POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom 35 W arszawa, 1992.06.30 Nr 23 Jerzy M. G u to w s k i Bogatkowate (Coleoptera: Buprestidae) Roztocza [Z 2 tabelam i i 1 rysunkiem w tekście] A bstract. As a resu lt of faunistic studies conducted from 1985 to 1990, an analysis of m useum collections an d literature d ata 38 species of B uprestidae (45% of th e Polish fauna) w ere recorded from the Roztocze U pland (SE Poland). Seven of them are new to th is region. Twenty five species w ere recorded in the Roztoczański N ational Park. WSTĘP Buprestidae poznane są w Polsce słabo, zarów no jeśli chodzi o rozm ieszczenie, ja k biologie i ekologię poszczególnych gatunków. Bogatkow ate nie doczekały się dotąd odrębnego opracow ania w żadnym z naszych parków narodow ych czy w innych obiektach chronionych. J e s t to rodzina o stosunkow o niewielkiej liczbie gatunków w Polsce (85). Jej przedstaw iciele preferują ciepłe stanow iska i - z wyjątkiem kilku gatunków - stw ierdzani są bardzo rzadko. Buprestidae nie są więc wdzięcznym obiektem do ilościowych b a d a ń ekologicznych, niem niej je d n a k są g ru p ą bardzo interesującą i przydatną do charakterystyki zoogeograficznej regionów. Pierwsze inform acje o bogatkow atych Roztocza pochodzą z lwowskiej jego części, sprzed przeszło stulecia (N o w ic k i 1864, 1865, Ł o m n ic k i 1874, 1886, 1903). N ajw cześniejszym a zarazem najbogatszym źródłem inform acji o b o g a t kowatych tom aszowskiej części regionu są prace T e n e n b a u m a (1913, 1918). Kolejne dane pochodzą z publikacji T e n e n b a u m a (1923), F e j f e r a (1924), T r e l l i (1930), S k u r a t o w i c z a i U r b a ń s k i e g o (1953), S i e r p i ń s k i e g o (1965) i C a p e c k i e g o (1969). Podsum ow anie wcześniejszych oraz szereg nowych inform acji zawiera Katalog fauny Polski ( B u r a k o w s k i i in. 1985). Na terenie Roztoczańskiego Parku Narodowego w ykonano dwie p race m ag istersk ie pośw ięcone m.in. bogatkom
3 8 6 J. M. G utow ski ( R o s t w o r o w s k i 1974, S ie ń k o 1984). Zwłaszcza opracow anie A. S ie ń k i w nosi wiele now ych inform acji, przede w szystkim dotyczących biologii B u prestidae. Celem niniejszej pracy było opracow anie fauny bogatkow atych Roztocza, scharakteryzow anie jej pod względem zoogeograficznym oraz w skazanie szczególnie w artościowych, godnych praw nej ochrony gatunków i stanow isk. TEREN BADAŃ Uwzględniono całe polskie Roztocze w granicach przyjętych przez I z d e b s k i e g o i G r ą d z i e l a (1971) oraz I z d e b s k i e g o, L o r e n s a i P o p i o ł k a (1992). W ykorzystano też inform acje pochodzące z ukraińskiej części regionu. Podobnie ja k w przypadku Cerambycidae, eksploracją objęto pogranicze Roztocza i sąsiednich regionów, a naw et niektóre stanow iska położone poza granicam i regionu. C harakterystyka regionu i omówienie przebiegu jego granic zaw arte są we w spom nianych wyżej opracow aniach I z d e b s k i e g o i G r ą d z i e l a (1971) oraz I z d e b s k i e g o i in. (1992), a także w opracow aniu G u t o w s k i e g o (1992) pośw ieconym kózkow atym. METODYKA BADAŃ W stępnego rekonesansu dokonano w 1985 roku, zasadnicze b a d a n ia odbyły sie w latach 1986-1990. Co roku organizowano trzy do czterech kilkudniow ych ekspedycji. M etodyka połowów była zbliżona do stosow anej przy opracow yw aniu Ceram bycidae ( G u to w s k i 1992). W przypadku bogatkow atych odław iano je d n a k wszystkie spotkane im agines. Łowiono je na upatrzonego n a kw iatach, liściach drzew i krzewów (wyszukiwano znane rośliny żywicielskie), n a sto sach leżącego drew na. Im agines odławiano też za pom ocą czerpakow ania, zw łaszcza n a sta n o 1 abundancja : l - r - n-r i i i i L l-c n-c frekwencja i i i i i Rys. 1. G raficzn a in te rp re ta c ja liczebności (abundancji) i częstości (frekwencji) B uprestidae n a Roztoczu: nieliczny-rzadki (n-r), nielicznyczęsty (n-c), liczny-rzadki (1-r), liczny-częsty (I-c); x - liczba stanow isk, y - liczba osobników w iskach m uraw i zarośli kseroterm icznych; zbierano tą m etodą głównie g atu n k i z rodzaju AgriLus D a h l i T rachys F a b r. Poszukiw ano także stadiów przedim aginalnych w żero w isk ach (140 analiz potencjalnego m ate riału lęgowego). R ezultaty tych poszukiw ań były je d n a k raczej skrom ne, znajdow ano przew ażnie żerow iska kilku pospolitych gatunków : Agrilus sulcicollis, A. viridis, Anthaxia quadripunctata, A. subm ontana, Buprestis haemhorroidalis, Chalcophora mariana, Trachys minuta. Część larw i poczw arek zabierano do hodowli, cześć zakonserw ow y- w ano. Założono 21 hodow li, dzięki którym w zbogacono zbiór
Bogatkow ate Roztocza 3 8 7 bogatkow atych Z ak ład u O chrony Przyrody w Białowieży i zeb ran o inform acje 0 biologii niektórych gatunków. Łącznie odłowiono około 980 okazów Buprestidae. Cały zebrany m ateriał posłużył do sporządzenia w ykresu abundancji i frekwencji (rys. 1), w którym jak o graniczną liczbę stanow isk przyjęto 5, a osobników - 10. Przejrzano także i zrewidowano zbiory B uprestidae z kolekcji Sz. T e n e n b a u m a 1 F. F e j f e r a znajdujących się w Instytucie Zoologii PAN w W arszawie oraz kolekcji Z. S c h n a i d e r a znajdującej się w Instytucie Badawczym Leśnictwa w W arszawie i pochodzącej z ukraińskiej części m akroregionu. Część inform acji i okazów uzyskano od innych uczestników b a d ań zespołowych na Roztoczu: L. B o r o w c a, L. B u c h h o l z a, A. D r a b e r - M o ń k o, D. Iw a n a, D. K u b is z a, A. K u ś k i, A. L ia n y, A. Ł a b ę d z k i e g o, W. M i k o ł a j c z y k a, P. S t a c h o w i a k a, P. S z w a łk o i M. W ą s o w s k i e j. Otrzym ano także do w ykorzystania dane z niewielkich kolekcji pryw atnych: J. H i l s z c z a ń s k i e g o, F. C i e p l a k a i H. S z o ł t y s a. W szystkim wym ienionym osobom bardzo dziękuję za pomoc. O sobne podziękowanie składam A. W. S o k o ł o w s k i e m u za oznaczenie niektórych roślin żywicielskich. SKŁAD GATUNKOWY Alfabetyczny wykaz gatunków stw ierdzonych n a Roztoczu zaw iera tabela I. Nazewnictwo przyjęto za B u r a k o w s k im i in. (1985), z pewnymi zm ianam i p roponowanym i przez innych autorów ( B e lla m y 1985, B ił y 1982, H o ł y ń s k i in litt.). Ogółem wykazano z tego regionu 38 gatunków, co stanow i około 45% bogatkow atych Polski. Z ukraińskiej części Roztocza, n a podstaw ie danych z literatury i zbiorów Z. S c h n a i d e r a, w ykazano 12, n a ogół pospolitych g a tu n ków, w ystępujących również w polskiej części regionu. Zbadanie ukraińskiej części Roztocza ogranicza się do okolic Iwano Frankow a (Janowa) oraz B rzuchowie i je st wysoce niew ystarczające. W granicach Polski najbogatszą faunę B uprestidae m a Roztocze Środkowe, a zwłaszcza Roztoczański Park Narodowy, n a terenie którego stw ierdzono 25 gatunków. Niektóre z nich znane są w regionie wyłącznie z Parku: Agrilus graminis, A. pseudocyaneus, Anthaxia nigrojubata incognita, Eurythyrea austriaca, ScintiRatrix dives. W trakcie b ad ań w ykazano 7 nowych dla polskiego Roztocza gatunków : Agrilus antiquus sperkii, A. laticornis, A. olivicolor, A. p se u docyaneus, A. subauratus, Anthaxia funerula i A. heluetica. Nie udało się potwierdzić w ystępow ania podanych wcześniej: Agrilus ater, A. graminis, A. hyperici, A nthaxia similis, Habroloma nana i ScintiRatrix rutilans. Ich występowanie, z w yjątkiem A. hyperici, wydaje się praw dopodobne. Spośród w ykazanych 38 gatunków tylko 12 zaliczono do licznych i częstych, a 22 - do nielicznych i rzadkich. W skazuje to n a znaczne rozproszenie wielu gatunków i trudności w ich odnajdow aniu. Dość liczne inform acje literaturow e sprzed przeszło pół wieku, a naw et starsze oraz zbiory w kolekcji S z. T e n e n b a u m a, F. F e j f e r a i Z. S c h n a i d e r a pozw alają n a skonstatow anie zm ian liczebności niektórych Buprestidae. M ożna tu brać pod uwagę tylko gatu n k i charakterystyczne, łatwo rzucające się w oczy. Prawdopo
3 8 8 J. M. G utow ski Tabela I. B uprestidae Roztocza: - gatunek nowy dla polskiego Roztocza: + - w ystępow anie n a danym terenie: n - nieliczny, 1- liczny, r - rzadki, c - częsty; Pa - palearktyczny, Ep - południow oeuropejski, Es - eurosybeiyjski, Pm - ponto-m editerraneńsld, Po - subpontyjski, Gp - górski lub podgórski, Ek - eurokaukaski, Bg - borealno-górski, Eu - europejski, At - atlantycki. Me - su b m editerraneńskl G a tu n e k p o lsk ie a b u n d a n c ja i frek w en cja R oztocze RPN u k r a iń sk ie E le m e n ty zoogeograf! czn e Aqrilus angustulus (III.) n -r + + Pa *Aqrilus antiquus sperkii S o lsk y n -r +.. Ep... Aqrilus ater (L.) n -r Pa Aqrilus aurichalceus L. R edt. n -c + + Pa Aqrilus betulett (Ratz.) n -r + E s Aqrilus biquttatus (Fabr.) n -c + + Pm Aqrilus qraminis Lap. et G ory n -r + Pm Aqrilus hqperici (C reutz.) n -r Po Aqrilus inteqerrimus (Ratz.) n -r + + Gp Aqrilus laticom is (III.) n -r Pm *Aqrilus olivicolor Kiesenw. n -r + E s Aqrilus pratensis (Ratz.) n -r + Pa *Aqrilus pseudocqaneus Kjesenw. n -r + E s *Aqrilus subauratus (G ebl.) n -r E s Aqrilus sulcicollis Lacord. 1-c + E s Aqrilus viridis (L.) 1-c + + P a *A nthaxia funerula (III.) n -r E k A nthaxia Helvetica S tr ie l. 1-c + Gp _ A nthaxia niqrojubata incognita B ily 1-c + Gp A nthaxia nitidula signaticollis Kryn. 1-c + P m A nthaxia quadripunctata (L.) 1-c + + A nthaxia similis Saund. n -r E u A nthaxia subm ontana Obenb. 1-c + + Pa A phanisticus em arginatus (Oliv.) n -r At Buprestis haemhorroidalis H erb st 1-c + Pa Buprestis novem m aculata L. n -r + Pa B uprestis octoquttata L. n -c + Pa B uprestis rustic a L. n -r + + E s Chalcophora mariana (L.) 1-c + + Pa C hrysobotris affinis (Fabr.) n -c + Pa Dicerea alni (F i s c h.) n -r P m Eurythqrea austriaca (L.) 1-c + Gp Habroloma nana (Payk.) n -r E s MalanophUa cqanea (Fabr.) 1-c + P a Scintillatrix dives G u ill. n -r + Ek Scintillatrix rutilans (Fabr.) n -r Me Trachqs m inuta (L.) 1-c + + Pa Trachys troglodytes G y ll. n -r Ek Razem 38 25 12
Bogatkow ate Roztocza 3 8 9 dobnie mniej liczne były niegdyś: Anthaxia Helvetica, A. nigrojubata incognita, Chalcophora m ariana i Eurythyrea austriaca. W ydaje się natom iast, że zm alała liczebność Buprestis haemhorroidalis i M elanophila cyanea. Zm iany liczebności drugiego z wym ienionych gatunków byw ają nagłe, a pojawy efemeryczne. S tąd też niższą obecnie niż w czasach Sz. T e n e n b a u m a liczebność AL cyanea należy traktow ać jak o przejściową, bowiem w ciągu osiem dziesięciu ostatnich lat zachodziły zapew ne w tym względzie zm iany w różnych kierunkach. PRZEGLĄD WYBRANYCH GATUNKÓW AgriLus antiquus sperkii S o l s k y (= A. curtii O b e n b.) Zdaniem R. H o ł y ń s k i e g o (in litt.), które obecnie podzielam, podgatunek sperkii je st niesłusznie pow szechnie uw ażany za odrębny gatu n ek A. curtii. Pod tą ostatnią nazw ą podany został zresztą niedaw no jak o nowy dla fauny Polski ( G u to w s k i 1987). Łowiony czerpakiem z krzewów i roślinności zielnej n a stanow iskach kseroterm icznych: Kąty II koło Zam ościa, 3 okazy, 13 VII 1987, J. M. G u to w s k i; Dziewcza G óra koło Niedzielisk, 3 okazy, 8 VI 1989, P. S t a c h o w i a k i 1 okaz, 9 VI 1989, J. M. G u to w s k i ; Korhynie koło Tom aszow a Lubelskiego, 1 okaz, 3 VII 1989, A. L la n a. Podany był z okolic Jan o w a (Iwano Frankowo) przez Ł o m n ic k ie g o (1886, 1903) pod błędną nazw ą A. cinctus (O l.) ( B u r a k o w s k i i in. 1985). Z nany jedynie z czterech krain w południow o-w schodniej części Polski. W ystępuje bardzo lokalnie, aje zapew ne częściej niż w skazują dotychczasow e dane o jego rozm ieszczeniu. Agrilus hyperici ( C r e u t z.) Podany z Roztocza n a podstaw ie jednego okazu złowionego w Ulowie (T e n e n - b a u m 1913, B u r a k o w s k i i in. 1985). Nie udało się znaleźć tego g atu n k u w trakcie niniejszych b a d a ń. Niemożliwe rów nież okazało się znalezienie okazu dow odowego w zbiorze T e n e n b a u m a. Z uwagi n a b rak jakichkolw iek nowych stw ierdzeń tego g atu n k u w Polsce, mimo poszukiw ań, powyższa inform acja budzi pewne w ątpliw ości. Agrilus integerrimus L. R e d t. Okolice G linianek koło Bełżca, siedlisko grądowe, 1 okaz, n a leszczynie, 1 VII 1988.W zbiorach Instytutu Badawczego Leśnictwa znajdują się dw a okazy z Brzuchowic (Ukraina) zebrane 25 V 1939 przez Z. S c h n a i d e r a. G atunek ten był podany także ze Zwierzyńca ( T e n e n b a u m 1913). W Polsce rzadko łowiony, nieco częstszy wydaje się w południowej i w schodniej części k raju.
3 9 0 J. M. Gutow ski AgriLus laticom is (III.) Kąty II koło Zam ościa, św ietlista dąbrow a (czerpakiem), 1 okaz, 18 VI 1988, M. W ą so w sk a. W Polsce dość rzadki, lokalnie jed n a k bywa liczebny. AgriLus pseudocyaneus Kie s e n w. RPN, Kosobudy Bór, U, 27 V 1989, A. Kuśka. W Polsce bardzo rzadki, nie je st znany dotychczas z północnej części kraju. AgriLus subauratus (Ge b l.) Sołokije koło Bełżca, uroczysko M uraczewski, św ietlista dąbrow a, 1 okaz, 8 VI 1986, A. Llana. Bardzo rzadki i nieliczny w Polsce, znany zaledwie z k ilk u n astu rozproszonych stanow isk. Anthwcia fu nerula (III.) M urawy i zarośla n a stanow iskach kseroterm icznych: M achnów koło Lubyczy Królewskiej, n a kw iatach R anunculuspolyanthem os, 1 okaz, 1 1 V 1989, J.M. G u t o w sk i; Dziewcza Góra koło Niedzielisk, 4 okazy, 25 V 1989, A. Ku ś k a ; Brody Małe koło Szczebrzeszyna, 1 okaz, 27 V 1989, A. Ku ś k a. G atunek nowy dla Roztocza. W Polsce bardzo rzadki, znany dotąd jedynie z czterech k rain w południow o-w schodniej części kraju. A nthaxia Helvetica S t ie r l. RPN, różne stanow iska; rez. Szum koło G órecka Starego, łącznie 13 okazów, od 19 V do 14 VII, w siedliskach borowych (Abietetum polonicum, Leucobryo-Pinetum). Im agines odżywiały się pyłkiem kwiatów Leontodon autum nalis i innych żółto kw itnących Compositae. Nowy dla fauny Roztocza. G atunek górski, znany dotąd tylko z południow o- zachodniej Polski, gdzie lokalnie bywa naw et m asowy. Anthaxia nigrojubata incognita Biły RPN, różne stanow iska, m.in. rezerw aty Bukow a G óra i Nart, w zbiorow iskach A bietetum polonicum, Leucobryo-Pinetum, Pino-Quercetum, w okresie od 8 VI do 14 VII (w różnych latach), łącznie około 70 okazów. Najczęściej łowiono ten g a tu n ek n a żółto kw itnących Compositae (Leontodon autum nalis, Hieracium vulgatum, H. pilosella, Hypochoeris radicata) oraz n a R anunculus acris, R. repens i H ypericum perforatum, których pyłkiem się odżywiają. Znaleziony też niedaw no n a Roztoczu przez R. H o łyńskieg o (B urakow ski i in. 1985). G atunek o bardzo słabo poznanym rozm ieszczeniu, znany w Polsce poz? Roztoczem tylko z dwóch krain w południowej Polsce. Często m ylony z pokrev. nym A. sepulchralis (Fa b r.).
Bogatkow ate Roztocza 3 9 1 Anthaxia nitidula signaticollis Kr y n. Całe polskie Roztocze, stanow iska kseroterm iczne, głównie zarośla, łącznie około 80 osobników, w okresie od 10 V do 2 VIII (najliczniej w czerwcu). Chrząszcze łowiono n a kw iatach następujących roślin (według m alejącej liczebności): Anem one sylvestris, Ranunculus polyanthem os, Leucanihem um vulgare, Fragaria uesca, Potentilla erecta, Crataegus laevigata, C. monogyna, R anunculus acris, Achillea millefolium, Pimpinella saxifraga. G atu n ek ten, w przeciw ieństwie do trzech poprzednich, chetnie odwiedza kwiaty białe, które naw et wydaje sie preferować. Podany był z Roztocza przez T e n e n b a u m a (19 13), a za nim przez B u rako w sk ieg o i in. (1985). W Polsce dość szeroko rozpowszechniony, ale n a ogół lokalny i nieliczny. Bardzo rzadki w północnej części kraju. Buprestis novem m aculata L. Górecko Stare, Leucobryo-Pinetum, świeży zrąb, n a pniakach sosny, 2 okazy, 14 VII 1987. Ponadto 2 okazy z etykietką Floijanka znajdują się w zbiorze F. F e j f e r a. Z Roztocza podany przez T e n e n b a u m a (1913) z Ulowa. W Polsce rzadki, z n ajdow any zwykle pojedynczo. E urythyrea austriaca (L.) RPN, rezerw aty Bukow a Góra, Czerłdes, Nart, zbiorowiska Abietetum polonicum i Dentario glandulosae-fagetum, 29 im agines, od 30 VI do 25 VII, w iększość wyciągnięto pincetą z otworów wylotowych w grubych pniach obum arłych, ale stojących jeszcze jodeł. Ponadto znaleziono setki zarów no czynnych ja k i opuszczonych żerowisk. W zbiorach F. F e jf e r a 1 okaz złowiony 25 VII 1907 we Floriance. G atunkow i tem u poświęcono w ykonaną n a terenie RPN pracę m agisterską (S ieńko 1984). W ykazany był też wcześniej ze Zwierzyńca (Te n e n b a u m 1918, B urakow ski i in. 1985). W Polsce bardzo rzadko łowiony, w ystępuje przede w szystkim w górach. Stanow iska n a Roztoczu należą do najbogatszych w kraju. Scintillatrix d ives G uill. [= O valisia decipiens (Ge b l.)] Z Roztocza wykazał go Tenenbaum (1913) n a podstaw ie m artw ego okazu znalezionego pod korą lipy. Dane te podważył B urakow ski i in. (1985), słusznie uw ażając, iż inform acja ta może się raczej odnosić do S. rutilans. Jed n ak że w zbiorach F. F e jf e r a znajduje się 1J S. dives m ylnie oznaczony jak o Poecilonota rutilans F., z etykietą Florjanka, Lubel. g., F. F e j f e r. Pozwala to n a jed n o zn a czne zaliczenie S. dives do fauny Roztocza. W Polsce bardzo rzadki gatunek, znany zaledwie z kilku rozproszonych stanow isk. 12 F A U N A, ROZTOCZA
3 9 2 J. M. Gutow ski T rachys troglodytes G yll. Z Roztocza podany przez T e n e n b a u m a (1913), inform ację tę przytoczył B u r a kow ski i in. (1985). W zbiorze Sz. T e n e n b a u m a znajduje się istotnie okaz tego g a tu n k u z etykietką Ułów, 31 VIII 1912. G atunek bardzo rzadki w Polsce, znany zaledwie z kilku rozproszonych stanow isk. CHARAKTERYSTYKA ZOOGEOGRAFICZNA FAUNY BUPRESTIDAE Definicje elem entów zoogeograficznych oraz ich klasyfikację przyjęto z a Paw łow skim (1967) w prow adzając pewne modyfikacje (Guto w sk i 1992). G a tu n e k (a nie podgatunek w ystępujący n a danym terenie) zaliczano do określonego elem entu zoogeograficznego, biorąc pod uwagę nie tylko jego aktualne rozm ieszczenie, ale także w pewnych przypadkach i ciążenie ku określonym obszarom związanym z centram i form ow ania lub korzystnym i w arunkam i bytow ania. Nie uw zględniano je d n a k przy klasyfikow aniu zasięgów przypadków zaw lekania przez człowieka pewnych gatunków do innych obszarów, ja k np. Agrilus aurichalceus - do Ameryki Północnej, czy A. hyperici do Ameryki Północnej i Australii. W ażnym elem entem uw zględnianym w klasyfikow aniu gatunków było ich rozsiedlenie pionowe. W yróżniono następujące elem enty zoogeograficzne (w tabeli I zastosow ano odpowiednie symbole): palearktyczny (Pa), eurosyberyjski (Es), eu ro k au k ask i (Ek), europejski (Eu), południow oeuropejski (Ep), subponto -m editerran eński (Pm), subpontyjski (Po), subm editerraneński (Me), subatlantycki (At), borealnog órski (Bg), górski i podgórski (Gp). Spośród bogatkow atych Roztocza najwięcej gatunków należy do elem entu palearktycznego (34,2%) i eurosyberyjskiego (18,5%) (tab. II). Bardzo duży je s t też udział elem entów południow ych (Pm, Ep, Po, Me, At), które stanow ią razem 23,6%. Do ciepłolubnych m ożna by zaliczyć również g atu n k i zaklasyfikow ane do elem entu eurokaukaskiego (Agrilus oliuicolor, A nthaxia funerula, Trachys troglodytes) oraz jed en g atu n ek zaliczony do grupy eurosyberyjskich [Agrilus olivicolot1. G atunki te spotykane są tylko n a najcieplejszych stanow iskach w obrębie swojego zasięgu, a ich liczebność wyraźnie w zrasta w k ierunku p ołudniowym. Z kolei Dicerea alni - g atu n ek z uwagi n a znany obecnie zasięg włączony do elem entu subponto-m editerraneńskiego - zdaniem a u to ra nie może być zaliczany do południow ych. Przem aw iają za tak ą opinią: w ystępow anie w środow iskach o borealnym charakterze: rośliny żywicielskie (głównie Alrms sp.) oraz rozsiedlenie pozostałych gatunków z tego sam ego rodzaju. Po uw zględnieniu powyższych zastrzeżeń g ru p a elem entów południow ych stanow i n a Roztoczu aż 31,5%. Elem enty zim noznośne, tj. borealne, górskie i podgórskie, stanow ią n a Roztoczu 13,2%. T rudno je s t przeprowadzić analizę porów naw czą fauny bogatkow atych Roztocza z fau n ą innych regionów, ponieważ sta n zbadania tej grupy w Polsce je s t niew ystarczający. Na przykład z Gór Św iętokrzyskich znanych je s t zaledwie 15 gatunków, z T atr - 13, z Pienin - 10, z Bieszczadów - 15 gatunków (B urakow ski
Bogatkow ate Roztocza 3 9 3 i in. 1985). Nawet w W ielkopolskim P arku Narodowym, gdzie znane są 23 g atunki (B ałazy i in. 1974, B alazy i M ichalski 1977) oraz w Puszczy Białowieskiej, sk ąd w ykazano 31 gatunków (B urakow ski i in. 1985) zbadanie Buprestidae nie je s t jeszcze pełne, toteż porów nanie fauny tych terenów z fau n ą Roztocza byłoby przedw czesne. T abela II. Udział liczbowy i procentowy elem entów zoogeograficznych w faunie B uprestidae Roztocza Elem enty zoogeograficzne Liczba gatunków % Palearktyczny 13 34,2 Eurosyberyjski 7 18,5 E uro kaukaski 3 7,9 E uropejski 1 2,6 Południowoeuropejski 1 2,6 Subponto-m editerraneński 5 13,2 Subpontyjski 1 2.6 S ubm editerraneński 1 2,6 S ubatlantycki 1 2,6 Borealno-górskl 1 2,6 G órski i podgórski 4 10,6 Razem 38 100 Na Roztoczu, mimo znacznego oddalenia od K arpat, zw raca uwagę duży udział gatunków górskich i podgórskich (10,6%). Potwierdza to prawidłowości zaobserwow ane także i u innych grup owadów (G utow ski 1992). W śród B uprestidae g atu n k i górskie zachowały sie praktycznie tylko w Roztoczańskim Parku N arodowym. W bogato tutaj reprezentow anych zbiorow iskach leśnych, o górskim charakterze (Abietetum polonicum, Dentario glandulosae-fagetum) i ze swoistym m ikroklim atem, górskie Buprestidae m iały szanse przetrw ać i pozostać do dziś ja k o relikty zim niejszych okresów holocenu. PROBLEMY OCHRONY Buprestidae nie są objete w Polsce ochroną. J e s t to je d n a k g ru p a obfitująca w rzadkości faunistyczne, znane u n a s z nielicznych stanow isk. M iejsca w ystępow ania tych gatunków w arto by zinw entaryzow ać i przynajm niej niektóre objąć czynną ochroną. Do szczególnie interesujących, bardzo nielicznie spotykanych rów nież n a Roztoczu, należą: Agrilus antiquus sperkii, znany w Polsce poza Roztoczem tylko z 7 stanow isk; A. ater - poza om aw ianym regionem znany z 5 stanow isk; A. graminis - znany z k ilkanastu stanow isk n a południu kraju; A. pseudocyaneus - z 7 stanow isk; A. hyperici- z 5 stanow isk; A nthaxiafunerula - z 6 stanow isk; Aphanisticus em arginatus - z 5 stanow isk, Habroloma nona - z k ilk u n astu stanow isk; Scintillatrix dives - również z k ilk u n astu, Trachys troglodytes - z około 10 stanow isk.
3 9 4 J. M. Gutowski Na uwagę zasługują ponadto niektóre inne g atunki Buprestidae nie będące ani w Polsce ani n a Roztoczu rzadkościam i, ale ginące ju ż w innych krajach lub narażone n a wyniszczenie przez kolekcjonerów ze względu n a wyjątkowo duże rozm iary, efektowne ubarw ienie lub kształty. Ze względów estetycznych pow inny być w ja k iś sposób chronione: Anthaxia nitidula signaticollis, B uprestis novemm aculata, ChaLcophora m ariana, E urythyrea austriaca i ScintilLatrix rutilans. O sobne zagadnienie stanow i zachow anie reliktów fauny górskiej n a Roztoczu. Mimo iż niektóre z tych gatunków w ystępują tutaj nieco liczniej, pow inno się je traktow ać ze szczególną troską, ponieważ to w łaśnie elem enty górskie, obok kseroterm ofilnych, nad ają regionowi sw oistą fizjonomię. S tąd też te dwie grupy środow isk powinny być szczególnie zabezpieczane bądź odbudow yw ane n a terenie Roztocza. B uczyna karpacka i bór jodłowy, w arunkujące egzystencję fauny górskiej, są wprawdzie jeszcze dobrze reprezentow ane w RPN, poza nim je d n a k zachow ały się w dobrym stanie tylko n a niewielu stanow iskach, głównie n a Roztoczu Środkowym. Celowe byłoby założenie nowych rezerwatów chroniących tego typu zbiorow iska n a Roztoczu Zachodnim i Południowym. Z kolei m uraw y i zarośla kseroterm iczne rozproszone są po całym Roztoczu, zwłaszcza n a jego obrzeżach. Czasem są to stare kamieniołom y. Ze względu n a walory fauny bogatkow atych n a czynną ochronę zasługują następujące sta n o wiska: Dziewcza Góra koło Niedzielisk, wzgórza koło wsi Kąty II, W ieprzecka Góra m iędzy Kątam i II a W ychodami, Biała Góra koło Tom aszow a Lubelskiego, wzgórza kseroterm iczne w Korhyniach i Machnowie. Są to najczęściej te sam e stanow iska, które proponow ano do ochrony ze względu n a faunę kózkowatych (G utow ski 1992). Czynna ochrona polegałaby m.in. n a oznakow aniu granic tych obiektów, ograniczeniu szkodliwej ingerencji człowieka, u suw aniu nadm iernie ro zrastający ch się drzew i krzewów, zapobieganiu w ypalaniu traw y przez okoliczną ludność itp. Zestaw ienie inform acji o innych grupach zwierząt opracow ywanych w ram ach zrealizowanego program u badań, pozwoli niewątpliwie n a waloryzację i wytypow anie obiektów najbardziej godnych ochrony. PIŚMIENNICTWO B a ła zy S., G id a s z e w s k i A., M ic h a l sk i J. 1 9 7 4. B adania nad fauną ksylofagów W ielkopolskiego P arku Narodowego. I. Bad. flzjogr. Pol. zach., C, Poznań. 27: 8 3-1 0 2. B a l a z y S., M icha lski J. 1977. B adania nad fauną ksylofagów W ielkopolskiego Parku Narodowego. II. Bad. fizjogr. Pol. zach., C, Poznań, 30: 99-107. B e l l a m y C. L. 1985. A catalogue of the higher taxa of the family B uprestidae (Coleoptera). Navors nas. M us., Bloemfontein, 4: 405-472. Bily S. 1982. The B uprestidae (Coleoptera) of Fennoscandia and D enm ark. F auna ent. Scand., Klampenborg, 10, 111 pp. B u r a k o w s k i B., M r o c z k o w s k i M., S t e f a ń s k a J. 1985. Chrząszcze - Coleoptera. Buprestoidea, Elateroideai Cantharoidea. Katalog fauny Polski, 40. W arszawa, 401 pp., 1 m apa. C a p e c k i Z. 1969. Owady uszkadzające drewno b u k a zwyczajnego (Fagus silvatica L.) n a obszarze jego naturalnego zasięgu w Polsce. Pr. Inst. bad. Leśn., W arszawa, 367: 3-166. F e j f e r F. 1924. Nowe chrząszcze (Coleoptera) dla Ziem polskich. Kosmos, Lwów, 49: 135-143. G u t o w s k i J. M. 1987. Agrilus curtii O b e n b e r g e r, 1913 (C o l, Buprestidae) - nowy dla fauny Polski przedstaw iciel bogatkow atych. Prz. zool., W a r sza wa-w ro cław, 31 r 1-335.
Bogatkow ate Roztocza 3 9 5 G u t o w s k i J. M. 1992. Kózkowate (Coleoptera: Cerambycidae) Roztocza. Fragm. faun., W arszawa, 3 5 : 351-383. I z d e b s k i K., G r a d z i e l T. 1971. Roztocze. W: Przyroda polska. W arszawa, 192 pp. I z d e b s k i K., L o r e n s B., P o p io ł e k Z. 1991. S zata roślinna w ybranych pow ierzchni obszaru Roztocza n a tle w arunków siedliskowych. Fragm. faun.. W arszawa, 35: 237-283. Ł o m n ic k i [A. M.] 1874. Wykaz dodatkowy chrząszczów galicyjskich. Spraw. Kom. fizyogr., Kraków, 8: (12) (18). Ł o m n ic k i A. M. 1886. M uzeum Im ienia D z ie d u s z y c k ic h we Lwowie. Dział I. Zoologiczny O ddział zw ierząt bezkręgowych. IV. Chrząszcze czyli Tęgoskrzydłe. (Coleoptera). Lwów, XXXI + 308 pp. Ł o m n ic k i A. M. 1903. F auna Lwowa i okolicy. I. Chrząszcze (Coleoptera). (Tęgoskrzydłe). Część II. Spraw. Kom. fizyogr., Kraków, 37, cz. II: 31-56. N ow ick i M. 1864. Przyczynek do owadniczej fauny Galicyi. Kraków, 87 pp. N o w ic k i M. 1865. Insecta Haliciae Musei D zieduszyckiani. I. Coleoptera. C hrabąszcze. Cracoviae, pp. 7-47. P a w łow ski J. 1967. Chrząszcze (Coleoptera) Babiej Góry. A ctazool. cracov., Kraków, 12: 419-665. R o s t w o r o w s k i J. 1974. Szkodniki owadzie rezerw atu Bukowa G óra w R oztoczańskim Parku Narodowym. M aszynopis, AR, Kraków. S ie ń k o A. 1984. Pysznikjodłow iec- E urythyrea austriaca (Linnaeus 1767) (Coleoptera, Buprestidae) szkodnik drew na jodły pospolitej w R oztoczańskim Parku Narodowym. M aszynopis, AR, Kraków. S ie r p iń s k i Z. 1965. Nowe dane dotyczące biologii przypłaszczka g ran atk a (Phaenops cyanea F.). Sylwan, W ar ssawa, 109, 5: 65-70. S k u r a t o w ic z W., U r b a ń s k i J. 1953. Rezerwat leśny n a Bukowej Górze koło Zwierzyńca w województwie lubelskim i jego fauna. Ochr. Przyr., Kraków, 21: 193-216. T e n e n b a u m S z. 1913. C hrząszcze (Coleoptera) zebrane w O rdynacyi Zamojskiej w gub. Lubelskiej. Pam. fizyogr.. W arszawa. 2 1, III: 1-72. T e n e n b a u m S z. 1918. D odatek do spisu chrząszczy z O rdynacyi Zamojskiej. Pam. fizyogr.. W arszawa, 25: 1-35. T e n e n b a u m S z. 1923. Przybytki do fauny chrząszczów Polski od roku 1913. Rozpr. Wiad. Muz. D zieduszyckich, Lwów, 7-8 : 136-186. T r e l l a T. 1930. Wykaz chrząszczów okolic Przem yśla. U zupełnienia do wykazów grupy Dioersicomia, Heteromera, Staphylinoidea. Pol. Pismo ent., Lwów, 8: 130-135. Zakład Ochrony Przyrody Insty tu t Badawczy Leśnictwa 17-230 Białowieża SUMMARY [Title: The b u p restid beetles (Coleoptera: Buprestidae) of the Roztocze Upland] The stu d ies on the buprestid beetles of the Roztocze U pland (SE Poland) were conducted from 1985 to 1990. 38 species were recorded on the basis of the m aterial collected, m useum specim ens and literature data (Table I). The species collected constitute about 45% of the Buprestidae fau n a of Poland and 7 of these are new to the Polish p art of the Roztocze Upland: Agrilus antiquus sperkil A. laticornis, A. olivicolor, A. pseudocyaneus, A. subauratus, A nthaxiafunerula a n d A. Helvetica. Consideration w as also given to d a ta on the buprestid beetles of the U krainian p art of the S o u th ern Roztocze w here 12 species h ad been recorded. The C entral Roztocze is faunistically the richest part, an d especially th e Roztoczański National Park w ith 25 species recorded there.
3 9 6 J. M. Gutow ski L iterature d a ta and old collections were used to m ake c o m p a riso n s betw een th e ab u n d an ce of certain species in th is area 50 years ago a n d now. Rare species w ere reviewed. A zoogeographical analysis revealed th a t the b u p restid beetles fau n a is characterized by a very high percentage of so u th e rn elem ents - a total of 31,5%, b u t also by a ra th e r high percentage of m ontane, su b m o n tan e an d boreal-m ontan e elem ents (13,2%) (Table II). Palaearctic an d E uro-s iberian elem ents dom i n ated there. B uprestid species and som e sites (mainly xerotherm ic g rasslan d s and b ru s h woods, fragm ents of a Abietetum polonicum forest and a Dentario glandulosae- Fagetum one) in the Roztocze U pland w orthy of protection were indicated. Species very rare in Poland, representatives of the m ontan e fau n a an d som e b u p restid beetles th a t are valuable from the aesthetic point of view should be protected first of all. P raca w ykonana w ram ach CPBP 04.06 Redaktorzy pracy - doc. A. Liana, d r W. Mikołajczyk