwie, 3. Unikniemy płacenia kar, które nałoży na nas Unia Europejska, 4. Można uzyskać poparcie większości parlamentarnej dla tych propozycji, a więc spełnione są wszystkie warunki niezbędna do sprawnego przeprowadzenia reformy Tymczasem prace nad założeniami do reformy trwają dużo ponad dwa lata. Można zatem zadać pytanie: co stoi na przeszkodzie we wprowadzeniu tych cywilizacyjnych zapisów, jakże oczywistych z punktu widzenia interesu państwa i każdego obywatela? Niezadowoleni z nowych przepisów będą ci mieszkańcy, którzy do tej pory wyrzucają śmieci na dzikie wysypiska lub spalają w piecach. Ale oni nie są zorganizowani, im nawet nie wypada przecież powiedzieć, że chcą, aby tak nadal było. 17
I jest druga grupa: to część firm wywozowych, które obawiają się, że ich zysk może być mniejszy lub też tego, że wypadną z rynku. I ja nie mam do nich pretensji o to, że pilnują swoich interesów. Naszą rolą, polityków, jest wprowadzenie zmian z uwzględnieniem zasad uczciwej konkurencji. I chyba przychodzi czas, jeśli nadal nie pojawi się projekt rządowy, na inicjatywę poselską w tym zakresie. 18