Spis treści (część 1)

Spis treści (część 1) Wstęp...2-3 I. Podstawowe dane statystyczne dotyczące osób niepełnosprawnych w latach 2008-2013...4-17 II. Informacja szczegółowa resortów i urzędów centralnych o realizacji w 2013 r. praw osób niepełnosprawnych w zakresie 1 :. 18-138 1) dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny, 2) dostępu do wszechstronnej rehabilitacji mającej na celu adaptację społeczną, 3) nauki w szkołach wspólnie ze swymi pełnosprawnymi rówieśnikami, jak również do korzystania ze szkolnictwa specjalnego lub edukacji indywidualnej, 4) pomocy psychologicznej, pedagogicznej i innej pomocy specjalistycznej umożliwiającej rozwój, zdobycie lub podniesienie kwalifikacji ogólnych i zawodowych, 5) pracy na otwartym rynku pracy zgodnie z kwalifikacjami, wykształceniem i możliwościami oraz korzystania z doradztwa zawodowego i pośrednictwa, a gdy niepełnosprawność i stan zdrowia tego wymaga - prawo do pracy w warunkach dostosowanych do potrzeb niepełnosprawnych, 6) zabezpieczenia społecznego uwzględniającego konieczność ponoszenia zwiększonych kosztów wynikających z niepełnosprawności, jak również uwzględnienia tych kosztów w systemie podatkowym, 7) życia w środowisku wolnym od barier funkcjonalnych, w tym: dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej, swobodnego przemieszczania się i powszechnego korzystania ze środków transportu, dostępu do informacji, możliwości komunikacji międzyludzkiej, 8) posiadania samorządnej reprezentacji swego środowiska oraz do konsultowania z nim wszelkich projektów aktów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych, 9) pełnego uczestnictwa w życiu publicznym, społecznym, kulturalnym, artystycznym, sportowym oraz rekreacji i turystyce odpowiednio do swych zainteresowań i potrzeb. III. Informacja z realizacji ustawy o języku migowym... 139-141 IV. Podsumowanie.. 142-147 Załączniki (część 2 szczegółowa). 1 Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych zawiera 10 praw. Prawo dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym nie zostało omówione z uwagi na to, że obszerny opis instrumentów służących jego realizacji został zawarty w pozostałych 9 prawach. 1

Wstęp Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w uchwale z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych 2 zobowiązał Rząd Rzeczypospolitej Polskiej do przygotowania corocznej informacji o inicjatywach i działaniach podjętych w celu urzeczywistniania praw osób niepełnosprawnych. 3 Sejm Rzeczypospolitej Polskiej w uchwale sprzed siedemnastu lat uznał, że osoby niepełnosprawne, czyli osoby, których sprawność fizyczna, psychiczna lub umysłowa trwale lub okresowo utrudnia, ogranicza lub uniemożliwia życie codzienne, naukę, pracę oraz pełnienie ról społecznych, zgodnie z normami prawnymi i zwyczajowymi, mają prawo do niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia oraz nie mogą podlegać dyskryminacji. Zatem w uchwale sejmowej Karta Praw Osób Niepełnosprawnych określono priorytetowe obszary dla polityki państwa ujęte w formie katalogu dziesięciu praw osób niepełnosprawnych m.in. w zakresie dostępu do leczenia i opieki medycznej, zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze, edukacji, pomocy psychologicznej i pedagogicznej, wsparcia na rynku pracy, dostępu do urzędów, punktów wyborczych i obiektów użyteczności publicznej oraz uczestnictwa w życiu publicznym, kulturalnym, sportowym, w rekreacji i turystyce. W uchwale sejmowej zwrócono także uwagę na prawo osób niepełnosprawnych do posiadania samorządnej reprezentacji, możliwości zrzeszania się i prowadzenia działalności społecznej, a także na potrzebę konsultowania z osobami niepełnosprawnymi projektów aktów prawnych, zwłaszcza bezpośrednio dotyczących tych osób. Warto podkreślić, że mimo iż sejmowa uchwała Karta Praw Osób Niepełnosprawnych nie posiada mocy prawnej, to w praktyce wyznaczała i wyznacza kierunek realizacji przez instytucje publiczne i niepubliczne różnych działań na rzecz osób niepełnosprawnych lub uwzględniania w tych działaniach potrzeb osób niepełnosprawnych. Podmioty prawne (publiczne i niepubliczne) i podmioty fizyczne urzeczywistniając w swojej działalności prawa zawarte w sejmowej uchwale jednocześnie przyczyniają się do zapobiegania dyskryminacji osób niepełnosprawnych i przeciwdziałania ich wykluczeniu społecznemu. W ramach przygotowania informacji z realizacji w 2013 r. sejmowej uchwały Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, Minister Pracy i Polityki Społecznej (z jego upoważnienia - Pełnomocnik Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych) zwrócił się do ministrów i kierowników urzędów centralnych 4 z prośbą o nadesłanie informacji o bezpośrednich lub pośrednich działaniach podejmowanych w 2013 r., w ramach posiadanych merytorycznych kompetencji, na rzecz osób niepełnosprawnych,, w tym także w latach 2008 2013, z uwzględnieniem: rezultatów w realizacji praw osób niepełnosprawnych, niepokojących tendencji w obszarze urzeczywistniania praw osób niepełnosprawnych najważniejszych inicjatyw prowadzących do optymalizacji podjętych przedsięwzięć w celu urzeczywistniania praw osób niepełnosprawnych. Przygotowanie rocznej informacji o działaniach na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. - Karta Praw Osób Niepełnosprawnych w znacznej mierze determinuje charakter merytoryczny tej informacji, analitycznej oceny działań administracji rządowej i wskazania tendencji dotyczących realizacji praw określonych w sejmowej uchwale. Na podstawie informacji nadesłanych przez ministrów i kierowników urzędów centralnych, opracowano jednorodny tekst, zachowując w pełni treści merytoryczne. Zatem Informacja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej o działaniach poodejmowanych w 2013 r. na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 2 M.P. z 13.08.1997 r. Nr 50 poz. 475. 3 3 uchwały Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw osób Niepełnosprawnych. 4 Wykaz resortów i urzędów centralnych/innych podmiotów zamieszczono w załączniku 1. 2

1997 r. - Karta Praw Osób Niepełnosprawnych zawierająca opis działań zrealizowanych lub zapoczątkowanych w ub.r. przez ministerstwa i urzędy centralne jest dokumentem informacyjnym i faktograficznym o zróżnicowanym charakterze, w znacznej mierze szczegółowym i częściowo uogólnionym (systemowym) dotyczącym osób niepełnosprawnych. W dokumencie zawarte są przede wszystkim informacje o działaniach zrealizowanych, realizowanych (kontynuowanych) i podjętych przez ministerstwa i urzędy centralne w 2013 r. w celu urzeczywistnienia sejmowej uchwały Karta Praw Osób Niepełnosprawnych, ale także i informacje prezentujące dokonania w szerszej niż roczna perspektywie czasowej, tj. w latach 2008 2013, w szczególności w obszarze edukacji, zatrudnienia osób niepełnosprawnych, uczestnictwa osób niepełnosprawnych sporcie i kulturze, zrzeszania się i konsultowania projektów aktów prawnych, dostępie do ministerstw i urzędów centralnych (likwidacja barier funkcjonalnych w ogólnodostępnych budynkach tych instytucji). Informacje dotyczące podjętych działań zawierają pewne elementy analityczne. Informacja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej o działaniach podejmowanych w 2013 r. na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. - Karta Praw Osób Niepełnosprawnych składa się z dwóch części: podstawowej informacji o realizacji w 2013 r. postanowień sejmowej uchwały oraz w formie załączników części szczegółowej, uzupełniającej część podstawową. Warto podkreślić, że 25 października 2012 r. weszła do krajowego porządku prawnego Konwencja Organizacji Narodów Zjednoczonych o prawach osób niepełnosprawnych 5 sporządzona w Nowym Jorku 13 grudnia 2006 r., która wyznacza obowiązujący standard wdrażania krajowych przepisów prawnych dotyczących osób niepełnosprawnych i zobowiązuje do doskonalenia tych przepisów m.in. w zakresie funkcjonowania osób niepełnosprawnych w społeczeństwie. W latach 2008 2012 poddano analizie w związku z pracami przygotowawczymi do ratyfikacji konwencji - zgodność prawa polskiego z postanowieniami konwencji. Z przeprowadzonej analizy wynika, że postanowienia konwencji są odzwierciedlone w polskim porządku prawnym, albowiem osoby niepełnosprawne mają m.in. konstytucyjnie zagwarantowaną - i rozwiniętą w przepisach ustawowych oraz wykonawczych dotyczących wszystkich obszarów działalności państwa - ochronę socjalną, ekonomiczną i prawną oraz ochronę przed dyskryminacją. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej prowadziło w 2013 r. również prace związane z przygotowaniem pierwszego sprawozdania z wykonania przez Polskę Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, w tym dotyczące opracowania projektu wstępnego sprawozdania, przeprowadzenia konsultacji z właściwymi resortami oraz zaopiniowania projektu sprawozdania przez partnerów społecznych. Materiałem wyjściowym do opracowania sprawozdania z realizacji konwencji jest opracowana w latach 2008 2012 analiza zgodności polskiego prawa z postanowieniami konwencji. Sprawozdanie będzie przygotowane w 2014 r. Informacja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej o działaniach podejmowanych w 2013 r. na rzecz realizacji postanowień uchwały Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 1 sierpnia 1997 r. - Karta Praw Osób Niepełnosprawnych jest więc w pewnym sensie szczegółowym uzupełnieniem realizacji praw osób niepełnosprawnych zawartych również w konwencji, jakkolwiek nie jest integralną częścią sprawozdania z realizacji konwencji. 5 Po opublikowaniu w Dz. U. poz. 1169 treści dokumentu ratyfikacyjnego z dnia 6 września 2012 roku wraz z tekstami konwencji w języku angielskim i w przekładzie na język polski oraz oświadczenia rządowego (w Dz. U. poz. 1170) w sprawie mocy obowiązującej konwencji, w którym została podana też informacja, jakie państwa ratyfikowały konwencję i w jakich datach. 3

I. Podstawowe dane statystyczne dotyczące osób niepełnosprawnych w latach 2008-2013. Dane ogólne. 6 Liczebność populacji osób niepełnosprawnych prawnie stopniowo zmniejszała się na przestrzeni ostatnich lat, zarówno w grupie osób w wieku 16 lat i więcej jak i w wieku produkcyjnym 7. Źródło: BAEL: dane w latach 2001 2009 na podstawie Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 2011; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. Na podstawie Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) przeprowadzanego systematycznie przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), w ciągu ostatnich 13 lat liczebność osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 16 lat i więcej zmniejszyła się o 974 tys. osób (z 4.294 tys. w 2001 r. do 3.330 tys. w 2013r. ), przy czym w latach 2010 2013 liczba osób niepełnosprawnych w tej grupie kształtowała się na zbliżonym poziomie. Z biegiem lat zmniejsza się stopniowo częstość występowania niepełnosprawności prawnej. Dla osób w wieku 16 lat i więcej udział osób niepełnosprawnych prawnie w populacji kraju zmniejszył się z 13,9% w 2001 r. do 11% w 2013 roku, czyli w ciągu 12 lat spadł o 2,9 punktu procentowego (2001 roku wśród 30.843 tys. ludności Polski w wieku 16 lat i więcej, 4.294 tys. osób miało orzeczenie o niepełnosprawności, natomiast w 2013 roku na 30.207 tys. osób, 3.320 tys. osób posiadało orzeczenie o niepełnosprawności). Liczebność osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym również zmniejszała się na przestrzeni lat. W roku 2013 w stosunku do 2001 r. liczba osób niepełnosprawnych w badanej grupie wiekowej zmalała o 645 tys. osób, przy czym w latach 2008 2013 zmalała o 295 tys. osób 8. Zmniejszyła się również częstość występowania niepełnosprawności prawnej w wieku produkcyjnym: z 10,9% w 2001 r. do 8,5% w roku 2013 (w 2001 r. w Polsce było 23.445 tys. osób w wieku produkcyjnym, wśród nich 2.563 tys. osób z prawnym orzeczeniem 6 Informacja na temat danych dotyczących osób niepełnosprawnych pozyskiwanych z badań prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny została zamieszczona w załączniku 3. 7 18-59 lat dla kobiet i 18-64 lat dla mężczyzn. 8 Zmiany te mogą wynikać m.in. z zaostrzonego prawa o orzekaniu o stopniu niepełnosprawności i o niezdolności do pracy (ZUS). 4

o niepełnosprawności. W 2013 r. osób w wieku produkcyjnym było w Polsce 22.538 tys., z czego 1.918 tys. posiadało orzeczenie o niepełnosprawności). 9 Źródło: BAEL : dane w latach 2001 2009 na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 2011; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. Źródło: BAEL: dane w latach 2001 2009 na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 201; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. Analizując dane BAEL GUS na przestrzeni lat 2001 2013 widać iż, zmienił się znacząco udział poszczególnych stopni niepełnosprawności w populacji osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej. W 2001 r. wśród osób niepełnosprawnych 42,1% miało orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności, 35,8% - orzeczenie o umiarkowanym stopniu a 22,1% o znacznym stopniu niepełnosprawności. W 2013 r. osoby o lekkim stopniu niepełnosprawności stanowiły 29,9% osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej (spadek o 12,2% w porównaniu do 2001 r.), osoby o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności - 41,6% (wzrost o 5,8% w porównaniu do 2001 r.), a osoby z orzeczonym znacznym stopniem niepełnosprawności stanowiły 28,5% (wzrost o 6,4% w porównaniu do 2001 r.). Wyraźne zmiany zauważa się w latach 2006 2013 w udziałach poszczególnych stopni niepełnosprawności w strukturze osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym. W 2006 r. osoby z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności stanowiły 48% ogółu osób niepełnosprawnych, z orzeczeniem o umiarkowanym stopniu - 36,4%, a z orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności 15,6%. 9 Dane Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności, Główny Urząd Statystyczny (BAEL GUS). 5

W 2013 roku osoby o lekkim stopniu niepełnosprawności stanowiły 34,6% (spadek o 13,4% w porównaniu do 2006 r.), o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności - 43,7% (wzrost o 7,3% w porównaniu do 2006 r.) o znacznym stopniu niepełnosprawności - 21,7% (wzrost o 6,1% w porównaniu do 2006 r.). Źródło: BAEL: dane w latach 2001 2009 na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 201; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. Zmiany w proporcjach poszczególnych stopni niepełnosprawności mogą też być w pewnym stopniu odzwierciedleniem zmian w przepisach ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, w szczególności dotyczących dofinansowań do wynagrodzeń pracowników niepełnosprawnych (np. stopniowe zmniejszanie kwoty dofinansowania dla osób o lekkim stopniu niepełnosprawności). Kwoty dofinansowań zależą od stopnia niepełnosprawności danego pracownika i od występowania schorzeń specjalnych. Gospodarstwa domowe z osobami niepełnosprawnymi. W Polsce średnio w 23,2% wszystkich gospodarstw rodzinnych występowały osoby niepełnosprawne. Istnieje znaczne zróżnicowanie odsetka gospodarstw z osobami niepełnosprawnymi w poszczególnych typach gospodarstw rodzinnych: w gospodarstwach samotnych rodziców z co najmniej jednym dzieckiem i innymi osobami - 32% stanowiły gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi; w gospodarstwach samotnych matek z co najmniej jednym dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami - 31,6% stanowiły gospodarstwa z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną; w gospodarstwach samotnych matek z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu - 9,5% stanowiły gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi oraz w gospodarstwach (małżeństwach) z dziećmi na utrzymaniu bez innych osób - 10,8% stanowiły gospodarstwa z osoba niepełnosprawną. 6

WYSZCZEGÓLNIENIE OGÓŁEM Małżeństwa/ związki nieformalne bez dzieci na utrzymaniu Małżeństwa bez dzieci na utrzymaniu Małżeństwa/ związki nieformalne z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami Małżeństwa z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu Samotni rodzice z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu Samotne matki z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu Małżeństwa/ związki nieformalne z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami Małżeństwa z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami Samotni rodzice z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami Samotne matki z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu i innymi osobami Inne osoby z co najmniej 1 dzieckiem na utrzymaniu Pozostałe bez dzieci na utrzymaniu Ogółem Z osobami Bez osób niepełnosprawnymi niepełnosprawnych 100,0 23,2 76,8 100,0 26,4 73,6 100,0 27,8 72,2 100,0 10,8 89,2 100,0 10,8 89,2 100,0 10,0 90,0 100,0 9,5 90,5 100,0 29,9 70,1 100,0 30,0 70,0 100,0 32,0 68,0 100,0 31,6 68,4 100,0 33,6 66,4 100,0 34,3 65,7 Źródło: badanie budżetów gospodarstw domowych 2011, Warunki życia rodzin w Polsce, GUS 2014. Wysokość dochodów do dyspozycji na rodzinę jest wyraźnie zróżnicowana ze względu na występowanie w gospodarstwie domowym osoby z niepełnosprawnością. Średni dochód na rodzinę bez osoby niepełnosprawnej wynosił w 2011 r. ponad 4 tys. zł., natomiast w przypadku gospodarstw domowych gdzie występowały osoby niepełnosprawne kształtował się na poziomie 3.309 zł na rodzinę. Co więcej w przeliczeniu na dochód do dyspozycji na osobę w gospodarstwie domowym, w przypadku gospodarstw bez osób niepełnosprawnych wynosił on średnio 1.194 zł., a w gospodarstwach z osobą niepełnosprawną - 966 zł na osobę. Źródło: badanie budżetów gospodarstw domowych 2011.Warunki życia rodzin w Polsce, GUS 2014. 7

Poziom wydatków na towary i usługi konsumpcyjne, na jakie może sobie pozwolić gospodarstwo domowe jest ściśle powiązane z możliwościami dochodowymi, tak, więc wysokość tychże wydatków na rodzinę w gospodarstwie bez osoby niepełnosprawnej kształtowało się w 2011 roku na poziomie 3.235 złotych, natomiast w gospodarstwach, w których występowały osoby niepełnosprawne wydatki na rodzinę uplasowały się na poziomie 2.735 złotych. Przeliczając na osobę w gospodarstwie: wydatki w gospodarstwach bez osób niepełnosprawnych wynosiły 961zł., a z osobami niepełnosprawnymi średnia wartość wydatków na towary i usługi konsumpcyjne wynosiła 798 zł. Udział wydatków w dochodach w gospodarstwach bez osób niepełnosprawnych wynosił w 2011 r. 80,6%, natomiast w gospodarstwach z osobami niepełnosprawnymi 82,7%. Można wnioskować, iż gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi mają niższą zdolność do inwestycji swoich środków gdyż większą ich część przeznaczają na bieżące potrzeby. Badając źródła dochodów gospodarstw domowych, w których występują osoby niepełnosprawne w roku 2011: 33,4% dochodów, czyli ponad 1.300 zł pochodziło z pracy najemnej, ponad 40% generowano z tytułu świadczeń niezarobkowych: o 22,9% z emerytur (blisko 898 zł), o 14,4% z rent (565 zł), o 2,8% z tytułu świadczeń rodzinnych (109 zł). Źródło: badanie budżetów gospodarstw domowych 2011, Warunki życia rodzin w Polsce, GUS 2014 Badanie gospodarstw domowych pod kątem możliwości posiadania samochodu ujawniło trudniejszą sytuację gospodarstw, z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną i innymi osobami, zamieszkałymi w mieście, gdyż aż 16,5% takich gospodarstw nie posiada samochodu z powodu trudności finansowych. Sytuacja gospodarstw tworzonych wyłącznie przez osoby niepełnosprawne kształtuje się na podobnym poziomie co gospodarstw rodzinnych bez osób niepełnosprawnych (odpowiednio11% i 10,9%). Stosunkowo lepsza sytuacja występuje w gospodarstwach domowych na terenach wiejskich. 12,8% gospodarstw z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną i innymi osobami oraz tylko 7,9% gospodarstw rodzinnych bez osób niepełnosprawnych nie stać na posiadanie samochodu. Gorsza jest jednak sytuacja gospodarstw tworzonych wyłącznie przez osoby niepełnosprawne, gdyż 13,6% z nich nie posiada samochodu z przyczyn finansowych. 8

Źródło: badanie EU-SILC 2011, Warunki życia rodzin w Polsce, GUS 2014. Ubóstwo osób niepełnosprawnych. Zjawisko ubóstwa nie posiada jednorodnej, ogólnej definicji. W raportach Diagnoza Społeczna przeprowadzonych przez Radę Monitoringu Społecznego w Polsce w latach 2009, 2011 i 2013 przyjęto, iż ubóstwo to sytuacja, w której gospodarstwo domowe nie posiada wystarczających środków finansowych (dochodów bieżących jak i z poprzednich okresów oraz nagromadzonych środków) pozwalających mu na zapewnienie wszystkich podstawowych potrzeb. Zatem ubóstwo jest traktowane jako jeden z wymiarów wykluczenia społecznego, a mianowicie w wymiarze wykluczenia finansowego. Należy zaznaczyć, że jedynie kwestie finansowe determinują czy dane gospodarstwo jest zagrożone ubóstwem (finanse gospodarstwa plasują się blisko lub na granicy wartości oznaczonej jako próg wejścia w ubóstwo) lub czy żyje w ubóstwie. Dodatkowo zastosowano dwa różne podejścia do opisu ubóstwa 10. Na podstawie wspomnianych raportów Diagnoza Społeczna przeprowadzonych w latach 2009, 2011 i 2013 można porównać zmianę sytuacji osób niepełnosprawnych ze względu na zjawisko ubóstwa. Zbadano sytuację osób niepełnosprawnych na tle osób sprawnych oraz jak występowanie niepełnosprawności wpływa na prawdopodobieństwo zagrożenia ubóstwem. Zbadano również głębokość ubóstwa czyli różnicę między granicą ubóstwa a średnią wartością finansów dla gospodarstw ubogich. Głębokość ubóstwa można określić jako stwierdzenie jak ubogie są gospodarstwa żyjące w ubóstwie. Głębokość ubóstwa określono indeksem luki dochodowej, który mówi o ile procent przeciętne wydatki z danej grupy są niższe od wyznaczonej granicy ubóstwa. W 2009 roku Instytut Pracy i Spraw Socjalnych oszacował granicę ubóstwa (określenie w ujęciu obiektywnym) dla jednoosobowych gospodarstw domowych na poziomie 413 zł, natomiast w ujęciu subiektywnym granica ubóstwa została oszacowana na poziomie 1.544zł. Jest ona o ponad 3,5 razy wyższa od granicy w ujęciu obiektywnym. Oznacza to, że aspiracje gospodarstw domowych odnośnie ich sytuacji dochodowej zapewniającej zaspokojenie potrzeb na akceptowalnym przez nie minimalnym poziomie są znacząco wyższe niż wynika to z minimalnych norm ustalanych w tym zakresie przez ekspertów. Gospodarstwa domowe porównują po prostu swoją sytuację materialną z sytuacją gospodarstw lepiej od nich sytuowanych finansowo. 10 Zjawisko ubóstwa może być wyrażone w sposób obiektywny lub subiektywny. Obiektywny sposób oznacza wyznaczenie wartości granicznej dla ubóstwa w sposób ekspercki, przez niezależną grupę ludzi, na podstawie danych i badań. Metoda subiektywna pozwala samym gospodarstwom określić jaka według nich jest graniczna wartość finansowa poniżej której nie są w stanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb. 9

W grupie gospodarstw domowych z niepełnosprawnymi w 2009 roku w ubóstwie żył, w obu podejściach pomiarowych (obiektywnym i subiektywnym), znacznie wyższy odsetek gospodarstw domowych ubogich niż w grupie gospodarstw domowych bez niepełnosprawnych. W ujęciu obiektywnym wśród gospodarstw domowych z niepełnosprawnymi aż 4,8% żyło w ubóstwie a w gospodarstwach bez niepełnosprawnych tylko 2,8%. Natomiast w ujęciu subiektywnym 63% gospodarstw z osobą niepełnosprawną żyło w ubóstwie, a wśród gospodarstw bez osoby niepełnosprawnej 47,3%. W przypadku ocen głębokości ubóstwa sytuacja nie jest już tak jednoznaczna. Indeks luki dochodowej w ujęciu obiektywnym przyjmuje wyższą wielkość dla grupy gospodarstw domowych bez niepełnosprawnych niż dla grupy gospodarstw z niepełnosprawnymi (odpowiednio 33,7 proc. i 26,6 proc.). Natomiast w przypadku podejścia subiektywnego relacje są odwrotne (indeks luki dochodowej ma wielkość 34,5 proc. dla grupy gospodarstw domowych bez niepełnosprawnych i 37,7 proc. dla grupy gospodarstw z niepełnosprawnymi). Z danych o ubóstwie w 2009 roku, zarówno w ujęciu eksperckim jak i subiektywnym, wynika, że większy odsetek gospodarstw z osobą niepełnosprawną żyje w ubóstwie niż wśród gospodarstw bez osób niepełnosprawnych. Jednak co do głębokości ubóstwa to jest ona wyższa dla gospodarstw z osobą niepełnosprawną w ujęciu subiektywnym. W ujęciu obiektywnym, eksperckim wśród gospodarstw bez osoby niepełnosprawnej występuje większe zróżnicowanie kwestii finansowych wśród gospodarstw żyjących w ubóstwie. Jak wynika także z analizy danych EU-SILC 11 dla Polski 2011 r. zamieszczonej w publikacji GUS Warunki życia rodzin w Polsce, występowanie osób niepełnosprawnych w gospodarstwie domowym zwiększa ryzyko zagrożenia ubóstwem. Dla rodzin zamieszkanych w mieście 15,2% z gospodarstw tworzonych wyłącznie przez osoby niepełnosprawne jest zagrożonych ubóstwem, 14% gospodarstw z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną i innymi osobami. Dla gospodarstw bez osób niepełnosprawnych ryzyko ubóstwa wynosi znacznie mniej gdyż 10,1%. Jeszcze bardziej niekorzystnie kształtuje się sytuacja finansowa gospodarstw zamieszkałych na terenach wiejskich. Dla gospodarstw tworzonych wyłącznie przez osoby niepełnosprawne ryzykiem ubóstwa objęte jest 26,2% z nich, gospodarstwa z co najmniej jedną osobą niepełnosprawną i innymi osobami 25,9% a dla gospodarstw bez osób niepełnosprawnych ryzyko wynosi 22,5%. Gospodarstwa z osobami niepełnosprawnymi, w których są również osoby sprawne zagrożenie ubóstwem jest mniejsze niż dla gospodarstw domowych tworzonych wyłącznie przez osoby niepełnosprawne. Źródło: badanie EU-SILC 2011, Warunki życia rodzin w Polsce, GUS 2014. 11 Europejskie Badanie Dochodów i Warunków Życia. W Polsce EU-SILC jest realizowane przez GUS od 2005 roku. 10

Wykształcenie oraz aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych. W latach 2008 2013 następowała poprawa w zakresie edukacji wśród osób niepełnosprawnych prawnie w wieku 16 lat i więcej. Wzrósł udział osób z wykształceniem wyższym (61% w 2008 r. do 7,7% w 2013 r.), policealnym i średnim zawodowym (18,4% w 2008 r. do 20,2% w 2013 r.), zasadniczym zawodowym (29,3% w 2008 r. do 31,5% w 2013 r.), Nastąpił wyraźny spadek udziału osób z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej lub bez wykształcenia, aż o 5,7 pkt. proc. (38,9% w 2008 r. do 33,2% w 2013 r.). Źródło: BAEL: dane w latach 2001 2009 na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 2011; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. Źródło: BAEL: dane w latach 2001 2009 na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 2011; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. 11

Podobnie wygląda sytuacja w grupie osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym. W latach 2008 2013 nastąpił wzrost w procentowym udziale osób z wykształceniem wyższym (5,4% w 2008r. do 9,2% w 2013r.), zasadniczym zawodowym (39% w 2008r. do 40,8% w 2013r.). Bez zmian pozostał udział osób z wykształceniem średnim ogólnokształcącym na poziomie 6,5%. Zmalała natomiast liczba osób z wykształceniem gimnazjalnym i poniżej (27,6% w 2008r. do 25% w 2013r.). Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2012 r., GUS. Brak danych za rok 2013. Widać wyraźny wzrost liczby studentów niepełnosprawnych zarówno na studiach stacjonarnych jak i niestacjonarnych. Ogółem liczba osób niepełnosprawnych posiadających status studenta zwiększyła się z 25.265 w 2008 roku do 31.613 w 2013 r., czyli wzrosła o 6.348 (25,1% w ciągu pięciu lat). Osoby niepełnosprawne na rynku pracy Populacja osób niepełnosprawnych w wieku 16 lat i więcej wynosiła w 2013 roku 3.320 tys. osób, z czego: 2.746 tys. osób niepełnosprawnych było biernych zawodowo. 574 tys. osób było aktywnych zawodowo, a wśród nich: 478 tys. pracowało i 96 tys. osób bezrobotnych. Wskaźnik zatrudnienia osób niepełnosprawnych w 2013 roku kształtował się na poziomie 14,4%, stopa bezrobocia wyniosła 16,9%, współczynnik aktywności zawodowej 12 wyniósł 17,3%). Relatywnie najlepiej przedstawia się sytuacja osób niepełnosprawnych w stopniu lekkim, gdzie poziom aktywności zawodowej wynosi 26,8%, a wskaźnik zatrudnienia 21,7%. 12 Współczynnik aktywności zawodowej jest to procentowy udział aktywnych zawodowo danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (wyróżnianej m.in. ze względu na wiek). Wskaźnik zatrudnienia jest to procentowy udział pracujących danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (wyróżnianej m.in. ze względu na wiek). Stopa bezrobocia jest to procentowy udział bezrobotnych danej kategorii wśród aktywnych zawodowo w danej grupie ludności (wyróżnianej m.in. ze względu na wiek). 12

W najtrudniejszej sytuacji są osoby niepełnosprawne ze znacznym stopniem niepełnosprawności, których poziom aktywności zawodowej wynosi 4,8%, a wskaźnik zatrudnienia 4,1%. Szczegółowe dane dotyczące poszczególnych grup osób niepełnosprawnych: a) Osoby niepełnosprawne o stopniu znacznym; Wskaźnik zatrudnienia, w tej grupie osób niepełnosprawnych, pozostał na niemal identycznym poziomie jak w roku 2012 i wyniósł 4,1%. Niewielką zmianę odnotowano jedynie w zakresie stopy bezrobocia (wzrost o 0,3 pkt. proc., do poziomu 14,4% w 2013 r.) Współczynnik aktywności zawodowej pozostał na niezmienionym poziomie - 4,8%. b) Osoby niepełnosprawne o stopniu umiarkowanym; W porównaniu z analogicznym okresem 2012 roku osoby niepełnosprawne z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności wykazały się większym o 1,1 pkt. proc. poziomem aktywności zawodowej. Na wzrost współczynnika aktywności zawodowej, który w roku 2013 wyniósł 19,1% nałożył się zarówno wzrost zatrudnienia tych osób (z poziomu 15,7% w roku 2012 do 16,2% w roku 2013) jak i bezrobocia (z 12,7 do 15,1%). c) Osoby niepełnosprawne o stopniu lekkim. Podobnie jak w przypadku osób niepełnosprawnych z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności wzrosła też aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych ze stopniem lekkim. Współczynnik aktywności zawodowej w roku 2013 wyniósł do 26,8% (wzrost o 0,6 pkt. proc w porównaniu z analogicznym okresem roku 2012), wskaźnik zatrudnienia - 21,7% (wzrost o 0,1 pkt. proc.), a stopa bezrobocia 19,3% (wzrost o 1,7 pkt. proc.). Źródło: BAEL: dane w latach 2001 2009 na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 2011; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. Sytuacja populacji osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym na rynku pracy jak wynika z danych Głównego Urzędu Statystycznego również się poprawiła. W 2013 r. nastąpił -w porównaniu z 2008 r. - wyraźny wzrost współczynnika aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym, tj. o 3,4% (z 23,9% w 2008 r. do 27,3% w 2013 r.) oraz wzrost wskaźnika zatrudnienia, tj. o 1,6% (z 20,8% w 2008 r. do 22,4% w 2013 r.). Stopa bezrobocia wzrosła z 13,1% w 2008 r. do 17,9% w 2013 r. 13

Źródło: BAEL GUS: dane w latach 2001 2009 na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 2011. ; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. Szczegółowe dane dotyczące osób niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym według podziału na stopnie niepełnosprawności w 2013 r.: d) osoby niepełnosprawne o stopniu znacznym; Wskaźnik zatrudnienia, w tej grupie osób niepełnosprawnych, w roku 2013 wyniósł 8,5% co stanowi spadek o 0,5 pkt. proc. w stosunku do roku 2012.. Stopa bezrobocia ukształtowała się na poziomie 14,5% (wzrost o 0,8% w porównaniu do 2012r.), współczynnik aktywności zawodowej zmalał o 0,5% w porównaniu do poprzedniego roku i ukształtował się na poziomie - 9,9%. e) Osoby niepełnosprawne o stopniu umiarkowanym; Osoby niepełnosprawne z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności wykazały się większym o 0,5 pkt. proc. poziomem aktywności zawodowej w porównaniu do roku 2012 (2012 r. - 28,1%, 2013 r. - 28,6%). Na wzrost współczynnika aktywności zawodowej nałożył się zarówno wzrost stopy bezrobocia (z 14,2% w 2012 r. do 16,0% w 2013 r.). Wskaźnik zatrudnienia tych osób zmalał nieznacznie o 0,2% (z poziomu 24,1% w roku 2012 do 23,9% w roku 2013) f) Osoby niepełnosprawne o stopniu lekkim. W przypadku osób niepełnosprawnych z lekkim stopniem niepełnosprawności wzrosła stopa bezrobocia 20,3% (wzrost o 1,9 pkt. proc.). Współczynnik aktywności zawodowej w roku 2013 zmalał do 36,6% (spadek o 0,4 pkt. proc w porównaniu z analogicznym okresem roku 2012), zmniejszył się także wskaźnik zatrudnienia - 29,2% (spadek o 0,9 pkt. proc. w porównaniu z 2012 r.). Źródło: BAEL: dane w latach 2001 2009 na podstawie NSP 2002, dane w latach 2010 2013- na podstawie NSP 2011; opracowanie Biura Pełnomocnika Rządu do Spraw Osób Niepełnosprawnych na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. 14

Pracownicy niepełnosprawni zarejestrowani w Systemie Obsługi Dofinansowań i Refundacji (SODiR) Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych Zakłady pracy chronionej, ze względu na wysoki udział pracowników niepełnosprawnych prawnie do ogółu zatrudnionych (30-40% w zależności od stopnia niepełnosprawności i występowania schorzeń specjalnych), są głównymi beneficjentami świadczeń z tytułu wsparcia osób niepełnosprawnych (np. dofinansowanie do wynagrodzeń pracowników z niepełnosprawnością). Jednakże na przestrzeni lat udział pracowników zatrudnionych w zakładach pracy chronionej zarejestrowanych w SODiR, w stosunku do ogółu pracowników z niepełnosprawnością ma tendencję spadkową, przy jednoczesnym wzroście zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Średniorocznie w 2004 r. udział pracowników ZPCH wynosił 88,3%, w 2008 r. spadł do 80,9%, w 2012 r. osiągnął poziom 68,7% a w 2013 r. uplasował się na poziomie 66,9%. Wzrost zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy w porównania do 2008 r. wyniósł w 2013 r. o ponad 14,1 pkt. proc. (średnio w 2008 r. udział zatrudnionych na otwartym rynku pracy w stosunku do ogółu pracowników niepełnosprawnych wynosił 19,1% natomiast średnio w 2013 r. już 33,2%). Źródło: dane sprawozdawcze PFRON stan na 05.05.2014r. W ciągu sześciu lat (2008 2013) - w stosunku do ogółu pracowników niepełnosprawnych zarejestrowanych w SODiR PFRON - udział osób: ze schorzeniami specjalnymi wzrósł o 8,4% (z 14,3% w grudniu 2008 r. do 22,7% w grudniu 2013 r.), ze znacznym stopniem niepełnosprawności wzrósł o 2,7% (z 4,2% w grudniu 2008 r. do 6,9% w grudniu 2013 r.), ze znacznym stopniem niepełnosprawności i schorzeniami specjalnymi wzrósł o 0,5% (z 1,7% w grudniu 2008 r. do 2,6% w grudniu 2013 r.), z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności wzrósł o 23,6% (z 38,3% w grudniu 2008 r. do 61,9% w grudniu 2013 r.), z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności i schorzeniami specjalnymi wzrósł o 8,6% (z 6,8% w grudniu 2008 r. do 15,4% w grudniu 2013 r.), z lekkim stopniem niepełnosprawności spadł 26,4% (z 57,5% w grudniu 2008 r. do 31,1% w grudniu 2013 r.), z lekkim stopniem niepełnosprawności i schorzeniami specjalnymi spadł o 1,1% (z 5,8% w grudniu 2008 r. do 4,7% w grudniu 2013 r.). 15

W ciągu sześciu lat (2008 2013) wzrosła ogólna liczba pracodawców zarejestrowanych w SODiR PFRON o 82,6% (z 11.309 w grudniu 2008 r. do 20.645 w grudniu 2013 r.), przy czym: wzrosła liczba pracodawców otwartego rynku pracy o ponad 169,9% (z 7.134 w grudniu 2008 r. do 19.253 w grudniu 2013r.), zmalała liczba pracodawców na chronionym rynku pracy o 35% (z 2.146 w grudniu 2008 r. do 1.392 w grudniu 2013 r.). W ciągu sześciu lat (2008 2013) liczba osób niepełnosprawnych prowadzących działalność gospodarczą zarejestrowanych w ewidencji ubiegających się o refundację składek na ubezpieczenie społeczne dla danych średniomiesięcznych w 2008 roku wynosiła 27.374 osób, a w 2013 r. roku wyniosła 23.576 osób. Systematycznie spada udział osób niepełnosprawnych z orzeczeniem o lekkim stopniu niepełnosprawności wśród grupy prowadzących własną działalność a wzrasta udział osób z orzeczeniem o znacznym i umiarkowanym stopniu niepełnosprawności 13 : ze znacznym stopniem niepełnosprawności średniomiesięcznie w 2011 r. było 6,2%, w 2012 r. 7,6% a w 2013 r. - 8,2%, z umiarkowanym stopniem niepełnosprawności dla danych średniomiesięcznych było: w 2011 r. 36,1%, w 2012r. 42,1%, w 2013r. 45,5%, z lekkim stopniem niepełnosprawności: w 2011 r. 57,7%, w 2012r. 50,3%, w 2013 r. 46,3%. Bezrobocie wśród osób niepełnosprawnych. Źródło: bezrobocie rejestrowane (na podstawie MPiPS-01) W latach 2008 2013 wzrastała liczba osób niepełnosprawnych zarejestrowanych w powiatowych urzędach pracy, jako osoby bezrobotne (z 96,6 tys. w grudniu 2008 r. do 135,7 tys. w grudniu 2013 r.). Zmalała liczba osób niepełnosprawnych poszukujących pracy i niepozostających w zatrudnieniu z 23.5 w grudniu 2008 r. do 19.3 w 2013 r. Udział osób niepełnosprawnych bezrobotnych i poszukujących pracy w ogóle osób bezrobotnych zarejestrowanych i poszukujących pracy w powiatowych urzędach pracy wynosił w grudniu 2008 r. wynosił 6,4%, natomiast w grudniu 2013 r. spadł do 6,2%. Odsetek osób niepełnosprawnych bezrobotnych pozostających w rejestrze powiatowego urzędu pracy powyżej 12 miesięcy wśród ogółu bezrobotnych niepełnosprawnych w końcu grudnia 2013 roku wynosił 43,9%% (w grudniu 2008 roku 42,9%). 13 Brak danych z podziałem na poszczególne stopnie niepełnosprawności za okres 2008-2010. 16

Warto zauważyć, iż osoby niepełnosprawne podejmujące własną działalność gospodarczą nie tracą statusu osoby poszukującej pracy. Mogą zostać wyrejestrowane na własną prośbę. Wolne miejsca pracy i aktywizacja zawodowa niepełnosprawnych. Liczba wolnych miejsc pracy i aktywizacji zawodowej dla osób niepełnosprawnych zgłaszanych do powiatowych urzędów pracy przez pracodawców w danym okresie sprawozdawczym systematycznie rośnie od 2008 roku. Udział tych miejsc oferowanych osobom niepełnosprawnych w stosunku do ogółu zgłaszanych miejsc pracy i aktywizacji zawodowej wynosił 2,3% (2008 rok) natomiast w 2013 r. wzrósł do 6,8%. Zmienił się też rozkład ofert. Oferty pracy subsydiowanej dla osób niepełnosprawnych zajmują w 2013 roku 2,5% spośród ofert z tej grupy (podczas gdy w 2008 1,8%), oferty z sektora publicznego zajmują 2,1% wśród ofert z tego sektora (w 2008 roku 0,6%) a oferty pracy sezonowej 7% (w 2008 roku 1,4%ofert z sektora pracy sezonowej było adresowanych do osób niepełnosprawnych). 17

II Informacja szczegółowa resortów i urzędów centralnych o realizacji w 2013 r. praw osób niepełnosprawnych w zakresie: 14 1. dostępu do leczenia i opieki medycznej, wczesnej diagnostyki, rehabilitacji i edukacji leczniczej, a także do świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności, w tym do zaopatrzenia w przedmioty ortopedyczne, środki pomocnicze, sprzęt rehabilitacyjny. Jednym z ważniejszych praw zagwarantowanych m.in. osobom niepełnosprawnym jest prawo do opieki medycznej, w tym do leczenia i świadczeń zdrowotnych uwzględniających rodzaj i stopień niepełnosprawności oraz do rehabilitacji leczniczej i zaopatrzenia w wyroby medyczne (przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze). W 2013 r. podobnie jak w latach poprzednich osoby niepełnosprawne korzystały z ustawowych świadczeń gwarantowanych 15 w zakresie m.in. podstawowej opieki zdrowotnej, ambulatoryjnej opieki specjalistycznej, leków, leczenia szpitalnego, opieki psychiatrycznej i leczenia uzależnień, świadczeń wysokospecjalistycznych, rehabilitacji leczniczej, świadczeń pielęgnacyjnych i opiekuńczych w ramach opieki długoterminowej, leczenia stomatologicznego, lecznictwa uzdrowiskowego, a także z zaopatrzenia w wyroby medyczne (przedmioty ortopedyczne i środki pomocnicze), ratownictwa medycznego, opieki paliatywnej i hospicyjnej, programów zdrowotnych. 16 Minister Zdrowia w ramach swoich kompetencji podejmuje działania 17 mające na celu poprawę dostępu do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych oraz podnoszenia jakości udzielanych świadczeń zdrowotnych. Świadczenia opieki zdrowotnej zakwalifikowane jako świadczenia gwarantowane, finansowane są ze środków publicznych, w ramach powszechnego ubezpieczenia zdrowotnego. Przysługują zatem wszystkim świadczeniobiorcom, w tym osobom niepełnosprawnym, kwalifikującym się do danego typu leczenia 18. Obszar programowy Inicjatywy na rzecz ochrony zdrowia w ramach Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2009-2014 19. Ministerstwo Zdrowia pełni rolę operatora dwóch programów operacyjnych 20 : Poprawa i lepsze dostosowanie ochrony zdrowia do trendów demograficznoepidemiologicznych (PL O7). Głównym celem programu jest poprawa stanu zdrowia społeczeństwa polskiego poprzez rozwój i dostosowanie opieki medycznej do rzeczywistego stanu zdrowia populacji oraz czynników demograficznych. Wyróżniono trzy obszary tematyczne, w ramach których istnieje możliwość uzyskania dofinansowania na realizację projektu: 14 Prawo w zakresie dostępu do dóbr i usług umożliwiających pełne uczestnictwo w życiu społecznym nie zostało omówione oddzielnie z uwagi na to, że obszerny opis instrumentów służących jego realizacji został zawarty w pozostałych prawach. 15 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z poźn. zm.). W ustawie zostały określone m.in. warunki udzielania świadczeń opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, zasady i tryb finansowania tych świadczeń, zasady i tryb kwalifikowania świadczeń opieki zdrowotnej jako świadczeń gwarantowanych, a także zadania władz publicznych w zakresie zapewnienia równego dostępu do wspomnianych świadczeń. 16 W przypadku osób z zaburzeniami psychicznymi, podstawowa i specjalistyczna opieka zdrowotna dla tej grupy osób była realizowana na podstawie art. 5 ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1375, z późn. zm). 17 Podstawę działań stanowią przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych (Dz. U. z 2008 r. Nr 164, poz. 1027, z późn. zm.). 18 Wykaz wybranych aktów prawnych określających poszczególne zakresy gwarantowanych świadczeń zdrowotnych został zawarty w załączniku 4. 19 Realizowane przez Ministerstwo Zdrowia projekty współfinansowane ze środków europejskich adresowane bezpośrednio lub pośrednio do osób niepełnosprawnych albo mogące mieć pozytywny wpływ na poprawę sytuacji osób niepełnosprawnych zostały zamieszczone w załączniku 5. 20 W ramach II edycji Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego i Norweskiego Mechanizmu Finansowego ( MF EOG i NMF), obejmującej lata 2009-2014. Ministerstwo Zdrowia Ministerstwo pełni funkcję Operatora Programu w ramach obszaru programowego Inicjatywy na rzecz ochrony zdrowia. 18

Poprawa opieki prenatalnej - świadczenia z zakresu profilaktyki, diagnostyka i leczenie w celu zwiększenia liczby urodzeń, Lepsze dostosowanie opieki zdrowotnej w celu sprostania potrzebom szybko rosnącej populacji osób przewlekle chorych i niesamodzielnych oraz osób starszych, Profilaktyka chorób nowotworowych mająca na celu zmniejszenie wskaźnika zachorowalności i śmiertelności z powodu nowotworów w Polsce. Nabór wniosków w programie zakończył się 28 czerwca 2013 r. W chwili obecnej trwa ocena formalna i merytoryczno-techniczna złożonych dokumentów aplikacyjnych. Ograniczanie społecznych nierówności w zdrowiu (PL 13). Program składa się z projektu predefiniowanego przyczyniającego się do stworzenia strategii międzysektorowej i narzędzi ograniczania nierówności w zdrowiu 21 oraz z projektów pilotażowych dotyczących szeroko zakrojonych działań w zakresie zdrowia publicznego w społecznościach lokalnych w wybranych powiatach 22. Poprawa usług podstawowej opieki zdrowotnej i usług opieki społecznej 23. W 2013 roku w ramach Szwajcarsko Polskiego Programu Współpracy (SPPW) Instytucje Realizujące wdrażały następujące 4 programy: 24 Poprawa jakości usług świadczonych w domach pomocy społecznej i placówkach opiekuńczo wychowawczych, program realizowany przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Lublinie, Poprawa infrastruktury domów pomocy społecznej i/lub placówek opiekuńczowychowawczych oraz podnoszenie kwalifikacji personelu w tym również pielęgniarek i pielęgniarzy ww. instytucji, program realizowany przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Rzeszowie, Podniesienie jakości usług świadczonych w Jednostkach Organizacyjnych Pomocy Społecznej w celu wzmacniania podmiotowości i aktywności życiowej podopiecznych, program realizowany przez Świętokrzyski Urząd Wojewódzki, Pomocna dłoń pod bezpiecznym dachem, program realizowany przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie. Do końca okresu sprawozdawczego osiągnięto następujące rezultaty wdrażanych przedsięwzięć: w ramach komponentu II przeszkolono 533 pracowników merytorycznych pracujących w jednostkach, w których przeprowadzane będą działania inwestycyjne finansowane z SPPW, w ramach komponentu III przeszkolono 153 pracowników medycznych, tj. pielęgniarek i położnych. W ramach obydwu wyżej wymienionych komponentów zorganizowano 55 różnych typów szkoleń. W związku z koniecznością przeprowadzania procedury zamówień publicznych główny zakres zadań związanych z modernizacją Domów Opieki Społecznej i Placówek Opiekuńczo-Wychowawczych zostanie zrealizowany w 2014 r. Niemniej w tym obszarze również udało się osiągnąć pierwsze rezultaty: zmodernizowano 4.058 m2 powierzchni jednostek organizacyjnych pomocy społecznej oraz 5.928 m 2, infrastruktury towarzyszącej. W ramach planowanych zakupów drobnego sprzętu medycznego instytucje realizujące nabyły 208 sztuk sprzętu takiego jak np. ciśnieniomierze, glukometry, sprzęt do pomiaru ciśnienia. W odniesieniu do planowanego nabycia sprzętu i aparatury medycznej oraz sprzętu teleinformatycznego zakupiono 80 sztuk. 21 Projekt realizowany jest przez Departament Ubezpieczenia Zdrowotnego Ministerstwa Zdrowia we współpracy z Norweskim Dyrektoriatem do Spraw Zdrowia oraz przez wyselekcjonowana grupę 156 powiatów. 22 Nabór wniosków do projektów pilotażowych dotyczących promocji zdrowia oraz profilaktyki zdrowotnej dla społeczności lokalnych będzie odbywał się w drodze konkursu, którego ogłoszenie planowane jest na w 2014 r. 23 W latach 2008-2013 w ramach Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy rozpoczęto wdrażanie 4 powyżej opisanych projektów z obszaru tematycznego Ochrona zdrowia, Celu 2 Poprawa usług podstawowej opieki zdrowotnej i usług opieki społecznej na peryferyjnych i zmarginalizowanych terenach obszarów objętych koncentracją geograficzną, z preferencją dla wielosektorowego podejścia programowego. 24 W ramach Priorytetu Rozwój społeczny i zasobów ludzkich, Obszaru tematycznego Ochrona zdrowia Cel 2 Poprawa usług podstawowej opieki zdrowotnej i usług opieki społecznej na peryferyjnych i zmarginalizowanych terenach obszarów objętych koncentracją geograficzną, z preferencją dla wielosektorowego podejścia programowego. 19

Opieka zdrowotna nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach paraolimpijskich. Koszty opieki medycznej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich i paraolimpijskich są finansowane ze środków budżetu państwa, z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw zdrowia 25. Zakres i sposób realizowania opieki medycznej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich i paraolimpijskich, w tym zakres badań oraz częstotliwość ich przeprowadzania został określony w rozporządzeniu Ministra Zdrowia z dnia 14 kwietnia 2011 r. w sprawie zakresu i sposobu realizowania opieki medycznej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich i paraolimpijskich 26 W 2013 r. wydatkowano z budżetu Ministra Zdrowia środki finansowe w łącznej wysokości 1.937.000 zł na świadczenia opieki zdrowotnej nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach olimpijskich oraz nad zawodnikami zakwalifikowanymi do kadry narodowej w sportach paraolimpijskich. Dostęp osób niepełnosprawnych do metod i środków służących świadomej prokreacji. Dostęp osób niepełnosprawnych do metod i środków służących świadomej prokreacji nie został uregulowany w sposób odrębny w stosunku do pozostałych grup osób. W Polsce zarejestrowane i dostępne są nowoczesne środki antykoncepcyjne będące produktami leczniczymi bądź wyrobami medycznymi oraz leki i wyroby medyczne stosowane w okresie ciąży i niezbędne do opieki nad płodem, opieki medycznej nad kobietą w ciąży oraz używane w celu świadomej prokreacji. W latach 2008-2013 nie były przeprowadzane badania, które oceniałyby dostępność do metod i środków służących świadomej prokreacji. W 2006 r. Polskie Towarzystwo Ginekologiczne wydało rekomendacje w sprawie antykoncepcji hormonalnej 27. Do oceny metod antykoncepcji stosuje się następujące kryteria medyczne: skuteczność, odwracalność, bezpieczeństwo, akceptacja, tolerancja, korzyści poza-antykoncepcyjne. Świadomej prokreacji służy również dostęp do pełnej wiedzy i informacji na ten temat. Zgodnie z art. 31 ust. 1 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty, 28 lekarz ma obowiązek udzielić pacjentowi lub jego ustawowemu przedstawicielowi przystępnej informacji o jego stanie zdrowia, rozpoznaniu, proponowanych metodach diagnostycznych, leczniczych, dających się przewidzieć następstwach ich zastosowania albo zaniechania, wynikach leczenia oraz rokowaniu. Dostęp osób niepełnosprawnych do badań prenatalnych. Badania prenatalne w Polsce wykonywane są zgodnie z przepisami rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 6 listopada 2013 r. w sprawie świadczeń gwarantowanych z zakresu programów zdrowotnych, które określają dokładny zakres procedur realizowanych w ramach świadczenia gwarantowanego, kryteria kwalifikacji do programu dla świadczeniobiorców oraz kryteria kwalifikacji dla świadczeniodawców. Kobieta w ciąży ma prawo do wykonania badań prenatalnych, jeśli spełnia co najmniej jedno z następujących kryteriów: wiek powyżej 35 lat, wystąpienie w poprzedniej ciąży aberracji chromosomowej płodu lub dziecka, stwierdzenie wystąpienia strukturalnych aberracji chromosomowych u ciężarnej lub u ojca dziecka, stwierdzenie znacznie większego ryzyka urodzenia dziecka dotkniętego chorobą uwarunkowaną monogenetycznie lub wieloczynnikową, 25 Na podstawie art. 29 ust. 4 ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. Nr 127, poz. 857, z późn. zm.). 26 Dz. U. Nr 88, poz. 501. 27 Zgodnie z ich treścią, w Polsce, dostępne są następujące sposoby regulacji płodności: metody okresowej abstynencji seksualnej (metody naturalne), środki plemnikobójcze, prezerwatywy, wkładki wewnątrzmaciczne, w tym wkładki uwalniające wewnątrzmacicznie progestagen, jedno lub dwuskładnikowe preparaty hormonalne stosowane w postaci tabletek doustnych, plastrów przezskórnych lub wstrzyknięć 28 Dz. U. z 2011 r. Nr 277, poz. 1634, z późn. zm. 20