WYSTĘPOWANIE GATUNKÓW Z RODZAJU EUSPHALERUM KR. (COL., STAPHYLINIDAE, OMALIINAE) NA OBSZARZE KARKONOSZY

Andrzej Mazur Katedra Entomologii Leśnej Akademii Rolniczej w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 71c 60-625 Poznań POLAND andrzejm@owl.au.poznan.pl Jarosłav Boháč Ústav Ekologie Krajiny AVČR, Na Sádkách 7, 370 05 České Budĕjovice CZECH REPUBLIC, jardabo@uek.cas.cz Jan Matĕjíček Formankova 436, 500 11 Hradec Králové CZECH REPUBLIC, honzama@tiscali.cz WYSTĘPOWANIE GATUNKÓW Z RODZAJU EUSPHALERUM KR. (COL., STAPHYLINIDAE, OMALIINAE) NA OBSZARZE KARKONOSZY Occurrence of the species of the genus Eusphalerum KR. (Col., Staphylinidae, Omaliinae) in the Karkonosze Mountains Abstrakt. W pracy zestawiono dane o występowaniu gatunków z rodzaju Eusphalerum KRAATZ, 1858 (Col., Staphylinidae) na obszarze całych Karkonoszy w oparciu o dane z kolekcji entomologicznych i piśmiennictwa. Zweryfikowano również niektóre wcześniej opublikowane dane faunistyczne. W wyniku zestawienia stwierdzono, że w północnej (polskiej) i południowej (czeskiej) części Karkonoszy występują następujące gatunki: Eusphalerum alpinum alpinum (HEER), E. longipenne (ER.), E. adustum (HEER), E. pseudoaucuparie (STRAND), E. rectangulum (FAUV.) oraz E. florale (ER.). Tylko po stronie czeskiej wykazywane są dwa gatunki: Eusphalerum brandmayri ZANETTI i E. atrum (HEER). Natomiast tylko po stronie polskiej notowane są również dwa gatunki: Eusphalerum minutum (FABR.) i E. sorbi (GYLL.). Dane o występowaniu Eusphalerum luteum (MARSH.) i E. primulae (STEPH.) w Karkonoszach oparte są wyłącznie na danych literaturowych i po roku 1960 gatunki te nie były poławiane po obu stronach granicy. Dodatkowo po roku 1960 na obszarze północnych (polskich) Karkonoszy nie były poławiane: Eusphalerum abdominalne (GRAV.), E. marshami (FAUV.) i E. signatum (MÄRKEL). Rodzaj Eusphalerum Kraatz, 1858 obejmuje nietypowe, jak dla większości Staphylinidae, gatunki o mało wydłużonym ciele z silnie wyciągniętymi i rozszerzonymi pokrywami, przykrywającymi prawie całkowicie, zwłaszcza u samic podrodzaju Abinothum Tottenham, 1939 odwłok. Cechą wyróżniającą rodzaj jest także pokrycie członów wszystkich stóp długimi włoskami oraz silnie rozwinięty człon pazurkowy. Chrząszcze spotykane są na kwiatach roślin zielnych, drzew i krzewów, a rozwój larwalny przebiega prawdopodobnie w wilgotnej glebie. Duża część gatunków zamieszkuje obszary górzyste. Dotychczas na świecie opisano ponad 200 gatunków zaliczanych do tego rodzaju (HERMANN 2001), a wciąż opisywane są dalsze gatunki (np. ZERCHE 2001). W Europie znacznie większa liczba gatunków występuje w południowej części kontynentu niż w jej części

środkowej czy północnej. Przykładowo fauna Włoch obejmuje 57 gatunków (Zanetti 1987), a na obszarze Europy środkowej notuje się niespełna 30 gatunków (Lohse i Lucht 1989). Z obszaru Polski wykazano 20 gatunków (BURAKOWSKI i in. 1979, 2000; Razowski 1991) przy czym do części tych danych należy odnieść się krytycznie. Na obszarze Czech spotyka się gatunków. Karkonosze są najwyższym pasmem Sudetów, w którym współwystępują elementy środowiska przyrodniczego charakterystyczne dla wysokogórskich obszarów Europy środkowej, obszarów tundrowych i alpejskich (Jeník 2000). Jednocześnie są najwyższymi górami Czech. Również w dawnych Prusach były to najwyższe góry. Inspirowało to badania koleopterologiczne, które rozpoczęto w Karkonoszach w połowie XIX w. (prace H. von KIESENWETTERA i F. MÄRKELA). Na przełomie wieku XIX i XX fauna Karkonoszy i Śląska poznana była bardzo szczegółowo (liczne publikacje K. LETZNERA, J. GERHARDTA, R. SCHOLZA, G. POLENTZA, W. KOLBEGO i innych). Po drugiej wojnie światowej, która przyniosła zmianę granic i sytuacji politycznej, badania na obszarze Karkonoszy prowadzone były niezależnie w Czechach i w Polsce. W ostatnich 20 latach XX wieku nastąpiła drastyczna zmiana warunków przyrodniczych Karkonoszy, wynikająca z silnego skażenia środowiska, pociągającego za sobą zamieranie lasu na skalę klęski ekologicznej. W tym świetle zestawienie wyników badań entomologicznych prowadzonych na obszarze czeskiej i polskiej części Karkonoszy w ciągu ostatnich 50 lat może dać bardzo interesujące wyniki. Próbę taką podjęto, a wstępne wyniki zawarto w posterze zaprezentowanym na XVIII międzynarodowym sympozjum Staphylinidae w Veronie. Celem niniejsze pracy jest: - zestawienie gatunków z rodzaju Eusphalerum Kr. notowanych na obszarze polskiej i czeskiej strony Karkonoszy w ostatnich 50 latach na tle danych o występowaniu tych gatunków sprzed roku 1945. - zestawienie stanowisk występowania gatunków na obszarze Karkonoszy, - sprostowanie i rewizja danych o występowaniu gatunków na tym obszarze. Dane do zestawienia uzyskano z następujących kolekcje: Działu Entomologicznego Muzeum Narodowego w Pradze (Cz), Muzeum w České Budĕjovice (Cz), Muzeum w Hradec Králové (Cz), J. BOHÁČ, České Budĕjovice (Cz), A. HAMET, Hradec Králové (Cz), J. HAVELKA, Nymburg (Cz), J. JELÍNEK, Chlorek (Cz), V. KARAS, Veselí nad Lužnicí (Cz), M. KOCIÁN, Praha (Cz), M. KREJČIŘ, Vlašim (Cz), J. MATĔJÍČEK, Hradec Králové (Cz), A. MAZUR, Poznań (Pl), R. SCHOLZ i G. POLENTZ, Muzeum Przyrodnicze Uniwersytetu Wrocławskiego (Pl), A. BARTOSZYŃSKI, A. LANZKE i Sz. TENNEBAUM, Muzeum i Instytut Zoologii PAN, Warszawa (Pl). Część okazów otrzymano od panów dr M. BUNALSKIEGO i dr L. BUCHHOLZA i znajdują się one obecnie w kolekcji A. MAZURA. Część niniejszych wyników uzyskano dzięki stypendium Komisji Europejskiej w ramach programu ABC (Access to Belgian Collections) i pobytowi w Institute Royal des Sciences Naturelles de Belgique w Brukseli oraz stypendium Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, finansującej pobyt w ośrodkach muzealnych we Wrocławiu i Warszawie w ramach projektu: Rewizja danych źródłowych o występowaniu chrząszczy kusakowatych (Coleoptera, Staphylinidae) na terenie Karkonoszy w oparciu o dane literaturowe oraz kolekcje entomologiczne. Przegląd gatunków. Eusphalerum (Anthobium) alpinum alpium (Heer, 1839) - Rozmieszczenie. gatunek górski i alpejski, często występujący w Europie środkowej na całym obszarze przez Alpy do Pirenejów. Sporadycznie spotykany w północnych Bałkanach (Bośnia i Serbia). W Niemczech, w południowo-wschodnich regionach (Sudeten, Erzgebirge, Vogtland, Fichtelberg, Türingen Wald, Harz), poławiany częściej niż inne gatunki rodzaju. W Austrii występuje na całym obszarze kraju (Horion, 1963). W Polsce E. alpinum alpinum

występuje na obszarach górzystych w południowej części kraju od Sudetów Zachodnich, poprzez środkową i wschodnią część Sudetów, Beskidy, Tatry, Pieniny, po Bieszczady (BURAKOWSKI i in., 1979; SZUJECKI 1996). Stanowiska na północy kraju Sinice koło Kętrzyna i Prusy - poddawane są pod wątpliwość przez A. Horiona (1963). Przez niektórych autorów (Kubisz i in., 1998) gatunek ten uznawany jest za zagrożony na terenie dawnego województwa bielskiego, Gornego Śląska i całej Polski. W Karkonoszach gatunek notowany przez: KIESENWETTER i MÄRKEL 1846, 1847, KRAATZ 1858, KIESENWETTER 1870, LETZNER 1871, 1886, KOLTZE 1873. W pracy Kiesenwettera i Märkela (1847) podawany jako najczęstszy gatunek we wszystkich położeniach wysokogórskich, poławiany na kwiatach wśród polan wokół schronisk (Boud). Na grzbietach Karkonoszy nie tak częsty. Autorzy wymieniają stanowiska wokół Śląskiego Domu, wodospadu Łaby (obecnie strona czeska) i przy Małym Stawie. K. LETZNER (1871) wymienia ogólnie ten gatunek z Karkonoszy i Pradziada. W trakcie prac prowadzonych w ostatnim dziesięcioleciu na obszarze polskiej części Karkonoszy E. alpinum alpinum jest gatunkiem bardzo często i licznie poławianym. Z powodu błędnego oznaczenia został on wykazany pod nazwą Eusphalerum minutum (MAZUR 1993). Wszystkie dane ilościowe i numery stanowisk w cytowanej pracy należy odnieść więc do E. alpinum alpinum. Stanowiska w polskiej części Karkonoszy: Polana Bronka Czecha (1067 m n.p.m.), Kocioł Małego Stawu (ok. 1200 m n.p.m.), Mały i Wieki Śnieżny Kocioł, Hala Szrenicka, okolice Podgórzyna, Przęłecz Karkonoska, okolice Szklarskiej Poręby Górnej chrząszcze poławiano najczęściej na żółto kwitnących kwiatach jaskrów (Rhanunculus sp.), mniszka lekarskiego (Taraxacum officinale) oraz jarzębu (Sorbus aucuparia var. glabra), rdestu wężownika (Polygonum bistorta), wiązówki błotnej i roślinności trawiastej górnoreglowych borów świerkowych. Poza mniszkiem lekarskim nie poławiano chrząszczy na żółtych kwiatach innych roślin z rodziny Compositae, np. licznie występujących w Karkonoszach jastrzębców (Senecio sp.). SZUJECKI (1996) wymienia ten gatunek z Bieszczadów jako występujący na wysokościach 700-1200 m n.p.m. - w olszynce karpackiej (na kwiatach Umbellifere) oraz na roślinności zielnej na połoninie ziołoroślowej. od początku VI do połowy VIII. Liczba okazów: 182, 125. Eusphalerum (A.) anale (ERICHSON, 1840) Rozmieszczenie: gatunek górski (alpejski i subalpejski), szeroko rozmieszczony w Europie środkowej, we Francji (od Pirenejów i Jury po Wogezy), Belgii (gdzie notowany jest w Ardenach), Szwajcarii, Włoszech, Krainie, Siedmiogrodzie, Karpatach, na Węgrzech, w Słowacji, Polsce, Czechach i Niemczech, gdzie jest częściej spotykany w rejonach górskich na wschodzie kraju (Sudety, Erzgebirge) (Horion 1963; Harde i in. 1964; Burakowski i in. 1979; Zanetti 1987; Bruge i in. 2001). Gatunek ten został opisany przez ERICHSONA (1840) pod nazwą Anthobium anale. W kilka lat później został powtórnie opisany w pracy von KIESENWETTERA i MÄRKELA (1847) pod nazwą Anthobium longulum na podstawie okazów pochodzących z Karkonoszy. Jednak autorzy opisu nie wymieniają stanowisk występowania w Karkonoszach. Do końca XIX w. w wielu pracach entomologicznych gatunek ten jest wymieniany pod ww. dwiema nazwami. Stanowiska w polskiej części Karkonoszy: Wielki i Mały Śnieżny Kocioł. prawdopodobnie występuje, gdyż z Karkonoszy podaje go Horion (1963). W Czechach notowany na Szumawie i w masywie Pradziada (Boháč i Matĕjíček, 2002). chrząszcze poławiano wśród traworośli wysokogórskich na kwiatach rdestu wężownika (Polygonum bistorta L.) i bnieca białego (Melandrium album (MILL.). K. LETZNER (1871) wymienia ten gatunek jako występujący w Karkonoszach na trawiastych zboczach powyżej 1400 m n.p.m.

od VI do VIII, okazy pochodzące z Karkonoszy poławiano pod koniec VII. Liczba zbadanych okazów: 3 i 5. Eusphalerum (A.) brandmayri ZANETTI, 1981 Rozmieszczenie: Eusphalerum brandmayri jest gatunkiem opisanym w 1980 roku na podstawie długiej serii osobników znalezionych w Alpach Wschodnich i 6 osobników pochodzących z czeskiej strony Karkonoszy (ZANETTI, 1980; BURAKOWSKI i in., 2000). W 22 tomie Katalogu Fauny Polski zawierającym uzupełnienia (BURAKOWSKI i in., 2000), z rodzaju Eusphalerum KR. wymienione są dwa gatunki. Jednym z nich jest Eusphalerum brandmayri, który jednak, mimo stanowisk występowania w Karkonoszach i Tatrach, nie jest zaliczany do fauny Polski ze względu na położenie tych stanowisk poza granicami Polski (odpowiednio na terenie czeskich Karkonoszy i słowackich Tatr). Jednak Wykaz zwierząt Polski pod redakcją J. RAZOWSKIEGO (MROCZKOWSKI i STEFAŃSKA, 1991) bez żadnych uwag zalicza E. brandmayri do listy krajowych gatunków. W polskiej części Karkonoszy gatunku dotychczas nie stwierdzono. Jednak jego występowanie jest wielce prawdopodobne. Chrząszcze E. brandmayri morfologicznie są bardzo podobne do osobników należących do gatunku E. anale. Pewne rozróżnienie obu gatunków możliwe jest w oparciu o kształt aparatów kopulacyjnych samców. znany tylko z okazów muzealnych. Liczba zbadanych okazów: Eusphalerum (A.) longipenne (ERICHSON, 1839) Rozmieszczenie: gatunek środkowoeuropejski (sensu lato), szerzej rozmieszczony na wschodzie, jednakże preferujący tereny wyżynne i górskie, czasami także występujący na nizinach. W Rosji - na północy w Karelii, oraz w okolicy jez. Ładoga (liczne dane LINDROTHA z 1960 r. za HORIONEM). Znany z Polski, Czech, Węgier, Siedmigrodu, północnych Bałwanów (gdzie występuje w Bośni, Krainie i Istrii), Włoch od południowego Tyrolu po Piemont, Francji wschodnie dzielnice: Wogezy i Jura, Belgii Ardeny i Hohes Venn, Holandii tylko na jednym stanowisko: Osterwijk w północnej Bramancji (HORION, 1963; BRUGE, DRUGMAND, HAGHEBAERT, 2001). W Niemczech częściej notowany w dzielnicach południowo-wschodnich: Sudetach, Saksonii, Turyngii i w Górach Harzu, Na północy pojedyncze stanowiska podawane jako rzadkości faunistyczne (HORION, 1963). W Polsce według danych katalogowych spotykany rzadko sporadycznie na niżu i w górach, wykazany głównie z północnej części kraju (BURAKOWSKI i in., 1979) W Sudetach zachodnich notowany przez KIESENWETTERA i MÄRKELA (1846, 1847), LETZNERA (1871, 1886), KOLTZEGO (1873). Pierwsi wymienieni autorzy podają gatunek jako pospolity na nisko położonych stanowiskach. LETZNER (1871) wymienia go z następujących stanowisk: na przedgórzu i w górach pospolity (do 3500 stóp?), ówczesne stanowiska występowania to Ustroń, Pradziad, hrabstwo Kłodzkie, Karkonosze i Izery. Stanowiska w polskiej części Karkonoszy: Sowia Dolina, Mały i Wielki Śnieżny Kocioł, okolice Jagniątkowa, Chojnik. spotykany na kwitnących roślinach runa leśnego (BURAKOWSKI i in., 1979). Na obszarze Karkonoszy poławiany głównie na kwitnącym rdeście wężowniku w wyższych położeniach górskich oraz na łąkach śródleśnych i w lasach bukowo-świerkowych. od drugiej połowy V do końca VII. Eusphalerum (E.) adustum (HEER, 1839) = E. limbatum (ERICHSON, 1840) Rozmieszczenie: Gatunek górski, występuje w Europie środkowej (sensu lato): Holandii, Belgii, Francji (tylko w górach na wschodzie Wogezy, Jura, Alpy), Szwajcarii, Północnych

Włoszech, północnych Bałkanach, na Węgrzech, w Czechach i (Słowacja?) i w Polsce (ogólnie w górach Karpaty), Niemcy (na pogórzy i we wszystkich górach), Austria na całym obszarze (HORION, 1963; HARDE i in., 1967; BURAKOWSKI i in., 1979; BRUGE i in., 2001). W Polsce gatunek rzadko notowany i poławiany tylko w południowej części kraju na obszarach górzystych i pogórzach (BURAKOWSKI i in., 1979). Dodaj uwagi Letznera Stanowiska w polskiej części Karkonoszy: Czarny Grzbiet, Kocioł Małego Stawu, Chojnik, Szrenica, okolice Domku Myśliwskiego, Karpacz Wilcza Poręba. Gatunek górski i subalpejski. Chrząszcze pojawiają się na kwitnących wczesną wiosną kwiatach (w IV i V), licznie na wierzbach, osikach i olchach oraz głogach, w górach w miesiącach letnich (HORION, 1963; BURAKOWSKI i in., 1979). W Karkonoszach chrząszcze spotykano w środowiskach łąkowych regla dolnego i górnego oraz piętrze subalpejskim. na obszarze Karkonoszy chrząszcze obserwowano od drugiej połowy V do końca VI. Eusphalerum (E.) abdominalne (GRAVENHORST, 1806) = semicoleoptratum (PANZER, 1794) Rozmieszczenie: HORION (1963) podaje ten gatunek z Europy środkowej sensu lato. Południowa Europa Włochy i północne Bałkany, Holandia, Belgia, Francja, Szwajcaria, Bośnia, Siedmiogóra, Czechy i Słowacja, a także Polska. Na terenie Niemiec w Mittelgebirge i na przedgórzu spotykany dość często. Także w Bawarii i na terenie Alp. W Austrii podawany na całym obszarze. Na obszarze Belgii (BRUGE i in., 2001) spotykany głównie w Ardenach, a w Bramancji notowany przed 1900 rokiem. W Polsce rzadko spotykany, wykazany z Wielkopolski i południa kraju z obszarów górzystych: Sudety, Beskidy, Bieszczady. Nie wykazany natomiast z Tatr. Poza stanowiskami na Babiej Górze, nie notowany po 1950 roku (BURAKOWSKI i in., 1979). W Sudetach Zachodnich notowany przez LETZNERA (1871, 1886) i GERHARDTA (1910). Stanowiska po polskiej stronie Karkonoszy: gatunku nie poławiano na obszarze Karkonoszy w ostatnim okresie. Ostanie dane o jego występowaniu w Sudetach i na Śląsku pochodzą z pracy GERHARDTA (1910). W kolekcji A. Lanzke (MiIZ PAN w Warszawie) znajdują się okazy pochodzące z okolic Bolkowa i Chojnika (Kunau) poławiane w 1929 i 1941 roku. prawdopodobnie występuje. znajdowany na kwitnących wierzbach i na pewniku europejskim Troillus europaeus L. (BURAKOWSKI i in., 1979). Eusphalerum (E.) luteum (MARSHAM, 1802) = ophtalmicum (PAYKULL, 1800) Rozmieszczenie: Gatunek występujący w zachodniej, środkowej i północnej Europie. W Skandynawii występuje powyżej koła podbiegunowego. W Polsce znany z kilku rozproszonych stanowisk (BURAKOWSKI i in., 1979). Gatunek figuruje na czerwonej liście chrząszczy Górnego Śląska jako gatunek rzadki w częstochowskim, na Górnym Śląsku i w całej Polsce (KUBISZ i in., 1998). W Sudetach zachodnich notowany tylko przez v. KIESENWETTERA i MÄRKELA 1846, 1847 oraz LETZNERA 1871, 1886. VON KIESENWETTER (1847) podaje ten gatunek jako często spotykany w niższych położeniach na kwiatach. LETZNER (1871) podaje ten z następujących stanowisk: w górach powyżej 4000 stosunkowo częsty, Pradziad, hrabstwo Kłodzkie, Góry Sowie, Karkonosze. Stanowiska po polskiej stronie Karkonoszy: ostanie notowanie na obszarze Karkonoszy pochodzi z pracy LETZNERA (1886). prawdopodobnie występuje.

znajdowany na kwitnących roślinach zielnych, krzewach i drzewach (BURAKOWSKI i in., 1979). Eusphalerum (E.) marshami (FAUVEL, 1868) Rozmieszczenie: Gatunek znany z pogórzy i gór Europy Środkowej, notowany także we Francji, w północnych Włoszech i na Bałkanach. Wszędzie lokalnie i rzadko spotykany. Dane z Polski wymagają potwierdzenia nowymi materiałami, gdyż od stu lat gatunek nie był poławiany na terenie Polski (BURAKOWSKI i in., 1979). Na czerwonej liście chrząszczy Górnego Śląska figuruje jako gatunek, który wyginął na Górnym Śląsku i byłym województwie bielskim. Na obszarze Polski jest gatunkiem skrajnie zagrożonym i ginącym (KUBISZ i in., 1998). Z Sudetów Zachodnich podawany przez LETZNERA (1886), GERHARDTA (1900, 1910) i od tego czasu nie notowany. Stanowiska po polskiej stronie Karkonoszy: nie stwierdzono występowania tego gatunku w ostatnich latach, brak również okazów w kolekcjach muzealnych. poławiany po 1960 roku. Poławiany na kwitnących roślinach (BURAKOWSKI i in., 1979). Eusphalerum (E.) minutum (FABRICIUS, 1792) Rozmieszczenie: Gatunek o szerokim rozmieszczeniu. W Fennoskandii sięga daleko poza kolo podbiegunowe, znany również z Syberii (BURAKOWSKI i in., 1979). W Polsce jeden z częściej spotykanych gatunków rodzaju. W Sudetach Zachodnich podawany przez KISSENWETTERA i MÄRKELA (1847) - jako gatunek poławiany u podnóża gór, PFEILA (1866), LETZNERA (1871, 1886), ZACHARIASA (1890), SCHOLZA (1902). Stanowiska po polskiej stronie Karkonoszy: stawy rybne w okolicach Podgórzyna, chrząszcze zbierano czerpakiem na brzegu stawu z trzciny Fragmites communis wiązówce błotnej i turzycach. W pracy A. Mazura (1993) gatunek ten został błędnie wykazany jako jeden z najliczniej poławianych chrząszczy kusakowatych. Wszystkie dane zawarte w cytowanej publikacji należy odnieść do gatunku Eusphalerum alpinum. nie notowany po czeskiej stronie Karkonoszy. Występuje na bagnistych łąkach oraz wilgotnych pobrzeżach rowów i kałuż (Burakowski i in., 1979). chrząszcze zbierano w VI. Eusphalerum (E.) primulae (STEPHENS, 1834) Rozmieszczenie: Gatunek występujacy w środkowej, południowej i zachodniej Europie. W miarę posuwania się na północ i zachód staje się coraz rzadszy (BURAKOWSKI i in., 1979). W Sydetach Zachodnich notowany przez LETZNERA (1871) i GERHARDTA (1866). Stanowiska po polskiej stronie Karkonoszy: Eusphalerum (E.) pseudoaucuparie (STRAND, 1916) Eusphalerum (E.) rectangulum (FAUVEL, 1869)

Eusphalerum (E.) signatum (MÄRKEL, 1857) Eusphalerum (E.) sorbi (GYLLENHAL, 1810) Eusphalerum (P.) atrum (HEER, 1839) Eusphalerum (P.) florale (ERICHSON, 1840) Literatura Boháč J., Matĕjíček J., 2002. Historical and recent distribution of some staphylinid beetles (Coleoptera, Staphylinidae) in the Bohemian Forest. Silva Gabreta, 8: 229-246. Bruge H., Drugmand D., Haghebaert G., 2001: Coleoptera Staphylinidae de Belgique et du Grand-Duché de Luxembourg. Catalogue commenté et éléments de biogéography. Biulletin de la Société Royale Belge d Entomologie, 137: 139-172. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J., 1979. Chrząszcze Coleoptera Kusakowate - Staphylinidae, cz.1. Katalog Fauny Polski, 23, 6: 1-309. Burakowski B., Mroczkowski M., Stefańska J., 2000. Chrząszcze Coleoptera. Uzupełnienia tomów 2-21. Katalog Fauny Polski, 23, 22: 1-252. Freude H., Harde K. W., Lohse G. A., 1964. Die Käfer Mitteleuropas. Band. 4 Staphylinidae 1 (Micropeplinae bis Tachyporinae). Krefeld: ss. 264. Hermann L. H., 2001. Catalog of the Staphylinidae (Insecta: Coleoptera). 1758 to the end of the second millennium. Biulletin of the American Museum of Natural History, 265, 1: 1-650. Horion A., 1963. Faunistik der Mitteleuropäischen Käfer. Band IX: Staphylinidae 1. Teil Micropeplinae bis Eusthetinae. Überlinge-Bodensee Kommissionsverlag Buchdruckerei Aug. Feyel. Jeník J., 2000. Geografická a ekologická identita Krkonoš/Karkonoszy. [w:] Štursa J., Mazurski K. R. & Pałucki A. (eds.) 2001: Geoecological Problems of the Giant Mountains. Proc. Int. Conf., September 2000, Svoboda nad Úpou; Opera Corcontica 37, Vrchlabí: 12-19. Lohse G. A., Lucht W. H., 1989. 1. Supplementband mit Katalogteil. Die Käfer Mitteleuropas. Band 12. Krefeld: ss. 336. von Kiesenwetter H., Märkrel F., 1847. Eine entomologische Excursion im Riesengebirge im Juli 1846. Ent. Ztg., 8, 1: 73-87.

KUBISZ D., KUŚKA A., PAWŁOWSKI J., 1998: Czerwona lista chrząszczy Górnego Śląska. [w:] Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, Raporty Opinie, t. 3, Katowice: 8-68. Mazur A., 1993. Kusakowate (Col., Staphylinidae) wybranych pasm górskich Sudetów Zachodnich. Wiad. entomol., 12, 4: 243-250. Mroczkowski M., Stefańska J., 1991. Coleoptera - Chrząszcze. [w:] Razowski J., (red.). Wykaz zwierząt Polski, t. III, s. 1-197. Kraków. Szujecki A., 1996. Kusakowate (Coleoptera, Staphylinidae) Bieszczadów Zachodnich. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa. Zanetti A., 1980. Descrizione di un novo Eusphalerum delle Alpi orientali e dei monti dell Europa centarle, con note su E. anale (Er.) (Coleoptera, Staphylinidae). Boll. Mus. Civ. Stor. Nat. Verona, Verona, 7: 49-55. Zanetti A., 1987. Coleoptera Staphylinidae Omaliinae. Fauna d Italia, cz. XXV. Bolonia. Zerche L., 2001. Eine neue Art der Eusphalerum robustum-gruppe von der Balkan-Halbinsel (Coleoptera: Staphylinidae: Omaliinae, Eusphalerini). Beitr. Ent., 51, 2: 355-363. Do zdobycia: Fabiszewski J., Jenik J., 1994: Włości przyrodnicze i zagrożenia Karkonoskiego Parku Narodowego. Kosmos, 43: 101-115. HORION A., 1963: Faunistik der Mitteleuropäischen Käfer. Band IX: Staphylinidae 1. Teil Micropeplinae bis Eusthetinae. Überlinge-Bodensee Kommissionsverlag Buchdruckerei Aug. Feyel: 1-412.