Biuletyn BdPN INTERNETOWY BIULETYN BIESZCZADZKIEGO PARKU NARODOWEGO - 2014. Biuletyn BdPN - 2014 1

Biuletyn BdPN INTERNETOWY BIULETYN EGO U NARODOWEGO - 2014 Biuletyn BdPN - 2014 1

SPIS TREŚCI Wstęp Przegląd wydarzeń Dyrekcja BdPN...3 Mieszkańcy NATURY Magdalena Prajsnar...4 Moje Bieszczady Beata Szary...6 XXII Finał konkursu i programu edukacyjnego Grażyna Holly...8 Warsztaty edukacyjne w Tatrzańskim PN Magdalena Prajsnar...11 Warsztaty edukacyjne w Pienińskim PN Cezary Ćwikowski...14 Międzynarodowa Konferencja w Bieszczadzkim Parku Narodowym Stanisław Kucharzyk...20 Wernisaż Ogólnopolskiego Konkursu fotograficznego i seminarium Cezary Ćwikowski...22 Wakacyjne spotkania z przyrodą Beata Szary...26 Spotkanie z przewodnikami Grażyna Holly...29 Wolontariat w Bieszczadzkim PN Magdalena Suwała...31 Nowe tabliczki na przystankach ścieżek przyrodniczych Beata Szary...35 Kalendarium huculskie Agnieszka Jackowska...36 Rekord frekwencji na szlakach pieszych BdPN Ryszard Prędki...39 Szwajcarskie inwestycje Ryszard Prędki...40 Oczyszczalnia biologiczno-mechaniczna w Ustrzykach Górnych Małgorzata Żmijewska...44 Ochrona ostoi karpackiej fauny puszczańskiej - korytarze migracyjne Bartłomiej Pirga, Przemysław Wasiak, Stanisław Kucharzyk...45 Rzadkie i zagrożone gatunki roślin w BdPN Stanisław Kucharzyk...52 Muchówki widziane inaczej Marek Holly...55 Rzadkie i interesujące gatunki motyli dziennych spotykane w BdPN Marek Holly...64 Nowe wydawnictwa BdPN Barbara Ćwikowska, Adam Leń...70 Internetowy Biuletyn Bieszczadzkiego Parku Narodowego Adres redakcji: Ośrodek Naukowo-Dydaktyczny BdPN ul. Bełska 7, 38-700 Ustrzyki Dolne tel. (13) 461 10 91, fax (13) 461 30 62 Redakcja: Grażyna Holly - redaktor naczelny, Adam Leń, Ryszard Prędki; korekta - Barbara Ćwikowska Skład i opracowanie graficzne - Adam Leń Biuletyn BdPN - 2014 2

WSTĘP Kolejny rok dobiega końca, czas więc na krótkie podsumowanie. Jaki ten rok był dla naszego Parku? Okazuje się, że nie było najgorzej. Pod względem finansowym możemy powiedzieć, że wynik jest do zaakceptowania oczywiście z pewnością płace naszych pracowników mogłyby być lepsze to niestety, tylko w niewielkim stopniu zależy od nas. Wydaje się, że wiele rzeczy udało się nam jednak zrobić i uporządkować. W 2014 roku na terenie Parku pracowało 19 punktów informacyjno-kasowych, gdzie znalazło zatrudnienie kilkadziesiąt osób z otuliny BdPN. Funkcjonowało już 13 nowych obiektów sanitarnych, utrzymywano m.in. 19 deszczochronów na szlakach pieszych, 6 wiat ogniskowych i 6 wiat odpoczynkowych, 10 parkingów oraz ponad 130 km sieci szlaków i ścieżek przyrodniczych. W październiku, za ponad 700 tys. PLN, ukończono budowę obiektu sanitarnego wraz z salką edukacyjną i zapleczem dla woluntariuszy w Wołosatem. Ogólnie w latach 2009 2014, w tzw. małą infrastrukturę turystyczną, zainwestowano kwotę ponad 7 mln PLN z projektów NFOŚiGW, UE i Szwajcarskich (SPPW) przy dofinansowaniu budżetu RP, co zdecydowanie poprawiło sytuację w tym obszarze, przy ograniczeniu oddziaływania turystycznego na zasoby przyrodnicze. Obecnie w Wołosatem realizowana jest inwestycja budowy Terenowej Stacji Edukacji Ekologicznej o wartości 3,7 mln PLN, której otwarcie planowane jest na rok 2016. W kończącym się roku odnotowano największą w historii monitorowania (od 1997 r.) liczbę turystów wchodzących na szlaki piesze. Łącznie, od końca kwietnia do połowy listopada, odnotowano 353,7 tys. osobo-wejść na szlaki piesze. To więcej niż w roku 2009 (dotychczasowy rekord), kiedy zanotowano 349,6 tys. osobo-wejść. Ważnym osiągnięciem było również oddanie do użytku nowoczesnej oczyszczalni ścieków w Ustrzykach Górnych, której budowę sfinansowano ze środków NFOŚiGW. Oczyszcza ona ścieki dostarczane bezpośrednio z obiektów w Ustrzykach Górnych oraz dowożone z pięciu sanitariatów, które funkcjonują na parkingach w Brzegach Górnych, Ustrzykach Górnych, Bereżkach i Bukowcu. Ogromny sukces odniosła nasza Zachowawcza Hodowla Konia Huculskiego w Wołosatem. Podczas Ogólnopolskiego Czempionatu Koni Huculskich w Regietowie (SKH Gładyszów) pochodzący z naszej hodowli ogier Wrzos-W uzyskał tytuł Czempiona Polski. Bieszczadzki Park Narodowy realizował w szerokim zakresie projekty badawcze i edukacyjne. W 2014 r. kontynuowano realizację projektu Ochrona ostoi karpackiej fauny puszczańskiej korytarze migracyjne (Szwajcarsko-Polski program Współpracy). Za pomocą badań telemetrycznych oraz fotopułapek dowiadujemy się więcej zarówno o sposobie użytkowania przestrzeni przez drapieżniki, jak również poznajemy interakcje pomiędzy gatunkami. W mijającym roku zakończono realizację projektu Ochrona rzadkich i zagrożonych roślin naczyniowych i ich siedlisk w BdPN, finansowanego ze środków POIŚ Kontynuowane co roku badania florystyczne pozwalają odnajdywać wciąż stanowiska nowych gatunków. W rezultacie tych prac stwierdzono, że flora roślin naczyniowych Parku należy obecnie do najliczniejszych (blisko 830 gatunków) i najbardziej zróżnicowanych ze wszystkich polskich parków narodowych. We wrześniu odbyła się XXIII międzynarodowa konferencja nt: Wpływ czynników antropogenicznych na rozmieszczenie roślin i zwierząt w Karpatach. Park prowadził ponadto w szerokim zakresie działalność edukacyjną, realizując programy stałe dla dzieci i młodzieży szkolnej, dwukrotne warsztaty dla nauczycieli i szkolenia dla przewodników beskidzkich, konkursy, prelekcje, itp. Wykonano diaporamę o walorach przyrodniczych i kulturowych MRB Karpaty Wschodnie oraz ukazały się nowe wydawnictwa naukowe i popularno-naukowe, w tym m.in. Roczniki Bieszczadzkie Tom 22 oraz Monografie Bieszczadzkie Tom XV i XVI. Więcej wydarzeń opisanych jest w naszym biuletynie. Zapraszamy do lektury. Dyrekcja BdPN Biuletyn BdPN - 2014 3

Mieszkańcy NATURY Mieszkańcy Natury W marcu 2014 roku ruszyła XIX edycja programu edukacyjnego Kolorowe rozmowy z mieszkańcami naszej Ziemi pod hasłem Mieszkańcy NATURY. Program przeznaczony jest dla najmłodszych mieszkańców z okolic Bieszczadzkiego Parku Narodowego dzieci w wieku 5 6 lat, z terenu Natura 2000, ze szkół podstawowych i przedszkoli współpracujących z Parkiem. Zajęcia odbywały się na ekspozycjach muzealnych Ośrodka Naukowo-Dydaktycznego Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych. W ramach programu dzieci zwiedzały wystawę przyrodniczą Flora i fauna Bieszczadów. Poprzez gry, układanki i zabawy edukacyjne zgłębiały tajniki bieszczadzkiej przyrody. Poznawały zachowania wybranych gatunków zwierząt oraz ich przystosowania do życia. Oglądając próbki futerek i odciski Biuletyn BdPN - 2014 4

Mieszkańcy NATURY tropów odgadywały o jakim zwierzęciu mowa. Świat ptaków poznawały za pomocą interaktywnej tablicy edukacyjnej Ptasie trele. Dzieci samodzielnie wybierały i słuchały konkretnego gatunku, albo po odtworzeniu głosu zgadywały jaki to ptak. W następnym etapie dzieci uczestniczyły w zajęciach plastycznych, ilustrując różnorodne problemy związane ze światem roślin i zwierząt, a także swoje spotkania z mieszkańcami naszej Ziemi. Podsumowaniem programu jest coroczna wystawa prac plastycznych dzieci, która w tym roku zorganizowana została 26 kwietnia, z okazji Światowego Dnia Ziemi. Wszyscy młodzi artyści nagrodzeni zostali dyplomami oraz kolorowymi wydawnictwami BdPN. Podczas wernisażu doskonale bawili się ze swoimi pociechami również rodzice, którzy z zainteresowaniem układali z wielkoformatowych klocków różne gatunki zwierząt objętych ochroną w ramach sieci NATURA 2000. Program, odpowiednio dostosowany do wieku dzieci, ma na celu rozbudzenie zainteresowania przyrodą i jej zróżnicowaniem, uwrażliwienie na losy roślin i zwierząt, kształtowanie szacunku dla życia oraz poczucia odpowiedzialności za naszą planetę i jej mieszkańców. Najważniejszym celem programu jest zachęcenie najmłodszych do samodzielnych obserwacji i poznawania przyrody w czasie wędrówek po górach i lasach, wraz z rodzicami i najbliższymi. Podczas zajęć dzieci zapoznają się również z rolą parku narodowego w ochronie przyrody. Zajęcia każdego roku cieszą się bardzo dużym zainteresowaniem i będą kontynuowane w przyszłości. W tym roku uczestniczyło w nich 270 dzieci z 9 placówek szkolnych, takich jak: Lutowiska, Ustianowa, Czarna, Zagórz, Ropienka, Uherce Mineralne, Ustrzyki Dolne Nr 1 i Nr 2. Magdalena Prajsnar Biuletyn BdPN - 2014 5

MOJE BIESZCZADY Moje Bieszczady Wraz z zakończeniem roku szkolnego 2013/14, zakończyła się również XV edycja programu edukacji ekologicznej pt.: Moje Bieszczady organizowanego przez Bieszczadzki Park Narodowy. Do uczestnictwa w programie zgłosiło się 216 uczniów i 22 nauczycieli z 20 szkół podstawowych. W programie brali udział uczniowie ze szkół podstawowych w następujących miejscowościach: Berezka, Bóbrka, Czarna, Hoczew, Izdebki (Nr 2), Komańcza, Lesko, Lutowiska, Mchawa, Mokre, Nowy Łupków, Poraż, Prusiek, Rzepedź, Sanok (Nr 2), Tarnawa Dolna, Trepcza, Ustrzyki Dolne (Nr 2), Zagórz i Załuż. Wszyscy uczestnicy programu otrzymali nowe pakiety zadań na cztery pory roku, których wydanie było dofinansowane ze środków WFOŚiGW w Rzeszowie. Każda grupa miała możliwość bezpłatnego zwiedzenia Muzeum Przyrodniczego BdPN w Ustrzykach Dolnych. Każdy uczestnik programu, który pracował z pakietami zadań przez cały rok szkolny, otrzymał w nagrodę nowe wydanie mapy przyrodniczo-turystycznej z informatorem pt. Bieszczadzki Park Narodowy. Nauczycielom przekazano zestawy wydawnictw edukacyjnych BdPN: Przewodnik multimedialny Osobliwości przyrodnicze BdPN, Przewodnik multimedialny Szata roślinna BdPN, Biuletyn BdPN - 2014 6

MOJE BIESZCZADY Przewodnik na ścieżkę przyrodniczo-historyczną W dolinie górnego Sanu, Przewodnik książkowy Tajemniczy świat porostów Bieszczadzkiego Parku Narodowego, torbę ekologiczną z nadrukiem. Wszystkie grupy otrzymały zaświadczenia upoważniające do bezpłatnego wstępu na wybraną ścieżkę przyrodniczą w BdPN. Dziękujemy za ciekawe sprawozdania i dokumentację zdjęciową oraz interesujące prace plastyczne uczniów. Ponieważ pierwszy śnieg już spadł, poniżej zamieszczamy śnieżynki wykonane przez Krzysztofa Wróblewskiego z Nowego Łupkowa i aniołki wykonane przez uczniów z Nowego Łupkowa, pracę Olgi Dal przedstawiającą troskę autorki o czyste środowisko i jesiennego motyla wykonanego przez ucznia ze Szkoły Podstawowej w Prusieku. Na zdjęciu prezentują się uczniowie ze Szkoły Podstawowej nr 2 w Sanoku podczas występów z okazji Dnia Ziemi. We wrześniu rozpoczęła się nowa edycja programu Moje Bieszczady. Uczestniczy w nim ponad 240 uczniów z 21 szkół podstawowych. Życzymy wielu interesujących obserwacji przyrodniczych podczas wycieczek oraz miłej i owocnej pracy z pakietami zadań. Beata Szary Biuletyn BdPN - 2014 7

XXII FINAŁ KONKURSU XXII Finał konkursu i programu edukacyjnego W środę 3 grudnia 2014 r. w sali kinowej Ustrzyckiego Domu Kultury w Ustrzykach Dolnych, odbył się finał organizowanego przez Bieszczadzki Park Narodowy programu i konkursu pt.: Zachowamy piękno i walory przyrodnicze Bieszczadów. W finale spotkały się trzy najlepsze zespoły w kategorii zespołowej oraz pięciu najlepszych uczniów w kategorii indywidualnej, wyłonionych w etapie pisemnym. Pytania, w formie prezentacji multimedialnych, dotyczyły walorów przyrodniczych Bieszczadzkiego Parku Narodowego i problematyki ich ochrony. Po podsumowaniu zdobytych punktów z części pisemnej i ustnej I miejsce zdobył zespół z Zagórza, II miejsce zespół z Tarnawy Dolnej oraz III zespół uczniów z Gimnazjum Nr 1 w Ustrzykach Dolnych. W kategorii indywidualnej I miejsce zdobył Kamil Krajnik, II Mateusz Witowicz, III Dawid Ciosek, IV Wiktoria Fal i V Rafał Tomków. Nagrody wręczyli Pan Antoni Wydro Wicekurator Oświaty w Rzeszowie oraz Pan Józef Frączek Prezes Zarządu WFOŚiGW w Rzeszowie. W trakcie konkursu odbył się atrakcyjny program artystyczny w wykonaniu uczniów z Zagórza i Tarnawy Dolnej. Finał konkursu był podsumowaniem rocznego programu, w którym uczestniczyło 222 uczniów z 12 gimnazjów. Uczniowie uczestniczyli w bezpłatnych zajęciach kameralnych i terenowych na ścieżkach przyrodniczych Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Zajęcia kameralne dotyczyły zagadnień dotyczących podstaw ekologii, wybranych elementów przyrody nieożywionej i gleb, charakterystyki szaty roślinnej i świata zwierząt Biuletyn BdPN - 2014 8

XXII FINAŁ KONKURSU oraz systemu ochrony przyrody w Bieszczadach. Następnie uczniowie poznawali funkcjonowanie przyrody oraz interpretowali zaobserwowane na ścieżkach przyrodniczych zjawiska przyrodnicze podczas dwudniowych warsztatów wiosennych oraz jesiennych. Podsumowaniem programu była część konkursowa, która zachęcała do usystematyzowania zdobytej wiedzy oraz rozwijania swoich zainteresowań przyrodniczych. Patronat honorowy nad realizacją programu objął Pan Jacek Wojtas Podkarpacki Kurator Oświaty. Atrakcyjne nagrody dla laureatów konkursu ufundował Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie. Najlepsze zespoły otrzymały cyfrowe aparaty fotograficzne, a pięciu najlepszych uczniów lornetki i oczywiście wydawnictwa przyrodnicze. Organizatorzy i Fundatorzy nagród mają nadzieję, że będą to przydatne Biuletyn BdPN - 2014 9

XXII FINAŁ KONKURSU pomoce podczas zajęć i wycieczek terenowych. Każdy z uczestników programu otrzymał zaświadczenie ukończenia rocznego programu edukacji ekologicznej pt.: Zachowamy piękno i walory przyrodnicze Bieszczadów oraz wydawnictwa Parku. Serdecznie gratulujemy Laureatom i dziękujemy wszystkim za udział w programie. Szczególne podziękowania kierujemy do nauczycieli, którzy opiekowali się zgłoszonymi w programie uczniami. Liczymy, że w kolejnej edycji spotkamy się również w tak licznym gronie. Zapraszamy! Grażyna Holly Biuletyn BdPN - 2014 10

WARSZTATY EDUKACYJNE Warsztaty edukacyjne w Tatrzańskim Parku Narodowym W dniach 02 05 lipca 2014 roku odbyły się warsztaty edukacyjne dla społeczności lokalnej, zorganizowane przez Bieszczadzki Park Narodowy, nt. Wykorzystanie zasobów przyrodniczych parków narodowych położonych na obszarach Natura 2000 do celów turystyki i edukacji, na przykładzie Tatrzańskiego Parku Narodowego. Warsztaty sfinansowano ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. W warsztatach uczestniczyli przedstawiciele społeczności lokalnych, w tym nauczyciele ze szkół położonych w otulinie BdPN oraz w okolicznych obszarach Natura 2000, od lat współpracujący z BdPN w ramach programów edukacyjnych, także przewodnicy górscy, pracownicy centrów informacji turystycznej i władz samorządowych z terenów Natura 2000 oraz członkowie stowarzyszeń i instytucji działających w zakresie turystyki i ochrony przyrody. Czterodniowe warsztaty terenowe zostały zorganizowane w najliczniej odwiedzanym w Polsce Parku Narodowym. Tatrzański PN posiada długoletnie doświadczenie w zakresie ochrony przyrody, przy jednoczesnym racjonalnym udostępnianiu obszaru do zwiedzania. Warsztaty w Parku poprowadził dr inż. Marcin Guzik kierownik Działu Nauki i Edukacji TPN. Biuletyn BdPN - 2014 11

WARSZTATY EDUKACYJNE Warsztaty edukacyjne rozpoczęły się spotkaniem w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym BdPN w Ustrzykach Dolnych. Na trasie do Zakopanego przewodnik Adam Leń przybliżył nam dziedzictwo kulturowe i religijne Karpat na podstawie losów świątyni w Bereście, którą po drodze udało się odwiedzić. Zakopane przywitało nas deszczową pogodą. W Centrum Edukacji Przyrodniczej TPN zwiedziliśmy ogród edukacyjny i ekspozycję muzealną. Kierownik Działu Nauki i Edukacji przybliżył wszystkim formy edukacji ekologicznej (filmy edukacyjne, animacje, spoty) stosowane w Parku. Drugi dzień to zajęcia terenowe na trasie: Złota Dolina Rusinowa Polana Gęsia Szyja, podczas których przewodnik opowiadał o turystycznym zagospodarowaniu obszaru Natura 2000 Tatry, a także omówił problem wpływu antropopresji na krajobraz, lasy, szatę roślinną i zwierzęta na obszarze Natura 2000 Tatry. Poruszono również temat udostępniania TPN do turystyki i edukacji ekologicznej, co było wstępem do wieczornego wykładu Udostępnianie Tatrzańskiego Parku Narodowego do zwiedzania baza turystyczna, szlaki turystyczne i ich stopień trudności, zasady poruszania się po Parku. Dzień zakończył się spotkaniem przy ognisku z pracownikami TPN. Było ono okazją do wymiany doświadczeń i dyskusji nad efektywnością programów edukacji ekologicznej skierowanych do młodzieży oraz przemyśleń jak je organizować, aby przyczyniały się do poprawy wizerunku parków narodowych położonych na obszarach Natura 2000 oraz wzrostu akceptacji społecznej dla ochrony przyrody. Biuletyn BdPN - 2014 12

WARSZTATY EDUKACYJNE Kolejny dzień warsztatów to również zajęcia terenowe, tym razem na trasie: Dolina Chochołowska schronisko na Polanie Chochołowskiej Grześ Rakoń Polana Chochołowska Dolina Chochołowska. Piękna pogoda sprzyjała górskim wędrówkom. Tematem przewodnim wyprawy były walory przyrodnicze Tatrzańskiego Parku Narodowego, jako jedynego parku w Polsce o charakterze wysokogórskim siedliska przyrodnicze, gatunki roślin i zwierząt z Dyrektywy Siedliskowej i ich ochrona. Prowadzący zajęcia omówił również problemy ochrony zasobów przyrodniczych w granicach obszaru Natura 2000 Tatry. Warsztaty w TPN zakończyły się wieczornym wykładem na temat edukacji ekologicznej w Tatrzańskim Parku Narodowym. Kierownik Działu Nauki i Edukacji omówił bazę edukacyjną TPN, ścieżki przyrodnicze, rodzaje zajęć edukacyjnych prowadzonych w Parku oraz scharakteryzował inne formy edukacji grup szkolnych odwiedzających Park. Podsumowaniem była wspólna dyskusja na temat edukacji przyrodniczej w parkach narodowych, parkach krajobrazowych, lasach państwowych omawialiśmy kierunki edukacji, pomoce dydaktyczne, a także skuteczność przekazu informacji. W drodze powrotnej do Ustrzyk odwiedziliśmy Miasteczko Galicyjskie w Skansenie w Nowym Sączu. Warsztaty zakończyły się w ON-D BdPN w Ustrzykach Dolnych, gdzie uczestnicy odebrali wydawnictwa edukacyjne BdPN i wypełnili ankiety ewaluacyjne. Dziękujemy wszystkim za aktywne uczestnictwo w warsztatach i dobrą atmosferę. Zachęcamy do udziału w kolejnych formach doskonalenia organizowanych przez Bieszczadzki Park Narodowy. Magdalena Prajsnar Biuletyn BdPN - 2014 13

WARSZTATY EDUKACYJNE Warsztaty edukacyjne w Pienińskim Parku Narodowym W dniach 06 09 września 2014 roku odbyły się warsztaty edukacyjne dla społeczności lokalnej, zorganizowane przez Bieszczadzki Park Narodowy, nt. Wykorzystanie zasobów przyrodniczych parków narodowych położonych na obszarach Natura 2000 do celów turystyki i edukacji na przykładzie Pienińskiego Parku Narodowego. W warsztatach uczestniczyli nauczyciele ze szkół położonych w otulinie BdPN oraz w okolicznych obszarach Natura 2000, od lat współpracujący z Parkiem w ramach programów edukacyjnych, przewodnicy górscy, pracownicy centrów informacji turystycznej i władz samorządowych z terenów Natura 2000 oraz członkowie stowarzyszeń i instytucji działających w zakresie turystyki i ochrony przyrody. Nie bez powodu na warsztaty terenowe wybrano Pieniński Park Narodowy. Jest on jednym z najmniejszych powierzchniowo lecz bardzo licznie odwiedzanym parkiem narodowym, przy czym ma ponad 80-letnie doświadczenie w zakresie ochrony przyrody i udostępniania do zwiedzania. Warsztaty rozpoczęły się w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym BdPN w Ustrzykach Dolnych. Na trasie do Szczawnicy zwiedzono kompleks muzealny Karpacka Troja w Trzcinicy. Powstał on w miejscu odkrycia jednego z najstarszych grodzisk w Polsce, zwanego Wałami Królewskimi, którego początki sięgają wczesnej epoki brązu. Uczestnicy obejrzeli film o tworzeniu skansenu, pawilon wystawowy oraz ekspozycje na wolnym powietrzu. Biuletyn BdPN - 2014 14

WARSZTATY EDUKACYJNE Po przyjeździe do Szczawnicy i zakwaterowaniu w Pensjonacie Sokolica, uczestnicy wysłuchali prelekcji Teresy Ciesielki kierownika działu edukacji w Pienińskim PN, pt. Udostępnianie Pienińskiego Parku Narodowego do zwiedzania, zaplecze turystyczne. Po wykładach Pani Teresa zrobiła nam miłą niespodziankę, zapraszając na wieczorny spacer po uzdrowiskowej części Szczawnicy. Drugiego dnia odbyły się zajęcia terenowe w Pienińskim Parku Narodowym, na trasie: Szczawnica Sokolica Bajków Groń Trzy Korony Szopka Wąwóz Szopczański Sromowce Niżne. Podczas wędrówki Maciej Szajowski z Pienińskiego PN omawiał walory przyrodnicze Parku oraz siedliska i gatunki roślin i zwierząt z Dyrektywy Siedliskowej. Nawiązywał do problemów ochrony przyrody na styku przyroda turystyka, zaprezentował przykłady zajęć edukacyjnych prowadzonych dla dzieci i młodzieży. Pogoda dopisywała, więc uczestnicy mieli również okazję podziwiać pienińskie krajobrazy z Sokolicy i Trzech Koron. Biuletyn BdPN - 2014 15

WARSZTATY EDUKACYJNE Po zejściu w dolinę, w Sromowcach Niżnych zwiedzono Pawilon Wejściowy (obiekt edukacyjno muzealny PPN) prezentujący wystawę Ekosystemy naskalne Pienin oraz wystawę etnograficzną, a następnie uczestnicy udali się na spływ tratwami Przełomem Dunajca do Szczawnicy. Biuletyn BdPN - 2014 16

WARSZTATY EDUKACYJNE Wieczorem wysłuchano wykładu Teresy Ciesielki Edukacja ekologiczna w Pienińskim Parku Narodowym. Po wykładzie rozgorzała dyskusja na temat infrastruktury edukacyjnej i turystycznej w Pienińskim i Bieszczadzkim PN, współpracy z samorządami i lokalną społecznością oraz programów edukacyjnych realizowanych przez różne parki narodowe. Kolejny dzień rozpoczęto zwiedzeniem wystawy przyrodniczej w Dyrekcji Pienińskiego PN, gdzie uczestnicy zapoznali się z fauną, florą, zbiorowiskami roślinnymi, przyrodą nieożywioną i krajobrazem kulturowym Pienin oraz ochroną aktywną i problemami gospodarowania na prywatnych terenach w obrębie Parku. Następnie z Maciejem Szajowskim pracownikiem Pienińskiego PN i przewodnikiem turystycznym wybrano się na trasę: Szczawnica Palenica Wysoki Wierch Durbaszka Wysoka Wąwóz Homole (rezerwat przyrody) na obszarze Natura 2000 Małe Pieniny. Przewodnik omówił turystyczne zagospodarowanie obszaru Natura 2000 Małe Pieniny oraz wpływ antropopresji na krajobraz, szatę roślinną i zwierzęta. Przy okazji odwiedzono miejscową bacówkę, gdzie można było kupić oscypki i bunc. Biuletyn BdPN - 2014 17

WARSZTATY EDUKACYJNE W Wąwozie Homole uczestnicy mieli okazję zobaczyć charakterystyczne zbiorowiska naskalne, roślinność kserotermiczną, szczególną budowę geologiczną unikalną w Pienińskim Pasie Skałkowym Polski. Biuletyn BdPN - 2014 18

WARSZTATY EDUKACYJNE W godzinach wieczornych odbyła się prezentacja diaporamy Natura 2000 w Polsce autorstwa Grzegorza Leśniewskiego współpracującego z Bieszczadzkim PN. Dzień zakończył się przy ognisku spotkaniem z pracownikami PPN. Spotkanie było okazją do wymiany doświadczeń i dyskusji nad efektywnością programów edukacji ekologicznej skierowanych do młodzieży. Ostatniego dnia warsztatów wykorzystano czas na zajęcia terenowe w słowackim Pienińskim P.N. (Natura 2000) na trasie: Szczawnica Leśnica Czerwony Klasztor Sromowce Niżne. Maciej Szajowski przybliżył walory przyrodnicze słowackiego Pienińskiego P.N., porównał polskie i słowackie Pieniny pod kątem walorów przyrodniczych, krajobrazowych i kulturowych. W czasie wędrówki uczestnicy mieli okazję zobaczyć w Leśnicy zachowaną miejscami starą zabudowę typową dla pienińskich wsi oraz piękne widoki ze strony słowackiej na Trzy Korony. Nie obyło się bez wspólnego zdjęcia. Podsumowanie warsztatów odbyło się w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym BdPN w Ustrzykach Dolnych. Wszyscy uczestnicy stwierdzili, że warsztaty były nie tylko ciekawą formą dokształcania, ale również źródłem poznania różnych aspektów Pienin. Warsztaty, w których uczestniczyło 30 osób, zostały sfinansowane ze środków Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Warszawie. Cezary Ćwikowski Biuletyn BdPN - 2014 19

KONFERENCJA MRB KW Międzynarodowa Konferencja w Bieszczadzkim Parku Narodowym W dniach 18-20 września 2014 roku w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych odbyła się konferencja na temat: Wpływ czynników antropogenicznych na rozmieszczenie roślin i zwierząt w Karpatach, w ramach projektu Ochrona ostoi fauny puszczańskiej korytarze migracyjne. Konferencja w ramach projektu była włączona w cykl międzynarodowych konferencji organizowanych corocznie przez Bieszczadzki Park Narodowy (XXIII konferencja w ramach tego cyklu). W ramach projektu zaplanowano organizację dwóch konferencji, które będą forum wymiany doświadczeń w zakresie ochrony integralności ostoi fauny i zachowania korytarzy ekologicznych. Pierwszą zaplanowaną na 2014 rok konferencję poświęcono wymianie doświadczeń w skali Karpat. Biuletyn BdPN - 2014 20

KONFERENCJA MRB KW Zaproszenie na konferencję rozesłano do 157 osób z 75 instytucji naukowych, organów i jednostek rządowych i samorządowych, organizacji pozarządowych oraz firm zajmujących się planowaniem ochrony przyrody w Polsce, na Ukrainie i na Słowacji. W konferencji udział wzięło 103 przedstawicieli 44 różnych instytucji. Wygłoszono 22 referaty i zaprezentowano dwa postery. Zdaniem uczestników konferencji było to owocne spotkanie, na którym przedyskutowano i szukano rozwiązań wielu problemów związanych z powstawaniem nowych ciągów komunikacyjnych, wzrastającą intensywnością ruchu kołowego na istniejących drogach publicznych oraz zabudową rozproszoną wkraczającą na obszary dotychczas niezainwestowane o dużych walorach przyrodniczych. Wstępne wyniki i metodykę projektu Ochrona ostoi fauny puszczańskiej korytarze migracyjne zaprezentowano w czterech referatach: Antropopresja a użytkowanie przestrzeni przez drapieżniki - studium przypadków - dr Bartosz Pirga; Wykorzystanie przestrzeni przez orlika krzykliwego w Karpatach wady i zalety różnych metod badawczych - mgr Damian Nowak; Jak wykorzystać dane przestrzenne do kwantyfikacji i weryfikacji korytarzy migracyjnych dużych ssaków - dr inż. Damian Józefczyk, prof. dr hab. Kajetan Perzanowski, dr Jan Śmiełowski, mgr Paulina Konieczna, mgr Katarzyna Pędziwiatr; Złożone, wieloelementowe badania, jako sposób do poznania korytarzy migracyjnych dużych ssaków - mgr Zenon Wojtas. Stanisław Kucharzyk Biuletyn BdPN - 2014 21

KONKURS FOTOGRAFICZNY Wernisaż Ogólnopolskiego Konkursu fotograficznego i seminarium W Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym Bieszczadzkiego Parku Narodowego w Ustrzykach Dolnych, 13 września 2014 r., otwarto wystawę fotograficzną, będącą zwieńczeniem konkursu Osobliwości przyrodniczo-krajobrazowe polskich parków narodowych położonych na obszarach Natura 2000. Głównym celem konkursu było uwrażliwienie na piękno najcenniejszych fragmentów przyrody ojczystej, do ochrony których powołano parki narodowe oraz na problematykę związaną z ich udostępnianiem, ochroną przyrody i akceptacją społeczną. Jury konkursu w składzie: Katarzyna Gubrynowicz prezes Związku Polskich Fotografów Przyrody, Grzegorz Leśniewski Okręg Mazowiecki ZPFP, Paweł Marczakowski Roztoczański Park Narodowy, Okręg Roztoczańsko-Podkarpacki ZPFP, Jacek Szarek dyrektor TVP Rzeszów; Cezary Ćwikowski specjalista ds. edukacji ekologicznej w BdPN, oceniło prace, przyznając nagrody i wyróżnienia. Biuletyn BdPN - 2014 22

KONKURS FOTOGRAFICZNY I miejsce Marcin Wielicki za pracę pt.: Zimowe zmagania Tatrzański PN. II miejsce Radosław Kaźmierczak za pracę pt.: Sielska kraina Bieszczadzki PN. Biuletyn BdPN - 2014 23

KONKURS FOTOGRAFICZNY III miejsce Tomasz Olbrycht za zestaw prac: Zgniotek cynobrowy Magurski PN, Pysznik jodłowy Bieszczadzki PN, Nadobnica alpejska Magurski PN. Biuletyn BdPN - 2014 24

KONKURS FOTOGRAFICZNY Wyróżnienie Marek Olszycki za pracę pt.: Rękawica Ojcowski PN Wyróżnienie Tomasz Okoniewski za pracę pt.: Na morzu mgieł Bieszczadzki PN Wyróżnienie Adam Falkowski za pracę pt.: Narwiańskie plenery Narwiański PN Wyróżnienie Marcin Wielicki za pracę pt.: Jesienna impresja Słowiński PN Wyróżnienie Radosław Kaźmierczak za pracę pt.: Obserwator Bieszczadzki PN Wyróżnienie Piotr Targoński za pracę pt.: Pychówki Narwiański PN Wyróżnienie Sławomir Kotara za pracę pt.: Lot nad doliną Roztoczański PN Wyróżnienie Sławomir Kotara za pracę pt.: Wiosenne wezbranie Biebrzański PN Wyróżnienie Sławomir Kotara za pracę pt.: Roztoczańska dżungla Roztoczański PN. Laureaci konkursu otrzymali nagrody rzeczowe: statywy fotograficzne z głowicami, plecaki fotograficzne oraz książki o tematyce przyrodniczej ufundowane przez Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Rzeszowie oraz Bieszczadzki Park Narodowy. Oprócz zdjęć nagrodzonych i wyróżnionych jurorzy wybrali dodatkowo prace na wystawę pokonkursową. W ramach konkursu nie udało się zgromadzić na wystawę fotografii z wszystkich parków narodowych, dlatego też Bieszczadzki Park Narodowy dokupił zdjęcia od fotografów przyrody: Grzegorza Leśniewskiego, Grzegorza Okołowa, Macieja Szajowskiego, Pawła Marczakowskiego, Cezarego Ćwikowskiego, Jarosława Wyczyńskiego, Tomasza Hryniewickiego, Arkadiusza Adamczyka, Ryszarda Kaźmierczaka. Wystawa liczy 70 fotografii prezentujących główne walory faunistyczne, florystyczne i krajobrazowe wszystkich polskich parków narodowych. Wernisaż wystawy połączono z seminarium dotyczącym problematyki ochrony przyrody i funkcjonowania obszarów Natura 2000 na Podkarpaciu oraz zasad ochrony i udostępniania Bieszczadzkiego Parku Narodowego do zwiedzania. W seminarium uczestniczyli m.in. uczestnicy konkursu fotograficznego, przewodnicy, piloci wycieczek i nauczyciele. Uczestnicy otrzymali materiały promocyjne, w tym nowy kalendarz przyrodniczy Bieszczadzkiego PN na przyszły rok. Ponadto uczestnicy seminarium obejrzeli diaporamy przyrodnicze poświęcone różnorodności biologicznej polskich parków narodowych. Konkurs został objęty honorowym patronatem Podsekretarza Stanu w Ministerstwie Środowiska Głównego Konserwatora Przyrody, patronatem artystycznym Związku Polskich Fotografów Przyrody, patronatami medialnymi magazynu fotograficznego i portalu internetowego FOTO KURIER oraz Telewizji Polskiej Oddział w Rzeszowie. Cezary Ćwikowski Biuletyn BdPN - 2014 25

WAKACYJNE SPOTKANIA Z PRZYRODĄ Wakacyjne spotkania z przyrodą Prelekcje z cyklu Wakacyjne spotkania z przyrodą odbywały się tradycyjnie w piątkowe wieczory podczas wakacji w Ośrodku Naukowo-Dydaktycznym BdPN w Ustrzykach Dolnych. Zaproszeni goście specjaliści z pasją opowiadali o przyrodniczych podmiotach swoich badań: pająkach, chrząszczach, nietoperzach, grzybach czy rzadkich roślinach. Spotkania były ilustrowane pięknymi zdjęciami w formie wystaw i prezentacji, nastrojowymi diaporamami i filmami. Każdy, komu bliska jest przyroda, mógł dowiedzieć się wielu interesujących rzeczy o zwierzętach, roślinach i grzybach oraz zachwycić się pięknymi krajobrazami Bieszczadów, królowej polskich rzek Wisły oraz największej rzeki świata Amazonki. Podczas pierwszego spotkania zaprezentowano diaporamę pt.: Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie nasze wspólne dziedzictwo oraz wystawę fotograficzną o tym samym tytule, które wykonano w ramach projektu współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka 2007 2013. 11 lipca dr inż. Tomasz Olbrycht z Wydziału Biologiczno-Rolniczego Uniwersytetu Rzeszowskiego opowiadał o wybranych gatunkach bieszczadzkich chrząszczy czyli o nadobnicy i innych robalach. Zaprezentował najrzadsze, najcenniejsze i najpiękniejsze gatunki chrząszczy. Prelekcji towarzyszyła niewielka wystawa fotograficzna autora. Nadobnica alpejska, pysznik jodłowy i zgniotek cynobrowy zachwyciły wszystkich barwą, kształtem i pozami. 18 lipca Grzegorz Leśniewski, fotograf przyrody, zaprezentował diaporamę pt. Wisła dzika rzeka. Na zdjęciach autora przyroda doliny Wisły zaskakuje swoją dzikością. W szczególności zdjęcia robione z lotu ptaka wydobywają charakter ostatniej w Europie nieuregulowanej rzeki. Po prezentacji diaporamy autor odpowiadał na pytania dotyczące przyrody doliny Wisły oraz warsztatu fotografa przyrody. Prelekcja T. Olbrychta o chrząszczach. Spotkanie z autorem po prezentacji diaporamy. Biuletyn BdPN - 2014 26

WAKACYJNE SPOTKANIA Z PRZYRODĄ Nietoperze czy tylko wampiry? mity na temat nietoperzy wyjaśniał Wojciech J. Gubała z Centrum Informacji Chiropterologicznej ISEZ PAN w Krakowie. Nasze polskie nietoperze nie zaplątują się we włosy i nie są krwiopijcami polują na owady posługując się echolokacją. Do największych nietoperzy w Polsce zalicza się borowca wielkiego, którego ciało może dorastać do 8 cm, a rozpiętość jego skrzydeł sięga do 46 cm. Ciekawe jaką rozpiętość skrzydeł ma Acerodon grzywiasty żyjący na Filipinach, którego długość ciała dochodzi do 1,7 m?! na szczęście jest owocożerny. O pająkach w mitologii, kulturze i popkulturze opowiadał dr Robert Rozwałka z Zakładu Zoologii UMCS w Lublinie. Skojarzenia nasuwają się same Spiderman mówił prelegent. Peter Paker jako sześciolatek został ukąszony przez napromieniowanego pająka, który uciekł z laboratorium i wtedy się wszystko zaczęło... Jeden z mitów greckich opowiada o bardzo zdolnej tkaczce imieniem Arachne. Zazdrosna Atena wyzwała ją na tkacki pojedynek, który jednak przegrała Od imienia Arachne, które zresztą po grecku oznacza pająka (αράχνη) wzięła się cała terminologia związana z pająkami. Pajęczaki to po łacinie Arachnida, ja jestem arachnologiem, a z kolei paniczny lęk przed pająkami to arachnofobia Pragnę państwu pokazać kilka innych związków, jakie na przestrzeni wieków łączyły człowieka i pająki, dzięki czemu weszły one na stałe do naszej szeroko rozumianej kultury. Piotr Chachuła jest mykologiem, więc opowiadał o kolorowym świecie grzybów. Przyjechał do nas z Pienińskiego PN, po drodze zbierając różne okazy grzybów. Uczestnicy prelekcji mogli zapoznać się z kolekcją grzybów przywiezionych przez prelegenta oraz oznaczyć grzyby przyniesione ze sobą. Niedaleko Przemyśla w Bolestraszycach znajduje się arboretum. Można w nim zapoznać się z wieloma egzotycznymi gatunkami roślin, a także z roślinami rodzimymi, które są rzadkie, zagrożone, ginące i chronione. Dr Ewa Antoniewska, botanik z Arboretum i Zakładu Fizjografii w Bolestraszycach, zaprezentowała najciekawsze kolekcje roślin oraz opowiedziała o atrakcjach dla zwiedzających, takich jak: wystawy, festiwale, warsztaty czy ogród dla niepełnosprawnych. Oznaczanie grzybów podczas prelekcji P. Chachuły. Sensualny Ogród Uniwersalny w Arboretum. Biuletyn BdPN - 2014 27

WAKACYJNE SPOTKANIA Z PRZYRODĄ Na zakończenie wakacyjnych spotkań z przyrodą dr hab. Piotr Wężyk z Wydziału Leśnego Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie zaprezentował prelekcję pt. Trzy kolory wód Amazonii. Prezentacja dotyczyła warsztatów geomorfologicznych AMAZONIA 2013 organizowanych przez Stowarzyszenie Geomorfologów Polskich. Prelegent zaprezentował przyrodę nieożywioną i ożywioną oraz działalność człowieka w rejonie największej rzeki świata. Egzotyczna przyroda i kultura mieszkańców Amazonii stały się tematem żywiołowej dyskusji. Autor prelekcji i mieszkaniec Amazonii. Wakacyjne spotkania z przyrodą odbywają się nieprzerwanie od 1992 roku, w sali audiowizualnej lub na ekspozycji czasowej Muzeum Przyrodniczego BdPN w Ustrzykach Dolnych. Są bezpłatne, a uczestnicy spotkania mają dodatkowo możliwość wylosowania ciekawych wydawnictw i gadżetów. Zapraszamy wszystkich zainteresowanych o godz. 18.00 w każdy lipcowy i sierpniowy piątek do Muzeum Przyrodniczego BdPN. Beata Szary Biuletyn BdPN - 2014 28

SPOTKANIE Z PRZEWODNIKAMI Spotkanie z przewodnikami W sobotę, 12 kwietnia 2014 r., w Ośrodku N-D BdPN w Ustrzykach Dolnych odbyło się kolejne spotkanie dla przewodników beskidzkich, rozpoczynające sezon turystyczny. W trakcie spotkania uczestnicy wysłuchali wykładu wicedyrektora BdPN dra Tomasza Winnickiego na temat historii tworzenia systemu ochrony przyrody w Bieszczadach na pograniczu polsko-słowackim. Następnie obejrzeli diaporamę pt. Międzynarodowy Rezerwat Biosfery Karpaty Wschodnie nasze wspólne dziedzictwo wykonaną w ramach Projektu współfinansowanego przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz budżetu państwa za pośrednictwem Euroregionu Karpackiego w ramach Programu Współpracy Transgranicznej Rzeczpospolita Polska Republika Słowacka 2007 2013. Druga część spotkania dotyczyła udostępniania Parku do zwiedzania. Dr Ryszard Prędki zaprezentował wyniki monitoringu ruchu turystycznego, uzyskane na podstawie danych z ankiet oraz czujników automatycznych (w Parku funkcjonuje 6 czujników monitoringu ruchu samochodowego i 7 czujników monitoringu ruchu turystów pieszych). Z prowadzonego monitoringu wynika, że Park zwiedza ponad 300 tys. turystów pieszych rocznie oraz wjeżdża ok. 225 390 samochodów rocznie (najwięcej od strony Wetliny). Największy ruch turystyczny notowany jest w sierpniu. Najwięcej osób wchodzi z Przełęczy Wyżnej na Połoninę Wetlińską (ok. 64 tys. rocznie) i Tarnicę (ok. 60 tys. rocznie). Monitoring pozwala określić czas i miejsca koncentracji zwiedzających, co pomaga odpowiednio przygotować infrastrukturę turystyczną i zabezpieczyć otoczenie przyrodnicze szlaków. Przedstawiciele Parku zachęcali, by w miarę możliwości wybierać szlaki mniej uczęszczane. Biuletyn BdPN - 2014 29

SPOTKANIE Z PRZEWODNIKAMI Przewodnicy poznali nową infrastrukturę turystyczną, w tym obiekty drewniane służące zwiedzającym Park, które wykonano w ramach projektu finansowanego przez POIiŚ (2009 2013), ze środków szwajcarskich SPPW (2012 2013), NFOŚiGW w Warszawie i EkoFunduszu, tj.: 19 deszczochronów (ostatnie na Przełęczy Goprowskiej pod Tarnicą i na szlaku czarnym do Jaworzca), 8 wiat ogniskowych i altan edukacyjnych (np. altana przy torfowisku w Wołosatem), 20 obiektów obsługi ruchu (punktów informacyjno-kasowych), 9 obiektów sanitarnych, 2 obiekty socjalne (w Bereżkach i Górnej Wetlince) oraz sucha toaleta ekologiczna oparta o wermikomposting na Przełęczy Bukowskiej. Pojawiły się nowe jednorodne tablice z zasadami zwiedzania przy punktach informacyjno-kasowych oraz systemy parkingowe na parkingach w Berehach Górnych i Ustrzykach Górnych oraz w Wołosatem. Wyremontowano również budynek gospodarczy w Wołosatem zmieniając sposób jego użytkowania na obiekt sanitarny i punkt informacyjno-edukacyjny. W roku 2014 zaplanowano m.in. remont szlaku niebieskiego na odcinku Wołosate Tarnica oraz szlaku czerwonego na odcinku siodło pod Tarnicą Krzemień, budowę suchej toalety na szlaku żółtym z Przełęczy Wyżnej na Połoninę Wetlińską, konserwację dachów obiektów drewnianych oraz remont parkingów w Bukowcu i Tarnawie Niżnej. Dyskusja dotyczyła wybranych zagadnień z regulaminu Parku (cen biletów, bezpłatnego wstępu przewodników z licencją do Parku, i in.), kompetencji osób obsługujących punkty informacyjno-kasowe (udzielania podstawowych informacji i obsługi obiektów sanitarnych) oraz innych tematów dotyczących gospodarowania zasobami przyrodniczymi w Parku, w otulinie Parku oraz w całych Bieszczadach. Wszyscy otrzymali katalog do wystawy fotograficznej oraz foldery informacyjne opracowane do dwóch wyznakowanych w terenie ścieżek transgranicznych w ramach projektu polsko-słowackiego. Grażyna Holly Biuletyn BdPN - 2014 30

WOLONTARIAT W BdPN Wolontariat w Bieszczadzkim Parku Narodowym W bieżącym roku Bieszczadzki Park Narodowy ogłosił nabór na wolontariat w ramach akcji Bieszczadowy Wolontariusz. W krótkim terminie wpłynęło kilkadziesiąt zgłoszeń nadesłanych z 11 województw najwięcej z wielkopolski. Ostatecznie w okresie od kwietnia do października 2014 roku w wolontariacie na rzecz Bieszczadzkiego Parku Narodowego uczestniczyło 35 osób, w tym 19 osób z naboru indywidualnego oraz 16 osób w ramach współpracy z Zakładem Poprawczym w Raciborzu. Ośmioosobowe grupy z Zakładu Poprawczego w Raciborzu obecne były na dwóch 5-dniowych turnusach wolontariatu w kwietniu oraz w październiku. Osoby indywidualne uczestniczyły w wolontariacie w okresie od czerwca do września, w pięciu odrębnych terminach trwających po 10 14 dni. Terenowa Stacja Badań Naukowych w Wołosatem stanowiła główną bazę noclegową dla wolontariuszy, miejsce spotkań z koordynatorem oraz punkt zbiórki poprzedzającej każdy wyjazd w teren. Średnia wieku wolontariuszy z naborów indywidualnych wyniosła 27 lat. Były to osoby uczące się, pracujące oraz emerytowane wszyscy zauroczeni przyrodą Bieszczadów. Choć różnica wieku uczestników wolontariatu wynosiła czasem nawet 30 lat, wszyscy doskonale się rozumieli i staranie wykonywali powierzone zadania, dzieląc się przy okazji własnymi doświadczeniami i wiedzą także z wolontariatu w innych parkach narodowych. Biuletyn BdPN - 2014 31

WOLONTARIAT W BdPN Wolontariusze wykonujący prace na szlakach budzili duże zainteresowanie wśród turystów. Często proszono ich o udzielanie informacji dotyczących zakresu ich prac i obowiązków, ale także z zakresu turystyki i przyrody BdPN. Zdarzały się także sytuacje kiedy to wolontariusze informowali nieodpowiedzialnych turystów o konieczności przestrzegania zasad zwiedzania i zachowania się na szlakach. Zakres prac wykonywanych przez wolontariuszy obejmował: - utrzymanie czystości w obrębie szlaków turystycznych: posprzątano ponad 250 km szlaków - impregnacje obiektów drewnianych, w tym konstrukcji tablic informacyjnych, ławostołów oraz ponad 300 metrów ogrodzenia cmentarza w Brzegach Górnych - prace gospodarcze w obwodach ochronnych: przycinanie gałęzi na szlakach, czyszczenie wodospustów, drobne naprawy infrastruktury turystycznej (schodków, progów, dylowanek, oznakowania szlaków), prace porządkowe przy wiatach i deszczochronach. Biuletyn BdPN - 2014 32

WOLONTARIAT W BdPN W ramach wyznaczonych prac, wspomagających realizację zadań ochrony przyrody, wolontariusze przepracowali łącznie ponad 1300 godzin. Osoby biorące udział w wolontariacie od czerwca otrzymywały imienne identyfikatory oraz oznakowane koszulki. Każdy turnus wolontariuszy z naborów indywidualnych zakończony był pożegnalnym ogniskiem, a wszyscy wolontariusze w podziękowaniu za współpracę otrzymali drobne upominki w postaci wydawnictw BdPN. Podsumowując tegoroczną akcję Bieszczadowy Wolontariusz należy podkreślić, że współpraca Parku z wolontariuszami skutkuje nie tylko realizacją ważnych zadań ochronnych, ale jest też istotną formą edukacji ekologicznej zarówno dla uczestników jak i w jeszcze większym stopniu dla turystów, będących świadkami prowadzonych działań. Przykładowe opinie wolontariuszy: Udział w wolontariacie był dla mnie niepowtarzalną okazją do spotkania wyjątkowych ludzi i odkrycia uroków bieszczadzkiej przyrody. Praca na szlakach, które tak hojnie obdarowały mnie pięknem widoków blisko 2 lata temu, była dla mnie czystą (choć często i błotną) przyjemnością, którą mam nadzieję w przyszłości powtórzyć. Przyjazne nastawienie pracowników Parku do wolontariuszy budowało miłą atmosferę, motywującą nawet do impregnacji cmentarnego ogrodzenia). Połączenie przyjemnego wędrowania po najpiękniejszych dla mnie terenach Polski z pożytecznym działaniem na rzecz natury było, jest i pozostanie dla mnie bardzo satysfakcjonującym doświadczeniem, za które serdecznie dziękuję! Paulina Szpargała Biuletyn BdPN - 2014 33

WOLONTARIAT W BdPN Wolontariat w Bieszczadzkim Parku Narodowym jest wspaniałą okazją do obcowania z fauną i florą najciekawszego chyba zakątka naszego kraju. Dla mnie najważniejszym powodem podjęcia decyzji o wysłaniu zgłoszenia była chęć przydania się przyrodzie tego wspaniałego miejsca. Jeśli Ty też chcesz poświęcić dwa tygodnie swojego istnienia na to, żeby zrobić coś pożytecznego dla natury, a także dla turystów odwiedzających Park, być może przyjemną wizją będzie dla Ciebie śniadanie jedzone na tarasie położonym u podnóża Tarnicy. Widoku z Terenowej Stacji Badawczej w Wołosatem brakuje mi w mieście... Niewątpliwą korzyścią, jaką może odnieść wolontariusz zainteresowany przyrodą, historią i kulturą Bieszczadów, jest możliwość wzbogacenia swojej wiedzy przez rozmowy z pracownikami Parku. Praca jest dobrze zorganizowana, a w przyszłości ma być jeszcze lepiej. Ilość wolnego czasu, jaka pozostaje po wypełnieniu zadań jest na tyle duża, że bez problemu da się pochodzić po górach. Jeśli będę miał możliwość czasową, postaram się przyjechać ponownie. Jeżeli Ty zastanawiasz się nad wysłaniem zgłoszenia, radzę nie zastanawiać się dłużej, tylko je wysłać. Owocnej pracy i dobrej pogody!. Michał Osmólski, Bydgoszcz Magdalena Suwała Biuletyn BdPN - 2014 34

ŚCIEŻKI PRZYRODNICZE Modernizacja ścieżek przyrodniczych W Bieszczadzkim Parku Narodowym piesze wędrówki można połączyć z poznawaniem przyrody. Prawie wszystkie szlaki turystyczne na terenie Parku są jednocześnie ścieżkami przyrodniczymi. W efekcie turyści mogą odkrywać tajemnice bieszczadzkiej przyrody, zwiedzając Park niczym naturalne muzeum przyrody. Wybrane starannie przystanki są oznakowane w terenie tabliczką z numerem przystanku i symbolem ścieżki, która przymocowana jest do drewnianego słupka. Elementy infrastruktury ścieżek są skonstruowane z materiałów naturalnych i harmonijnie wkomponowane w otoczenie przyrodnicze. Warunkiem funkcjonowania ścieżek przyrodniczych jest systematyczna wymiana zniszczonych i uzupełnianie brakujących przystanków. W roku 2014 Bieszczadzki Park Narodowy zaplanował modernizację systemu ścieżek przyrodniczych, polegającą na zmianie formatu i treści tabliczek na poszczególnych przystankach, dodając nazwę ścieżki oraz krótką informację na temat przyrody otaczającej przystanek. W związku z tym wymiary tabliczki nieznacznie zwiększyły się z 10x15cm do 12x18cm. Krótka informacja umieszczona na tabliczce pozwoli dotrzeć z informacją do wszystkich zwiedzających. Bardziej zainteresowani zwiedzający mogą zakupić mapę BdPN lub przewodnik na ścieżkę, by pogłębić wiedzę na zasygnalizowane tematy. W listopadzie br. wymieniono przystanki na ścieżce przyrodniczo-historycznej Wołosate Tarnica. Nowe przystanki przedstawiają fotografie pod tekstem. Do końca kwietnia 2015 r. zostaną zmodernizowane przystanki na 4 ścieżkach przyrodniczych: Rozsypaniec Krzemień, Bukowe Berdo, Szeroki Wierch i Połonina Caryńska. Modernizacja przystanków ścieżek przyrodniczych jest realizowana przy udziale środków WFOŚiGW w Rzeszowie. Beata Szary Biuletyn BdPN - 2014 35

Kalendarium huculskie KALENDARIUM HUCULSKIE Zima 2014 roku okazała się wyjątkowo łagodna dla przyrody. Konie huculskie korzystały więc do woli z zimowego wybiegu, łapiąc promienie słońca z trudem przebijające się przez gęstą zimową sierść. W marcu rozpoczęły się wyźrebienia klaczy. W tym roku oczekiwaliśmy potomstwa po ogierach Nefryt (Napis-Nota po Luzak) i Szpak (Puchacz-Szarotka po Puszczyk) od 12 klaczy matek. Do maja urodziło się 10 zdrowych źrebiąt, jedna ciąża bliźniacza skończyła się niepowodzeniem. Zdarzył się także upadek jednego z noworodków - takie zdarzenia to niestety ta smutna strona hodowli Do stadniny w Wołosatem przyjechał, wydzierżawiony na okres stanówki z SKH Gładyszów, 21-letni ogier Len (Luzak- Murawa po Dioryt), przedstawiciel bardzo cennej i niestety rzadkiej już linii og. Polan. Reproduktor pokrył 23 klacze, z czego 16 zostało skutecznie zaźrebionych. Oczekujemy więc godnych potomków Lna w 2015 roku. Wiosną maluchy z matkami oraz resztą stada wyszły na pastwiska, które w dolinie Wołosatego są obfite i pozwalają na wypas hucułów aż do późnej jesieni. Młode wałachy zostały przyuczone do pracy pod siodłem oraz w zaprzęgu, by podczas zbliżającego się sezonu turystycznego bezpiecznie wozić turystów odwiedzających naszą stadninę. W czerwcu w naszej stadninie gościliśmy jeźdźców z Gruzji, uczestników projektu Fundacji Kaukaz.net, finansowanego ze środków MSZ w ramach Polskiej Pomocy. Właściciele koni pochodzący z okolic Borjomi i Parku Narodowego Borjomi-Kharagauli, odbyli w Wołosatem szkolenie doskonalące, włącznie z nauką skoków przez przeszkody. Na naszych dzielnych hucułach jeźdźcy z Kaukazu ćwiczyli elementy musztry wojskowej, pod kątem wykorzystania tychże elementów podczas pokazów promujących, założone przez uczestników szkolenia, stowarzyszenie turystyki konnej Horse tours in Georgia. W pierwszy weekend lipca pracownicy naszej hodowli wzięli udział w XIII Powojennych Targach Końskich w Lutowiskach, reklamując hucuły z BdPN podczas pokazu użytkowania wierzchowego tych koni. Prowadzącym tegoroczne Targi Końskie była Kierownik ZHKH Wołosate Agnieszka Jackowska, która ze swadą i entuzjazmem opowiadała o ośrodkach jeździeckich z okolic Lutowisk, Biuletyn BdPN - 2014 36

KALENDARIUM HUCULSKIE rasach koni użytkowanych w różny sposób w Bieszczadach, a także przeprowadziła konkurs dla publiczności, w którym dwa konie zmierzyły się z dziesięciorgiem ludzi podczas próby uciągu. W lipcu odbył się także doroczny przegląd hodowlany stada. W obecności Dyrektora Okręgowego Związku Hodowców Koni Rzeszowie dokonano oceny materiału hodowlanego: klaczy matek, ogierów, młodzieży męskiej i żeńskiej. Źrebięta urodzone w tym roku zostały zaczipowane oraz opisane w celu wydania paszportów konia - dokumentu identyfikacyjnego obowiązującego w EU. Młode, 3-letnie klacze huculskie, zostały poddane kwalifikacji hodowlanej i zasilą stado matek, liczące obecnie 23 sztuki, z czego 17 objętych jest Programem ochrony zasobów genetycznych koni rasy huculskiej, stanowiąc bank genów. Podczas rozgrywanych w całej Polsce od wiosny do jesieni prób dzielności i czempionatów koni huculskich nie zabrakło hucułów hodowli BdPN. Pod swoimi nowymi właścicielami (sprzedane podczas aukcji w Wołosatem) hucuły z Zachowawczej Hodowli Konia Huculskiego w Wołosatem sięgały po najwyższe laury. Klacz Azalia-W (Ousor VIII-50 Astelia po Paw) wygrała zawody zaprzęgowe i w skokach przez przeszkody podczas XIV Ogólnopolskiego Młodzieżowego Czempionatu Koni Rasy Huculskiej w Klikowej oraz zawody zaprzęgowe podczas IX świętokrzyskiej Ścieżki Huculskiej w Staszowie. Azalia-W zajęła również drugie miejsce spośród 37 koni prezentowanych podczas Ogólnopolskiego Czempionatu Hodowlanego i Użytkowego Koni Rasy Huculskiej, rozgrywanego we wrześniu w Regietowie, co potwierdziło jej urodę i dzielność użytkową. Biuletyn BdPN - 2014 37

KALENDARIUM HUCULSKIE Rozegrany w sierpniu IX Wielkopolski Czempionat Konia Huculskiego należał do ogiera Wrzos -W (Nominał Niezabudka po Puszczyk), który wygrał eliminacyjną ścieżkę huculską oraz uzyskał tytuł czempiona hodowlanego. Miesiąc wcześniej ogier ten zdobył tytuł wiceczempiona podczas VI Mazowieckiej Ścieżki Huculskiej Z Hucułem przez Dolinę Narwi. W ostatni weekend sierpnia odbyła się XIV edycja Pożegnania Wakacji w Rudawce Rymanowskiej. W ramach imprezy rozegrano Regionalny Czempionat Koni Rasy Huculskiej, w którym uczestniczyły 32 ekipy z prawie 80 końmi. W ramach zawodów rozegrano czempionaty hodowlane i konkursy użytkowo-sportowe. Konkurs zaprzęgów parokonnych wygrały pochodzące z ZHKH Wołosate klacze Obca-W i Odessa-W, córki ogiera Nefryt, który zajmował w Wołosatem boks ogiera czołowego przez 5 sezonów. Największy sukces nasza hodowla odniosła podczas Ogólnopolskiego Czempionatu Koni Huculskich w Regietowie (SKH Gładyszów). Pochodzący z naszej hodowli ogier Wrzos-W uzyskał tytuł Czempiona Polski. W przyszłym sezonie kopulacyjnym Wrzos-W zostanie użyty jako ogier czołowy w macierzystej stadninie. Tradycyjnie, w listopadzie, odbyła się ogólnopolska kwalifikacja młodych ogierów huculskich do hodowli. W Zakładzie Doświadczalnym Instytutu Zootechniki w Odrzechowej wśród ogierów przedstawionych komisji najwyżej oceniony został og. Azja-W (Sambor-W Girgonia po Paw), ur. w 2011 roku w ZHKH Wołosate. To kolejny ogier huculski hodowli BdPN, zakwalifikowany do użycia w rozrodzie w naszym kraju. Dzięki środkom finansowym z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej na lata 2014-2015 konie huculskie w BdPN zostały objęte profilaktyką weterynaryjną, opieką podkuwacza, zabezpieczono pasze treściwe i objętościowe. Zaplanowano również wymianę podłoża i modernizację band w krytej ujeżdżalni, służącej do treningu koni. W roku 2016, dzięki wsparciu finansowemu NFOŚiGW, przewidziana jest wymiana pokryć dachowych na obiektach hodowlanych w stadninie w Wołosatem. Wszystkie te działania służą zabezpieczeniu hucułom jak najlepszych warunków do chowu, choć należy pamiętać, że to przede wszystkim surowa karpacka przyroda kształtowała i nadal kształtuje cechy genotypowe i fenotypowe koni tej rasy. Agnieszka Jackowska Biuletyn BdPN - 2014 38