Warszawskie Studia Teologiczne XI/1998, 365-400 OMÓWIENIA POCHODZENIE DUCHA ŚWIĘTEGO W TRADYCJI GRECKIEJ I ŁACIŃSKIEJ WEDŁUG PAPIESKIEJ RADY DS. POPIERANIA JEDNOŚCI CHRZEŚCIJAN Ks. Józef WARZESZAKBłąd! Nie zdefiniowano zakładki. Papieska Rada ds. Popierania Jedności Chrześcijan opublikowała 13 września 1995 r. w L'Osservatore Romano wyjaśnienie nauki greckiej i łacińskiej o pochodzeniu Ducha Świętego (per Filium - od Ojca przez Syna; Filioque - od Ojca i od Syna) 1. Wyjaśnienie zostało opracowane na Ŝyczenie Jana Pawła II wyraŝone 29.06.1995 r. w Bazylice św. Piotra z okazji ekumenicznego spotkania z Patriarchą Konstantynopola Bartłomiejem I. Tekst jest bardzo doniosły, gdyŝ teologowie prawosławni uwaŝają, Ŝe Kościół zachodni popełnił błąd i stąd nie moŝe być zjednoczenia z Kościołem prawosławnym dopóki nie usunie Filioque z Credo. RozbieŜności w tej sprawie uwaŝają oni za źródło innych rozdźwięków pomiędzy obiema Kościołami, jak np. inne ujęcia Kościoła. Z tych to względów jest rzeczą słuszną, by równieŝ Warszawskie Studia Teologiczne odnotowały ten dokument i przybliŝyły czytelnikom zawarte w nim wyjaśnienia. Chcemy zaznaczyć, Ŝe w niniejszym artykule nie chodzi nam o wyczerpujące przedstawienie tego wszystkiego, co teologowie napisali na ten temat w ciągu dziejów, czy nawet w XX w., ale o przybliŝenie treści tego dokumentu, gdyŝ ukazuje kierunek rozwaŝań ekumenicznych. 1. Filioque a orzeczenie Soboru Konstantynopolitańskiego I Rada wychodzi od stwierdzenia, Ŝe orzeczenie Soboru Konstantynopolitańskiego I z 381 r. ma walor normatywny i nieodwołalny jako wyraz jedynej wspólnej wiary Kościoła i wszystkich chrześcijan. 2 W ten sposób Rada deklaruje, Ŝe równieŝ Kościół Zachodni nie chce zmieniać ani naruszać prawdy wiary sformułowanej na wspomnianym Soborze. Ten zaś Sobór stwierdza, Ŝe Duch Święty otrzymuje pochodzenie od Ojca (ek tou Patros ekporeuomenon). Nie ma mowy o udziale Syna w dawaniu pochodzenia Duchowi Świętemu. Czy zatem łacińskie stwierdzenie, Ŝe Duch Święty pochodzi i od Syna wprowadza zmianę w Credo, czy wprost herezję, jak utrzymują teologowie prawosławni? Zasadniczy zatem spór idzie o to, czy ten dodatek jest dopuszczalną czy niedopuszczalną zmianą? Teologia zachodnia utrzymuje, Ŝe nie stanowi to sprzeniewierzenia się wyznaniu wiary. Jeśli Ojcowie Soborowi mówią tylko o pochodzeniu Ducha Świętego od Boga Ojca, to dlatego, 1 Dokument został opublikowany w polskiej wersji L'Osservatore Romano 18(1997) nr 11, 36-39. 2 TamŜe, 36.
366 KS. JÓZEF WARZESZAK Ŝe wtedy nie było w ogóle problemu odniesienia Ducha Świętego do Syna. Niemniej naleŝy ubolewać, Ŝe Sobór nie zajął się tą drugą sprawą. Znając jednak warunki, w jakich się odbywał trudno się dziwić, Ŝe nie było atmosfery do wszechstronnej refleksji teologicznej 3. Potrzeba zajęcia się tą sprawą pojawiła się dopiero później, kiedy herezja pryscyliańska obstawała przy twierdzeniu, Ŝe Duch Święty pochodzi tylko od Ojca, a nie od Syna 4. Z tego względu XI Synod w Toledo w 675 r. wprowadził Filioque, by potwierdzić równieŝ bóstwo Syna. 2. W jaki sposób Rada uzasadnia wprowadzenie Filioque do Credo? Skąd wynikły rozbieŝności pomiędzy tradycją zachodnią i wschodnią? Rada kładzie to na karb słownictwa: trudności przetłumaczenia greckiego słowa ekporeusis na łacinę, czy teŝ innego znaczenia słowa greckiego i łacińskiego. OtóŜ tekst grecki Credo uŝywa pojęcia ekporeusis (rzeczownik); to ekporeuesthai; ekporeuomai (czasownik), ekporeuomenon (imiesłów), ekporeuetai (3 os. l. poj.), co tłumaczy się na łacinę: processio, procedere, procedit, procedens - pochodzenie, pochodzić, pochodzi, pochodzący. Jest to jednak nieścisłe tłumaczenie. Procedere oznacza dosłownie iść naprzód, niezaleŝnie od tego czy to, od czego idzie jest pierwotnym źródłem. Natomiast termin grecki ma specyficzne znaczenie. Oznacza, Ŝe coś wychodzi z drzwi, wyjeŝdŝa, pochodzi ze swego pierwotnego źródła, jak wypływa rzeka ze źródła 5. W przypadku pochodzenia Ducha Świętego takim źródłem, zasadą bez zasady, przyczyną (aitia) jest Bóg Ojciec, gdyŝ tylko On jest osobą, która nie pochodzi od Ŝadnej innej osoby, jest osobą, która daje pochodzenie Synowi i Duchowi Świętemu. Skąd słowo ekporeusis? UŜył je autor IV Ewangelii (15,26). Chrystus stwierdza, Ŝe pośle Ducha Świętego, który od Ojca wychodzi (pochodzi) (ho para tou Patros ekporeuetai). Zarówno Ewangelista jak i Sobór Konstantynopolitański I nic nie mówią w tym sformułowaniu o pochodzeniu Ducha Świętego od Syna. Byłby to argument za wersją wschodnią. Jeśli jednak tak się interpretuje ten wiersz, to nie uwzględnia się jego kontekstu ani sensu dosłownego. OtóŜ w mowie poŝegnalnej, z której wzięty jest zwrot, Chrystus mówi przede wszystkim o posłaniu Ducha Świętego przez Ojca i Syna w historii zbawienia: A ja prosić będę Ojca i innego Pocieszyciela da wam (J 14,16); A Pocieszyciel, Duch Święty, którego Ojciec pośle w moim imieniu (14,26); Gdy przyjdzie Pocieszyciel, którego ja wam poślę od Ojca, Duch Prawdy, który od Ojca pochodzi (J 15,26). Teraz zaś idę do Tego, który Mnie posłał (16,5); JeŜeli odejdę, poślę Go do was (16,7). Z tych wyraŝeń Jezusa wynika, Ŝe Duch Święty został posłany zarówno przez Ojca jak i przez Syna. Został zaś posłany przez jednego i drugiego dlatego, Ŝe od nich pochodzi. Zarówno dla św. Tomasza jak i współczesnych teologów argumentem za pochodzeniem Ducha Świętego od Ojca i od Syna jest posłanie Go przez te Osoby 6. Misja bowiem zawiera w sobie 3 Por. M. STAROWIEYSKI, Sobory Kościoła niepodzielonego, Tarnów: Biblos 1994, 34-46. 4 Por. W. KASPER, Bóg Jezusa Chrystusa, (tł. bp J. Tyrawa), Wrocław 1996, 272: Powody tego rozwoju nie są jeszcze w pełni wyświetlone. Prawdopodobnie synody te kierowały się za pomocą Filioque przeciwko odnodze arianizmu, tzw. pryscylianizmowi. Zatem intencją Filioque było to, aby podtrzymać i wyakcentować istotną równość Syna z Ojcem, iŝ Duch jest nie tylko Duchem Ojca, lecz takŝe i Syna. 508. 5 Por. G. FERRARO, Lo Spirito Santo nella Trinità secondo i greci e i latini, CivCat 1996, z. 1, 229. á6 Por. STh, I, q. 43, a. 8, odp. Por. J. GALOT, L'origine éternelle de l'esprit Saint, Gr 78(1997) nr 3,
OMÓWIENIA 367 odniesienie posłanego do zadania, jakie ma wykonać oraz odniesienie posłanego do posyłającego. Zaś pomiędzy osobami Boskimi moŝe być jedynie odniesienie pochodzenia 7. Podobnie zresztą rozumieli to Ojcowie Soborowi, którzy zamiast formy teraźniejszej ekporeuetai wprowadzili imiesłów ekporeuomenon, aby w ten sposób wyrazić nie tylko czasowe, lecz takŝe zawsze trwające, odwieczne pochodzenie 8. W ten sposób w języku greckim ekporeusis stało się terminem technicznym dla określenia pochodzenia Ducha Świętego od Ojca; o ile Syn pochodzi od Ojca przez zrodzenie, o tyle Duch Święty przez ekporeusis. Innymi słowy, jeśli uŝywa się tego słowa, to tylko dla opisania odniesienia pochodzenia pomiędzy Ojcem a Duchem Świętym. Słuszna jest opinia J. Galot, który pisze: Jeśli chce się nadać ekporeusis sens jedyny dla oznaczenia odniesienia pochodzenia pomiędzy Duchem Świętym a Ojcem, to trzeba jednak dodać, Ŝe według nauki św. Jana, Syn jest złączony z Ojcem w tym odniesieniu pochodzenia. Czasownik ekporeuetai - wychodzi od Ojca nie moŝe być oderwany od stwierdzenia; Ja Go poślę od Ojca 9. W ten sposób jedność w posyłaniu pozwala nam dotrzeć do ich jedności w odwiecznym dawaniu pochodzenia (wychodzenia) Ducha Świętego. Rada przytacza wiele danych nowotestamentalnych o działaniu Ducha Świętego w Chrystusie (np. Jego mocą Jezus pełni wolę Ojca) i o Jego współdziałaniu z Jezusem (np. wyrzuca złe duchy mocą Ducha BoŜego; Mt 12,28) 10. To działanie w człowieczeństwie Jezusa jest zaś moŝliwe dzięki temu, Ŝe Duch Święty spoczywa w Słowie 11, czy w umiłowanym Synu. Rada odwołuje się zatem do współprzenikalności osób Boskich, która stanowi zasadniczy element nauki o Trójcy Świętej w teologii wschodniej. W tłumaczeniu tekstu greckiego J 15,26 na łacinę Wulgata uŝyła terminu procedit, który - jak wspomnieliśmy - jest bardziej ogólny i odpowiada mu termin proienai a nie ekporeuesthai. Kiedy Tertulian 12 tworzył terminologię trynitarną nawiązał zapewne do tego tłumaczenia, uŝywając dla opisania pochodzenia osób Boskich pojęcia procedere - pochodzić. Jako pojęcia ogólnego moŝna było stosować zarówno do pochodzenia Syna od Ojca, jak i do pochodzenia Ducha Świętego od Ojca i Syna. Trzeba jednak precyzować: Syna przez zrodzenie, a Ducha Świętego przez tchnienie. Temu zaś procedere odpowiada greckie to proienai. I rzeczywiście tego określenia greckiego uŝywał św. Cyryl z Aleksandrii wraz z całą szkołą aleksandryjską 13. Nieporozumienia pomiędzy Wschodem a Zachodem rozpoczęły się w VII w., kiedy to łacińskie a Patre Filioque procedit przetłumaczono na język grecki przy pomocy ekporeuome- 7 Innym argumentem za pochodzeniem Ducha Świętego od Ojca i od Syna jest uŝywane w Nowym Testamencie sformułowanie: Duch Ojca (Mt 10,20; Rz 8,11) i Duch Syna (Ga 4,6; Rz 8,9; 1áP 11). Skoro tak jest nazwany, to musi być w odniesieniu do obu osób. To zaś odniesienie moŝe być odniesieniem pochodzenia. 8 W. KASPER, dz. cyt., 270; por. R. SCHNACKENBURG, Johannesevangelium, III, Freiburg i.br. 1975, 136; por. J. GALOT, art. cyt., 507. 9 J. GALOT, art. cyt. 508. 10 Por. OsRomPol, art. cyt., 38. 11 JAN DAMASCEŃSKI, De fide orthodoxa, I,7; PG 94, 805B. 12 TERTULIAN, Adversus Praxean, VII, 6. 13 Św. CYRYL Z ALEKSANDRII, Thesaurus, PG 75, 585A; Św. ATANAZY, Listy do Serapiona, III, 1,33; PG 26,625B; Św. EPIFANIUSZ Z SALAMINY, Ancoratus, VIII; PG 43, 29C; DYDYM ŚLEPY, Traktat o Duchu Świętym, 153; PG 34,1064A.
368 KS. JÓZEF WARZESZAK non, zamiast przy pomocy słowa proiesi. Tak teŝ wyjaśnił to teologom wschodnim św. Maksym Wyznawca 14. Do zerwania jedności wiary doszło, kiedy patriarcha Focjusz wpadł w spór z PapieŜem w sprawie kanonicznej legalności objęcia przez niego patriarchatu Konstantynopola. Odrzucił on Filioque i zaproponował interpretację restryktywną ekporeusis od samego tylko Boga Ojca 15. Zaczęto przeciwstawiać monopatryzm grecki filioquizmowi łacińskiemu. Dzisiaj wśród teologów prawosławnych daje się wyróŝnić dwie tendencje: pierwsza, która kategorycznie odrzuca Filioque i druga bardziej ugodowa, która uwaŝa tę formułę za teologumen, czyli twierdzenie teologiczne bez mocy zobowiązującej do wiary. Powstaje pytanie, czy Ojcowie nic nie mówili o odniesieniu Ducha Świętego do Syna? Jeśli uŝywamy pojęcia greckiego ekporeusis to wówczas właściwym opisaniem tego odniesienia będzie dia tou Hiou - przez Syna, tzn. Duch Święty pochodzi od Ojca przez Syna. Rzeczywiście Ojcowie Kościoła uŝywali takiej formuły. Rada przytacza w dokumencie czterech: św. Grzegorza z Nazjanzu, św. Bazylego, św. Maksyma Wyznawcę, św. Jana Damasceńskiego oraz patriarchę Konstantynopola z VIII w. św. Tarazjusza. Wszyscy oni uŝywali sformułowania dia tou Hiou, a zatem przyjmowali, Ŝe Duch Święty pochodzi od Ojca przez Syna i Syn ma udział w dawaniu pochodzenia Duchowi Świętemu. Rada podkreśla, Ŝe ten fakt powinno się równieŝ uwzględniać w dyskusjach ekumenicznych, a nie tylko sformułowanie konstantynopolitańskie. Albowiem cała ta doktryna jest świadectwem fundamentalnej wiary trynitarnej, jaką wyznawał wspólnie Wschód i Zachód w epoce Ojców. Jest ona podstawą, na której winien się opierać dialog teologiczny, prowadzony obecnie przez katolików i prawosławnych 16. Innymi słowy, nie powinno się obstawać jedynie przy tym, Ŝe skoro Ojcowie Soborowi nie umieścili Filioque w Credo, to nie naleŝy go wprowadzać, poniewaŝ ma ono u wschodnich Ojców Kościoła swój grecki odpowiednik w dia tou Hiou. A zatem Wschód widział równieŝ udział Syna w dawaniu pochodzenia Duchowi Świętemu. MoŜe zrodzić się pytanie, czy w tym sporze o Filioque i per Filium chodzi tylko o słowa, czy teŝ o coś więcej, tzn. o treści teologiczne? Teologowie wschodni zarzucali, Ŝe Kościół katolicki przyjmując sformułowanie Filioque wyznaje, iŝ Duch Święty pochodzi od dwóch zasad. Taką interpretację odrzucił Sobór Lyoński w 1274 r. a za nim Sobór Florencki w 1439 r., stwierdzając dobitnie, Ŝe Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna nie jako od dwóch odrębnych zasad, ale jako od jednej zasady (tamquam ex uno principio) 17. Z tego powodu Wschód prawosławny odrzucał zawsze formułę to ek tou Patros kai tou Hiou ekporeuomenon, a Kościół katolicki nie zgadzał się na dodanie słów kai tou Hiou do formuły ek tou Patros ekporeuomenon w greckim tekście symbolu nicejsko - konstantynopolitańskiego, nawet w przypadku jego uŝytku liturgicznego w Kościele łacińskim 18. Sformułowanie to sugerowałoby bowiem jakoby Duch Święty posiadał dwa pierwsze źródła pochodzenia: Boga Ojca i Syna; to zaś jest sprzeczne z nauką Kościoła katolickiego. Duch Święty otrzymuje tylko od Ojca ekporeusis, tzn. pochodzi principaliter (zasadowo) od Niego. 14 Św. MAKSYM WYZNAWCA, List do Maryna z Cypru, PG 91,136A-B. 15 Por. G. FERRARO, art, cyt., 230. 16 OsRomPol, 37. 17 DS 850. 18 OsRomPol, 36.
OMÓWIENIA 369 W omawianym sporze chodzi o bóstwo i odrębność osób Syna i Ducha Świętego. Jeśli bowiem Duch Święty nie pochodzi i od Syna, to nie widać róŝnicy pomiędzy osobami Syna i Ducha Świętego. Tak utrzymywał św. Tomasz 19. Ale nie tylko. Św. Grzegorz z Nazjanzu 20 odpowiadając na pytanie Macedoniusza, czym róŝni się Duch Święty od Syna stwierdza, Ŝe pod względem istoty Boskiej nie róŝni się niczym, ale róŝni się sposobem objawienia się, co moŝemy rozumieć sposobem pochodzenia wewnątrzboskiego oraz relacją między nimi, co moŝemy tak tłumaczyć: relacje pomiędzy osobami Boskimi mogą pochodzić jedynie z pochodzeń; jeśli Duch Święty jest w relacji do Syna, to dlatego, Ŝe równieŝ od Niego pochodzi. Teologowie podkreślają, Ŝe zasadniczym celem orzeczenia tego Soboru było stwierdzenie bóstwa trzeciej Osoby Trójcy Świętej 21. W formule Duch Święty otrzymuje pochodzenie od Ojca (ekporeuomenon) Sobór nie neguje, Ŝe i Syn uczestniczy w relacji pochodzenia Ducha, ale przemilcza to uczestnictwo, by nie stwarzać pozoru subordynacji Ducha Świętego i nie dawać argumentu ówczesnym heretykom, dla których Duch Święty miałby być pierwszym stworzeniem Syna. Mimo wszystko niewystarczające jest stwierdzenie, Ŝe Duch Święty ekporeuomenon od Ojca, gdyŝ przemilcza róŝnicę osobową pomiędzy Synem i Duchem Świętym. Niewystarczająca jest teŝ formuła Filioque, gdyŝ nie wynika z niej wprost, Ŝe Ojciec jest zasadą bez zasady pochodzenia Ducha Świętego 22. Rada zwraca następnie uwagę, Ŝe Filioque nie prowadzi do subordynacjonizmu - podporządkowania Ducha Świętego w Trójcy, jak tego obawiają się teologowie wschodni. 3. Punkty wspólne i rozbieŝne w tradycji wschodniej i zachodniej Czy mają coś wspólnego te dwie tradycje: wschodnia i zachodnia? Rada stwierdza, Ŝe zgodnie z wiarą prawosławną i katolicką, są współistotni Ojciec, Syn i Duch Święty. Jest oczywiste, Ŝe Syn rodząc się otrzymał naturę Ojca w niczym nie umniejszoną i Ŝe w konsekwencji Ojciec i Syn mają tę samą naturę. Tak więc Ojciec, Syn i Duch Święty, który pochodzi od obydwu, są tą samą rzeczywistością. 23 Dalej Rada powołuje się na Katechizm Kościoła Katolickiego, który wskazuje, Ŝe obie tradycje kładą nacisk na inne sprawy: wschodnia na to, Ŝe Ojciec w relacji do Ducha jest pierwszym początkiem (od Ojca przez Syna), natomiast zachodnia wyraŝa przede wszystkim współistotną komunię między Ojcem i Synem (Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna) 24. Katechizm ukazuje oba sformułowania, a zatem obie tradycje jako komplementarne, a nie przeciwstawne. Innymi słowy, Wschód broni monarchii Boga Ojca, czyli Jego pierwszeństwa w Trójcy Świętej. Zachód natomiast broni współistotności osób Boskich oraz róŝnicy pomiędzy osobą Syna i Ducha Świętego. Zaś pierwszeństwo Ojca wyraŝa w formule principaliter; Duch Święty pochodzi od Ojca zasadowo. 19 STh, I, q. 36, a.2, odp. 20 Św. GRZEGORZ Z NAZJANZU, Mowa 31,9; SCh, 250, s. 290-292. 21 G. FERRARO, art. cyt., 230. 22 TamŜe, 231. 23 OsRomPol, 38; DS 804-805. 24 KKK 248.
370 KS. JÓZEF WARZESZAK Wyjaśnienia domaga się uŝywane przez teologię zachodnią określenie: Duch Święty pochodzi od Ojca i od Syna w łączności ich współistotnego bóstwa. Rada podkreśla, Ŝe choć to nie oznacza odrzucenia przez teologów zachodnich, Ŝe Ojciec jest zasadą bez zasady, źródłem pochodzenia Ducha Świętego, a zamiast tego przyjęcia, Ŝe Ojciec i Syn są dwoma źródłami, gdyŝ teologia zachodnia uczy jasno, iŝ Bóg Ojciec jest tą osobą, która daje pochodzenie Synowi, tzn. przez poznanie intelektualne swej natury przekazuje całą swą istotę Synowi i wraz z Synem przez wolę czy miłość, czy tchnienie Duchowi Świętemu. Rada uznaje rzeczywistość pierwotnej relacji, jaka łączy Ducha Świętego jako osobę z Ojcem, relację, którą Ojcowie greccy określają terminem ekporeusis. 25 Dla teologów wschodnich waŝne wydaje się podkreślenie równoczesności pochodzenia Syna i Ducha Świętego od Ojca. Formuła Filioque moŝe sprawiać wraŝenie, Ŝe najpierw jest pochodzenie Syna, a później pochodzenie Ducha Świętego, gdyŝ Ojciec rodzi Syna, a gdy zrodził Syna daje pochodzenie Duchowi Świętemu. Trzeba zaznaczyć, Ŝe z punktu widzenia logicznego pierwsze jest pochodzenie Słowa, a drugie pochodzenie Ducha Świętego, podobnie jak intelekt człowieka poznając jakiś byt wytwarza sobie jego obraz, ideę, słowo, a dopiero po tym odnosi się do niego wolitywnie, tzn. moŝe chcieć dany byt dzięki poznaniu intelektualnemu. W ten sposób św. Augustyn uzasadnił w sposób racjonalny kolejność osób Boskich, tzn. dlaczego Ojciec jest pierwszą, Syn drugą, a Duch Święty trzecią osobą, co nie udało się nikomu przed nim. Trzeba jednak pamiętać, Ŝe w Bogu kolejność logiczna nie oznacza kolejności czasowej, bo przecieŝ jest w Nim wieczne teraz, a więc równoczesność. Podobnie zresztą, jeśli człowiek poznaje jakiś byt, to moŝe spontanicznie, natychmiast odnosić się do niego wolitywnie. Do teologów wschodnich lepiej przemawia porównanie Jana Damasceńskiego 26. Mianowicie, kiedy człowiek wypowiada słowo musi tchnąć, przepuścić powietrze przez struny głosowe. To porównanie lepiej wyraŝa równoczesność pochodzenia Syna i Ducha Świętego wprost od Ojca. Teologowie zachodni podkreślają jednak, Ŝe bardziej pierwotne jest pochodzenie słowa w intelekcie, które moŝe być wypowiedziane na zewnątrz lub nie, od samego wyartykułowania go. Rada przytacza tu opinię św. Maksyma Wyznawcy, który pisze: Tak samo jak Myśl (Ojciec) jest początkiem Słowa, tak teŝ jest On początkiem Ducha przez Słowo. Podobnie teŝ jak nie moŝna powiedzieć, Ŝe Słowo naleŝy do Głosu (Tchnienia), tak teŝ nie moŝna powiedzieć, Ŝe Słowo jest Słowem Ducha, 27 dodajmy, poniewaŝ Słowo pochodzi z umysłu, i jest Słowem Ojca; nie jest teŝ Słowem Ducha, poniewaŝ jest Słowem Ojca; tchnienie pochodzi równieŝ od Ojca. Z powodu wyŝej przedstawionych dyskusji na temat równoczesności pochodzenia Osób Boskich Rada w taki oto sposób ją przedstawia: Ojciec nie rodzi Syna inaczej, jak tylko tchnąć (po grecku probalein) przez Niego Ducha Świętego, zaś Syn zostaje zrodzony przez Ojca w takiej mierze, w jakiej to tchnienie (probole) przechodzi przez Niego. Ojciec jest Ojcem jedynego Syna tylko przez to, Ŝe jest przez Niego i dla Niego początkiem Ducha Świętego 28. 25 OsRomPol, 38. 26 JAN DAMASCEŃSKI, De fide orthodoxa, I,7; PG 94, 805B; GRZEGORZ Z NYSSY, Oratio catechetica 2; PG 45, 17-18C. 27 Św. MAKSYM WYZNAWCA, Quaestiones et dubia, PG 90, 813B. 28 OsRomPol, 37.
OMÓWIENIA 371 Reasumując, trzeba podkreślić, Ŝe nie ma sprzeczności pomiędzy Filioque i per Filium, ale pomiędzy restryktywnym i polemicznym monopatryzmem a filioquizmem, wyraŝając się przy pomocy uŝywanej niekiedy terminologii 29. W dialogu ekumenicznym obie strony winny się nawzajem zrozumieć, tzn. kiedy Zachód mówi, Ŝe Duch Święty pochodzi od Ojca i Syna, to nie w sensie greckiego ekporeuomenon, ale łacińskiego procedit i greckiego proeisi, a kiedy Wschód mówi, Ŝe Duch Święty ekporeuomenon od Ojca, to dia tou Hiou - przez Syna, ale nie kat tou Hiou - i od Syna, gdyŝ jest to sprzeczne z obiema tradycjami. Niekiedy proponuje się odstąpić od tych dwóch formuł i wymyślić wspólnie coś nowego, czy teŝ powrócić do języka biblijnego. Tu zaś nasuwają się dwa teksty z Ewangelii Jana: Duch Święty pochodzi od Ojca (15,26) i wszystko otrzymuje od Syna (16,14-15) 30. Wyjaśnienie Papieskiej Rady do spraw popierania jedności chrześcijan jest wspaniałym dokumentem, nad którym powinni pochylać się bez uprzedzeń teologowie zarówno wschodni jak i zachodni, studiować go bez emocji i starać się zrozumieć argumenty obu stron. Pozostaje pragnienie, by rozwaŝania nad tajemnicą Duch Świętego - Ducha jedności łączyły teologów w ich róŝnorodności, a nie dzieliły. 29 J.-M. GARRIGUES, A la suite de la clarification romaine: Le Filioque affranchi du 'filioquisme', Irénikon 69(1996), 189-212. 30 Por. G. FERRARO, art. cyt., 231.