WYDAWNICTWO WAM WSFP IGNATIANUM KRAKÓW 2009
Recenzenci Prof. dr hab. Stanis³aw Litak Prof. dr hab. Józef Mi¹so Wydawnictwo WAM, 2005 Wy sza Szko³a Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, 2005 Redakcja naukowa Ks. prof. dr hab. Ludwik Grzebieñ SJ Projekt ok³adki i stron tytu³owych Les³aw S³awiñski PHOTO DESIGN Ilustracje ze zbiorów Biblioteki Naukowej Ksiê y Jezuitów w Krakowie ISBN 978-83-7318-634-7 (WAM) ISBN 978-83-89631-47-3 (Ignatianum) Wznowienie 2009, 2010 WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 429 50 03 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254-256 faks 12 430 32 10 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl Zapraszamy do naszej KSIÊGARNI INTERNETOWEJ http://wydawnictwowam.pl tel. 12 62 93 260, 12 62 93 446-447 faks 12 62 93 261 Druk: Wydawnictwo WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków
5 Spis treœci Wprowadzenie 9 I. Wiek XIX pocz¹tek cywilizacyji przemys³owej 11 II. Systemy szkolne w XIX wieku 17 1. Testament rewolucji francuskiej 17 2. Reformy szkolnictwa po Kongresie Wiedeñskim 23 3. Opieka nad dzieckiem i wychowanie przedszkolne 34 4. Szkolnictwo specjalne 37 5. Upowszechnienie szko³y elementarnej 40 6. Neohumanistyczna szko³a œrednia 42 7. Uniwersytety 43 8. Szkolnictwo zawodowe i realne 47 9. Wykszta³cenie kobiet 50 10. Oœwiata doros³ych i popularyzacja nauki 53 11. Kszta³cenie nauczycieli 55 III. Rozwój nauk pedagogicznych w XIX wieku 57 1. Filozofia pedagogiczna Jana Fryderyka Herbarta 57 2. Utopia pedagogiczna Roberta Owena 59 3. Wychowanie przedszkolne Fryderyka Fröbla 60 4. Pedagogika pozytywistyczna Herberta Spencera 61 5. System wychowania prewencyjnego œw. Jana Bosko 63 IV. Polska oœwiata pod zaborami 65 1. Spuœcizna Komisji Edukacji Narodowej 65 2. Zabór rosyjski w dobie liberalnej polityki Aleksandra I 65 3. Zabór pruski po upadku I Rzeczypospolitej 71 4. W przedautonomicznym zaborze austriackim 73 5. Ksiêstwo Warszawskie (1807-1815) 75 6. Królestwo Polskie (1815-1832) 76 7. W pokongresowym zaborze pruskim (1815-1848) 80 8. Rzeczpospolita Krakowska (1815-1846) 83 9. W miêdzypowstaniowej epoce paskiewiczowskiej (1831-1862) 83
6 Spis treœci 10. Królestwo Polskie po upadku powstania styczniowego 86 11. Przeciw postyczniowej rusyfikacji 88 12. Na Kresach Rzeczypospolitej 92 13. W epoce Bismarcka i Kulturkampfu 94 14. Galicja w dobie autonomii 97 15. Na emigracji 103 V. Polska myœl pedagogiczna w dobie rozbiorów 105 VI. Wielka wojna i jej skutki 113 1. Zniszczenia i ofiary 113 2. Bolszewicka rewolucja 115 3. Sowieckie wychowanie 117 4. System oœwiatowy narodowego socjalizmu 121 5. Wychowanie autorytarne 124 VII. Œwiat miêdzy wojnami 127 1. Pierwsza po³owa XX wieku 127 2. W trosce o dziecko 130 3. Systemy szkolne 132 4. Pedagogiczny prze³om 140 5. Nowe koncepcje wychowania 143 VIII. Idee i wychowanie 147 1. Demokratyzacja oœwiaty 147 2. Koœció³ katolicki wobec wychowania 149 3. Inne Koœcio³y chrzeœcijañskie 153 4. Inne religie 156 5. Konserwatyzm 159 6. Liberalizm 161 7. Agraryzm 163 8. Nacjonalizm 164 9. Socjalizm 166 10. Totalitaryzm 167 IX. Powojenne przyspieszenie 169 1. Nowe wyzwania 169 2. Edukacja w cieniu zimnej wojny 171 3. Ponad podzia³ami 174 4. Nierozwi¹zane problemy 177 5. Integracja europejska 180 6. Media i wychowanie 183 7. Kultura masowa i kontrkultura 187
Spis treœci 7 X. Opieka nad dzieckiem 191 1. Prawa dziecka w drugiej po³owie XX wieku 191 2. Zmiany modelu rodziny 194 3. Wychowanie przedszkolne 198 4. Domy dziecka, rodziny zastêpcze, adopcja 200 5. Resocjalizacja 204 XI. Szkolnictwo 207 1. Kierunki i propozycje reform 207 2. Powojenne reformowanie szkolnictwa 211 3. Szko³y alternatywne 231 4. Szkolnictwo wy sze 236 XII. Szkolnictwo specjalne 255 XIII. Oœwiata doros³ych 259 XIV. Sport i rekreacja 265 XV. Wspó³czesne koncepcje pedagogiczne 273 XVI. Polska wobec wyzwañ XX wieku 283 1. Wychowanie w Drugiej Rzeczypospolitej 283 2. Wielka reforma oœwiaty 287 3. Nauki pedagogiczne 291 4. Wolnoœæ w niewoli 294 5. Odbudowa szkolnictwa 298 6. Stalinizm 302 7. Wychowanie w latach ma³ej stabilizacji 306 8. Konfrontacja 309 9. Odzyskana demokracja 313 Bibliografia 317 Indeks osób 323 Indeks nazw geograficznych 329
8 Spis treœci
9 Wprowadzenie Przed rokiem, jako wspólne przedsiêwziêcie Wydawnictwa WAM i Wy szej Szko³y Filozoficzno-Pedagogicznej Ignatianum w Krakowie, ukaza³ siê pierwszy tom nowego podrêcznika akademickiego Historia wychowania. Do wielkiej rewolucji francuskiej, autorstwa Stanis³awa Litaka, profesora Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. Obecnie do r¹k Czytelników trafia tom drugi, obejmuj¹cy historiê wychowania w wiekach XIX i XX. Podobnie jak tom pierwszy, niniejsze opracowanie jest pierwsz¹ tak obszern¹ syntez¹ dziejów oœwiaty i myœli pedagogicznej napisan¹ po upadku komunizmu, likwidacji cenzury i uwolnieniu polskiej pedagogiki spod presji antyhumanistycznej ideologii. Równoczeœnie jednak tom drugi, ró ni siê nieco od tomu pierwszego przyjêt¹ perspektyw¹ i wyborem priorytetów. Stopniowe upodabnianie siê systemów oœwiatowych na ca³ym œwiecie oraz globalizacja zarówno innowacji technologicznych, jak i pr¹dów kulturowych, sk³oni³y autorów do rozszerzenia pola widzenia z europejskiego na ogólnoœwiatowy. Ponadto historia zw³aszcza ostatniego stulecia zrodzi³a potrzebê spojrzenia bardziej politologicznego ni filozoficznego na dzieje koncepcji wychowawczych i instytucji edukacyjnych. Po raz pierwszy w literaturze polskiej podjêta zosta³a próba przedstawienia oddzia³ywania w tej dziedzinie ideologii totalitarnych, a szczególnie komunizmu, tak w œwiecie, jak i w Polsce po drugiej wojnie œwiatowej. Elementy tradycyjnie obecne w opracowaniach dziejów oœwiaty i wychowania, takie jak opis rozmaitych systemów szkolnych czy cywilizacyjny kontekst zmian w zakresie edukacji, zosta³y w tym tomie rozszerzone ponad potrzeby dotychczasowych programów nauczania. Ale zdaniem autorów, wraz ze zmieniaj¹cym siê œwiatem, konieczne staje siê te wprowadzenie zmian do akademickiego kursu historii wychowania. Dlatego autorzy traktuj¹ efekt swojej pracy równie jako g³os w dyskusji nad przysz³oœci¹ tej dyscypliny nauki. Wszelkie uwagi, kierowane b¹dÿ bezpoœrednio do nich, b¹dÿ do Wydawców, przyjête zostan¹ z wdziêcznoœci¹ i uwzglêdnione przy redagowaniu kolejnego wydania.
10 Wprowadzenie Niniejszy tom podjêli siê zrecenzowaæ najwybitniejsi znawcy tematu: profesorowie Stanis³aw Litak i Józef Mi¹so. Autorzy dziêkuj¹ nie tylko za cenne uwagi, ale równie za powstrzymanie siê od ingerencji w ich pogl¹dy, w tych fragmentach, w których wyst¹pi³y ró nice zdañ. Autorzy nie mog¹ te pomin¹æ zas³ug, jakie w powstaniu tego tomu mia³ ksi¹dz profesor Ludwik Grzebieñ SJ, nie tylko jako redaktor naukowy, ale inspirator i organizator pracy nad tomem, dziêki którego yczliwym zachêtom i ponagleniom praca ta zosta³a zakoñczona.