SPRAWOZDANIA ARCHEOLOQICZNE, T. 55, 2003 PL ISNN 0081-3834 OMÓWIENIA I RECENZJE Elke Kaiser, Studien zur Katakombengrabkultur zwischen Dnepr und Prut (= Archäologie in Eurasien 14), Deutsches Archäologisches Institut, Eurasien Abteilung, Mainz 2003, 425 stron formatu A4, 27 tablic rysunkowych, 33 mapy i 2 mapy we wkładce. Oddział Euroazjatycki Niemieckiego Instytutu Archeologicznego w Berlinie, kierowany przez prof. Hermanna Parzingera, wydał kolejny tom monografii w serii Archäologie in Eaurasien. Ponad ćwierć wieku dzieli powstanie recenzowanego dzieła Elke Kaiser, pracownicy Instytutu Archeologii Prahistorycznej Wolnego Uniwersytetu w Berlinie, od ukazania się dwóch tomów znanej pracy Alexandra Häuslera ( 1974; 1976), która w równej mierze poświęcona jest kulturze grobów jamowych, jak i katakumbowych w prawie całym zasięgu ich występowania. Kaiser skupiła się natomiast na zachodniej części stepów pontyjskich, ograniczając się jednocześnie do młodszego etapu kultury grobów z ochrą" (wg terminologii Häuslera) czyli do kultury grobów katakumbowych. W międzyczasie ukazywały się cenne opracowania archeologów ukraińskich (np. Bratćenko 1976; Bratćenko, Śapośnikova 1985; Śapośnikova 1985). Miały one jednak bardzo syntetyczny charakter lub poświęcone były wybranym tylko regionom interesujących kompleksów kulturowych. Tym samym nie mogły pretendować do roli dzieł podsumowujących w kompleksowy sposób dotychczasowy stan badań i wyznaczających nowe kierunki studiów. Ze względu na swój rozmiar, zakres prezentowanych źródeł i przeprowadzonych analiz wspomnianą rolę może spełnić książka Studien zur Katakombengrabkultur. We Wstępie autorka przedstawiła zarys historii badań nad kulturą grobów katakumbowych, uwypuklając szczególnie dotychczasowe dokonania badawcze poświęcone terytorialnym podziałom wewnątrz kulturowym. W dalszej części tego rozdziału podsumowała stan badań i przeszła do zarysowania celów badawczych, przyświecających jej w trakcie realizowania nakreślonego programu. Do najważniejszych zaliczyła określenie chronologii względnej i absolutnej kultury grobów katakumbowych. Niemniej ważne stały się dla niej studia typologiczne nad zabytkami wchodzącymi w skład wyposażenia grobów, które następnie miały stać się podstawą dociekań nad regionalizacją omawianej kultury. Jako równie
238 SŁAWOMIR KADRÓW istotne zaplanowane zostały analizy nad rozkładem przestrzennym różnych zabytków, które umożliwić miały zrekonstruowanie kierunków wymiany między ludnością interesującej kultury i jej sąsiadami. W następnym rozdziale {Baza źródłowa) przedstawiono stan źródeł. W pierwszej kolejności omówione zostały groby podkurhanowe a następnie groby płaskie. Na dalszych stronach omawianego rozdziału zaprezentowano źródła pochodzące z osad. Wskazano przy tym na wielorakie problemy związane z wyróżnieniem, opisem, charakterystyką i interpretacją tej kategorii zabytków. W trzecim rozdziale (Człowiek i środowisko w III tys. p. n. e. na stepach ukraińskich) autorka nakreśliła obraz geografii badanego obszaru i jego klimatu w okresie przejścia między okresem atlantyckim a subborealnym. Zaskakujące okazały się wyniki przytoczonych analiz składu gatunkowego kości zwierząt domowych na stanowiskach osadowych. Wszędzie dominują kości bydła. Dopiero w następnej kolejności rejestrowane są kości kozy/owcy i konia. Znaleziska drewnianych pługów oraz odkrycia szczątków zbóż przemawiają za udziałem rolnictwa w gospodarce ludności kultury grobów katakumbowych. Zaprezentowane fakty (obecność stałych osad, struktura stad hodowlanych z dominującą rolą bydła oraz dowody paleobotaniczne) przemawiają przeciw jednoznacznemu traktowaniu społeczności omawianej kultury jako li tylko koczowniczych pasterzy. Ujawniają one natomiast znaczną rolę zajęć rolniczych w gospodarce ludności omawianej kultury. W końcowych partiach rozdziału Elke Kaiser omawia źródła antropologiczne, podkreślając niewystarczający stan zaawansowania odpowiednich studiów nad tą kategorią źródeł. Rozdział czwarty (Regionalne grupy kultury grobów katakumbowych między Mołdawią a Dnieprem) poświęcony jest w całości regionalizacji kulturowej badanego obszaru. W celu określenia różnic terytorialnych użyto następujących kryteriów: (a) położenie katakumby w kurhanie, (b) orientacja jamy grobowej, (c) położenie zmarłego, (d) konstrukcja grobu i (e) wyposażenie grobu. W rezultacie przeprowadzonej analizy wyróżnionych zostało 12 regionów kulturowych na obszarach pontyjskich położonych na zachód od Dniepru. Są to: (1) północna Mołdawia, (2) południowa Mołdawia, (3) okolice Odessy, (4) obszar nad rzeką Ingul, (5) okolice Kirowogradu, (6) okolice Krzywego Rogu, (7) okolice Nikopola, (8) okolice miejscowości Solonoje (na południowy-wschód od Dniepropietrowska), (9) obszar wokół Zaporoża na prawym brzegu Dniepru, (10) tereny wokół Zaporoża na lewym brzegu Dniepru, (11) międzyrzecze Orła i Samary oraz (12) okolice miasta Chersoń. Udało się odkryć zaskakująco znaczne różnice między niezbyt od siebie odległymi terenami na rzeką Ingul i nad Dnieprem W pierwszym przypadku dominowało np. położenie zmarłych w pozycji wyprostowanej na wznak. Komora katakumby miała zwykle kształt owalny a wejście do niej miało zaokrąglony przekrój. Na drugim obszarze zmarłych chowano zwykle
OMÓWIENIA I RECENZJE 239 w pozycji skurczonej na boku a komory katakumb miały formę prostokątną, niekiedy T"-kształtną. W rozdziale 5 (Chronologia kultury grobów katakumbowych) Elke Kaiser zajmuje się określeniem wyznaczników chronologii względnej. Analiza zespołów z południowej Rosji (dorzecze Donu i Dońca) pozwoliła na potwierdzenie tezy Bratćenki, że najwcześniejszą pozycję w ramach kultury grobów katakumbowych zajmują zespoły grobowe typu donieckiego, który nie są rejestrowane na obszarach położonych na zachód od Dniepru. Ich charakterystyczną cechą jest układanie zmarłych w pozycji skurczonej na boku. Na terenach zachodniopontyjskich najstarszą metrykę mają groby katakumbowe najczęściej bez wyposażenia ceramicznego lub z naczyniami charakterystycznymi dla kultury grobów jamowych. Reprezentują one fazę przejściową jamowo-katakumbową. Chronologia absolutna kultury grobów katakumbowych między Dnieprem a Prutem (2450-1950 BC) oparta jest na serii dat radiowęglowych z miejscowości Ordżonikidze i Golovkovka. Ich uzupełnieniem są daty z południowej Rosji (Svatovo nad północnym Dońcem) i Kałmucji (Char-Zucha, Zunda-Tolga). Początek tej kultury synchronizować można ze schyłkiem kultury Vuöedol i z kulturą Vinkovći na obszarze Bałkanów. W niezwykle obszernym, szóstym rozdziale (Inwentarze) autorka przedstawia materiał ruchomy interesującej kultury. Na początku tego rozdziału w bardzo szczegółowy sposób omawiana jest ceramika. Wyróżnione zostały: zdobione i niezdobione garnki, naczynia dyniowate", amfory, naczynia z uszkami, misy i wazy z uszkami lub z lejkami, misy niezdobione, garnki o kulistych brzuścach. Prawie wszystkie dzielą się na liczne odmiany a niektóre z nich dodatkowo na warianty. Wyróżnione zostały ponadto typy szczególne (fragmenty naczyń wielkich rozmiarów służące jako piecyki, niewypalona ceramika, naczynia drewniane). Zwyczaj wyposażania grobów w pojedyncze naczynia uniemożliwia przeprowadzenie analizy współwystępowania różnych form ceramiki tak w tradycyjnej jak i sformalizowanej (seriacja lub analiza korespondencji) postaci. Nieco więcej możliwości oferuje analiza zdobnictwa ceramiki przy założeniu, że jedno naczynie można traktować jako zespół" różnego rodzaju wątków i technik zdobniczych. W większości analizowanych przypadków nie udało się jednak zrekonstruować sekwencji zmian w zdobnictwie ceramiki. Ujawniły się natomiast wyraźne regionalne różnice w tym zakresie. Zaskakujące jest także to, że zdobnictwo sznurowe występuje na naczyniach ze stanowisk położonych na wschód od Dniepru. Nie można więc raczej wywodzić bogato zdobionej sznurem ceramiki z obszarów nad dolnym Dunajem z kultury grobów katakumbowych. Kolejną grupą analizowanych zabytków są przedmioty metalowe, wykonane najczęściej z tzw. brązu arsenowego lub z czystej miedzi. Szczegółowej analizie poddano noże, ostrza, przekłuwacze oraz ozdoby, w tym: okrągłe tarczki zdobione
240 SŁAWOMIR KADRÓW puncowaniem, różnego typu zawieszki, szpile, płytki, pierścienie, rurki i paciorki. Oddzielnie przedyskutowany został problem wytwórczości i depozycji toporów miedzianych oraz znalezisk form odlewniczych, służących do ich produkcji. Wiele uwagi autorka poświęciła też analizie kamiennych toporów. Scharakteryzowała także występowanie rozcieraczy i tłuków kamiennych w grobach katakumbowych. Omówione zostały berła i płytki szlifierskie. Zabytki kamienne nie wniosły prawie nic do kwestii chronologii zespołów omawianej kultury. Stwierdzono jedynie większą koncentrację zdobionych toporów typu VA na stanowiskach nad rzeką Ingul, co koresponduje z koncentracją amfor typu Al na tym samym obszarze. Wśród wytworów krzemiennych najważniejsze okazały się grociki strzał. Autorka przedyskutowała przy tej okazji problem grobów wytwórców tychże grocików, podnoszony w literaturze przedmiotu. Podkreśliła niejasności definicji tzw. pochówków wytwórców/rzemieślników". Za Rassamakinem (1999) zwróciła też uwagę na nieuzasadniony charakter tezy mówiącej o militarnym" charakterze społeczności kultury grobów katakumbowych. Podkreśliła również brak dowodów na użytkowanie w tym czasie konia jako zwierzęcia dojazdy wierzchem. Wiele miejsca zajęły opisy elementów (rurki, paciorki, zawieszki z zębów psa lub wilka, zęby jelenia, płaskie zawieszki kościane z przewierconym otworem) kościanych naszyjników. Na obszerny komentarz zasłużyły także szpile kościane z młotkowatą główką. Potwierdzono ścisły związek tego typu zabytków z wczesnym (jamowo-katakumbowym) horyzontem potwierdzony jeszcze ich deponowaniem w grobach, w których zmarli ułożeni byli na boku w pozycji skurczonej. W kulturze grobów katakumbowych zarejestrowano nieporównanie mniej pochówków wyposażonych w pojazdy kołowe lub w ich części niż w starszej kulturze grobów jamowych. Na zachód od Dniepru występują one tylko w grobach drugiej z wymienionych kultur. Analizy rozkładu przestrzennego tych grobów i ich chronologii absolutnej wskazują wyraźnie na pochodzenie idei deponowania wozów w grobach z obszarów Kubania. Potwierdzają to również pochówki z glinianymi modelami wozów dwukołowych spotykane prawie wyłącznie na terenach północno-kaukaskich. W kolejnym rozdziale autorka porusza sprawę pochówków specjalnych". Do tej kategorii zaliczyła ona groby zbiorowe, których udział na poszczególnych stanowiskach waha się od 7 do 22%. Wśród grobów zbiorowych przeważają pochówki dwóch osobników. Zajmuje się też kwestią specyficznych rytuałów pogrzebowych, m.in. czaszkami o twarzach modelowanych ochrą i plastyczną substancją a czasami po prostu gliną. Często praktykom tym towarzyszyło otwieranie czaszek zmarłych i prawdopodobnie wybieranie z nich mózgu. Innym zwyczajem było kreślenie ochrą na dnie jamy grobowej zarysów stóp. Czasami wszystkie przytoczone praktyki rytualne występują w jednym grobie. W końcu Elke Kaiser przytacza też przypadki konstrukcji grobowych z podwójnymi katakumbami.
OMÓWIENIA I RECENZJE 241 Pracę zamykają rozważania nad kontaktami społeczności kultury grobów katakumbowych z populacjami zamieszkującymi odleglejsze i sąsiadujące z nią obszary. Zespoły zawierające wozy, okrągłe, puncowane tarczki i szpile z młotkowatymi główkami stały się okazją do szczegółowego naświetlenia kontaktów z obszarami północno-kaukaskimi. Szpile dzięki datom radiowęglowym z grobów w Bleckendorf (Niemcy) i Remedello (Włochy) zyskały dodatkowe podstawy zawężenia ich chronologii do 2. ćwierci III tys. p.n.e. Jednakże w Anatolii (Alaca Hüyük), w Grecji (Lerna), na Bałkanach i w Kotlinie Karpackiej szpile tego typu datowane są wyraźnie później, tj. na koniec III i początki II tys. p.n.e. Szerokie rozprzestrzenienie we wschodniej i południowo-wschodniej Europie mają misy na stopkach. Dobrą okazję do podjęcia tematu dalekosiężnych kontaktów dają też kamienne i metalowe topory. W świetle przytoczonych faktów nie da się potwierdzić tezy o decydującej roli obszarów północno-kaukaskich i stepów pontyjskich w kształtowaniu obrazu kulturowego na obszarach Bałkanów, Kotliny Karpackiej i Środkowej Europy, spotykanej czasami w literaturze przedmiotu. Recenzowana praca jest dziełem wielowątkowym, w którym najważniejsze miejsce zajmują rozważania chronologiczno-taksonomiczne o podstawowym w archeologii znaczeniu. Uzyskane przez Elke Kaiser rezultaty pozwalają na dekonstrukcję" wielu mitów zadomowionych od dawna w umysłach badaczy zajmujących się schyłkiem młodszej epoki kamienia na obszarach wschodnie i środkowowschodniej Europy. Wskazują też na potrzebę podjęcia żmudnych studiów nad chronologią obszarów północno-kaukaskich, co pozwoliłoby na bardziej odpowiedzialne kreślenie tez o roli tego obszaru w interesującym wycinku pradziejów. Nie mniej ważne są jednak również wyniki prac nad gospodarką kultury grobów katakumbowych uwypuklające jej wielotorowość zamiast podnoszonego powszechnie pastoralizmu. Podobnie istotne są wnioski o braku militarnego" charakteru zdecydowanej większości pochówków omawianej kultury. W sumie więc praca Elke Kaiser sytuuje się w nurcie opracowań poszukujących realistycznego" obrazu kultur stepowych. Znalazła się ona tym samym w wyraźnej opozycji do romantycznych" wizji tychże kultur, których treściąjestkreślenie z rozmachem kolejnych fal najazdów Indoeuropejczyków", gruntownie odmieniających staroeuropejskie" oblicze naszego kontynentu. Sławomir Kadrów Instytut Archeologii i Etnologii PAN Oddział w Krakowie
242 SŁAWOMIR KADRÓW BIBLIOGRAFIA Bratćenko StanislavN. 1976 Niżnije Podonie w epochu srednej bronzy, Kiev. Bratćenko StanislavN., Śapośnikova OlgaG. 1985 Katakombnaja kulturno-istorićeskaja obśćnost', [w:] red. I. I. Artemenko, Archeologija Ukrainskoj SSR, Kiev, s. 403 420. Häusler Alexander 1974 Die Gräber der älteren Ockergrabkultur zwischen Ural und Dnepr, Berlin. 1975 Die Gräber der älteren Ockergrabkultur zwischen Dnepr und Karpaten, Berlin. Rassamakin Yuriy 1999 The Eneolithic of the Black Sea Steppe: Dynamics of Cultural and Economic Development 4500-2300 BC, [w:] M. Levine, Y. Rassamakin, A. Kislenko, N. Tatarintseva, Late prehistoric exploitation ofthe Eurasian steppe, Cambridge, s. 59-182. Saposnikova OlgaG. 1985 Jamna kulturno-istorićeskaja obśćnost ', [w:] red. 1.1. Artemenko, Archeologija Ukrainskoj SSR, Kiev, s. 336-352.