KLASTRY ENERGII NOWA SZANSA DLA RYNKU OZE? Autorzy: Edyta Pęcherz - Prezes Cluster Management Sp. z o.o. Robert Szlęzak - Prezes Towarzystwa Rozwoju Małych Elektrowni Wodnych ("Energetyka Wodna" - 4/2016) Czy klastry energii są czymś nowym na rynku? Skąd wziął się pomysł na ich powstanie? Czy to szansa dla polskiego rynku OZE, a może kolejny eksperyment, który nie przyniesie oczekiwanej zmiany i ożywienia na rynku? Być może klastry staną się szansą dla jednych, a wyzwaniem dla innych? Gdzie szukać rzetelnej informacji i wiedzy na ten temat, kto podejmuje działania na rzecz tworzenia klastrów energii? Pojęcie klasteringu znane jest od bardzo wielu lat i choć w dzisiejszych czasach rozumiane jest bardziej szeroko, to znaczenie powiązań na rzecz współpracy nie uległo zmianie. Pod koniec XIX wieku brytyjski ekonomista Alfred Marshall (1842-1924) rozważał, jakie korzyści może przynieść dla gospodarki skupienie dużej liczby małych firm o podobnej działalności w tej samej miejscowości. Powszechnie jednak za ojca koncepcji klasteringu i twórcę pojęcia cluster, jako grupy powiązanych z sobą podmiotów życia społecznego i/lub gospodarczego, wskazuje się amerykańskiego ekonomistę, kierującego Instytutem Strategii i Konkurencji w Harvard Business School, M. E. Portera (ur. 1947). W tej definicji klaster to geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (na przykład uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących ( M. E. Porter, Porter o konkurencji, 2001, str. 246). Najczęstsza praktyczna definicja klastra to: powiązanie co najmniej kilkunastu podmiotów w tym przedsiębiorstw, jednostek samorządu terytorialnego i uczelni na określonym terenie (głównie regionu). Najważniejsze cechy klastra, niezależnie od jego modelu, to: koncentracja geograficzna - bliskość członków klastra sprzyja rozprzestrzenianiu się innowacji, współpracy, a także nawiązywaniu i podtrzymywaniu kontaktów między partnerami, koncentracja sektorowa - uczestnicy klastra często pochodzą z jednego lub pokrewnych sektorów lub też tworzą sieć kontrahentów w modelu piasty i szprych, koopetycja - jednoczesna współpraca i konkurencja, pozwalająca na osiągnięcie przez członków klastra efektów synergii oraz wzmocnienia potencjału innowacyjności.
W Polsce w 2015 roku przeprowadzono badania klastrów i zdiagnozowano istnienie 134 inicjatyw klastrowych (Tab. 1), a w tym samym czasie w Europie działało ich ponad 2 tys. Dlaczego przedsiębiorstwa, uczelnie wyższe, instytucje otoczenia biznesu (IOB) lub samorządy tworzą klastry? W zasadzie należy jednoznacznie stwierdzić, że klastry są i nie tworzy się ich, tylko je wykrywa. Nietrudno zwrócić uwagę, że na jakimś terenie występuje skupisko firm działających w tej samej branży, czy to meblarskich, IT czy zagłębie pędzlarskie, produkcji serów, wędlin, odzieży itp. Jeśli przedsiębiorcy ci zaczynają dostrzegać korzyści z podejmowanej współpracy, jeśli chcą się rozwijać, korzystając z zasobów IOB czy uczelni wyższych, to podejmują decyzję o podpisaniu umowy o współpracy i tworzą tzw. inicjatywę klastrową z wybranym liderem i koordynato-rem. Zdarza się, że uczestnicy klastra sami nie potrafią się dostrzec i ktoś zauważa, że są klastrem. Może to być samorząd lokalny, któremu zależy na rozwoju regionu czy IOB, która widzi wyraźniej, że określone firmy powinny współpracować, by osiągnąć efekt synergii. Tab. 1 Klastry i inicjatywy klastrowe w Polsce w 2015 roku Nazwa województwa Liczba Klastrów i Inicjatyw Klastrowych (IK) Śląskie 28 Mazowieckie 13 Wielkopolskie 12 Podkarpackie 12 Lubelskie 11 Dolnośląskie 11 Małopolskie 10 Podlaskie 8 Zachodnio pomorskie 6 Pomorskie 5 Świętokrzyskie 4 Lubuskie 4 Kujawsko pomorskie 4 Łódzkie 3 Warmińsko mazurskie 2 Opolskie 1 Źródło: PARP, Buczyńska G., Frączek D., Kryjom P., Raport z inwentaryzacji klastrów w Polsce 2015, Warszawa 2016
Kluczowe korzyści z działalności klastra są indywidualne w każdym z nich, ale wspólnie określić je można jako: dostęp do wiedzy, którą można wykorzystać w nowych produktach i usługach, dostęp do nowych rynków, w tym zagranicznych, dostęp do kluczowych elementów infrastruktury, dostęp do kompetencji i zasobów ludzkich, dostęp do nowych partnerów w celu podjęcia współpracy, podniesienie rangi przedsiębiorstwa, budowanie wspólnej marki, wspólna oferta przetargowa, wspólne grupy zakupowe, tańsza logistyka dostaw i kooperacji. Przedstawione definicje i statystyki wskazują na klastry, w których główny ciężar, jako sieci współpracy, położony jest na przedsiębiorcach i ich rozwoju. To one są tam jądrem działalności. Nieco inaczej sprawy się mają w odniesieniu do klastrów energii. W czerwcu bieżącego roku weszła w życie Zmiana ustawy o odnawialnych źródłach energii oraz niektórych innych ustaw, która zmieniła w zasadzie trzy ustawy: ustawę z dnia 10 kwietnia 1997 r. Prawo energetyczne, ustawę z dnia 29 czerwca 2007 r. o zasadach pokrywania kosztów powstałych u wytwórców w związku z przedterminowym rozwiązaniem umów długoterminowych sprzedaży mocy i energii elektrycznej oraz ustawę z dnia 6 grudnia 2008 r. o podatku akcyzowym. Nowe prawo wprowadziło dwa nowe pojęcia na rynku energii: spółdzielni energetycznych i klastrów energii. Tak więc jesteśmy świadkami tworzenia się w Polsce ekosystemu współpracy w obszarze energii, obejmującego klastry, parki naukowe, samorządy, uczelnie, który w oparciu o doświadczenia ze Szwecji, Włoch, Luksemburga i we współpracy z krajowymi partnerami, w tym firmami energetycznymi, prowadzi prace na rzecz adaptacji nowego prawa w praktyce. O ile w klastrach technologicznych Polska ma stosunkowo dużo doświadczeń i posiada ustaloną pozycję na tle innych państw, to w kwestii klastrów energii czeka nas praca od podstaw. Co prawda koncepcja kooperatyw energetycznych (zarówno inwestycyjnych, jak i bilansujących) funkcjonuje u naszych sąsiadów od pewnego czasu, ale klaster energii to dużo bardziej skomplikowane zagadnienie. Cel główny: działania samorządów związane z obniżeniem kosztów zakupu i dystrybucją energii i podniesienia zysków związanych z wytwarzaniem energii z lokalnych (w tym komunalnych) źródłach konwencjonalnych, alternatywnych i odnawialnych. Przed Polską, ale także i przed pozostałą częścią Europy pojawiają się poważne wyzwania dla sektora energetycznego:
przewidywany wzrost zapotrzebowania na energię, przewidywany wzrost cen energii, wyeksploatowana infrastruktura (źródeł energii i sieci), wyzwania związane z ochroną środowiska cele wynikające z wymogów 20/20/15 (3*20 dla UE), wzrost udziału generacji rozproszonej oraz OZE, uwolnienie rynku energii elektrycznej, wzrost zagrożeń blackoutami. Utworzenie klastrów energii to także próba realizacji dwóch podstawowych strategii w tym obszarze: Dążenie do utrzymania zeroenergetycznego wzrostu gospodarczego, tj. bez wzrostu zapotrzebowania na energię pierwotną oraz konsekwentne zmniejszanie energochłonności polskiej gospodarki (Polityka Energetyczna Polski do 2030 roku). Deklaracja zainstalowania do 2020 r. w 80 proc. wszystkich gospodarstw w UE inteligentnych systemów pomiarowych (III pakiet energetyczny). Źródło: Opracowanie własne O ile podstawą działania w przedstawionych wyżej klastrach technologicznych są przedsiębiorstwa, o tyle w klastrach energii podstawą działania mają być samorządy, na których terenie klastry te będą funkcjonować. Definicja z ustawy mówi wyraźnie: klaster energii cywilnoprawne porozumienie, w skład którego mogą wchodzić osoby fizyczne,
osoby prawne, jednostki naukowe, instytuty badawcze lub jednostki samorządu terytorialnego, dotyczące wytwarzania i równoważenia zapotrzebowania, dystrybucji lub obrotu energią z odnawialnych źródeł energii lub z innych źródeł bądź paliw, w ramach sieci dystrybucyjnej o napięciu znamionowym niższym niż 110 kv, na obszarze działania tego klastra nieprzekraczającym granic jednego powiatu w rozumieniu ustawy z dnia 5 czerwca 1998 r. o samorządzie powiatowym (Dz. U. z 2016 r. poz. 814) lub 5 gmin w rozumieniu ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (Dz. U. z 2016 r. poz. 446); klaster energii reprezentuje koordynator, którym jest powołana w tym celu spółdzielnia, stowarzyszenie, fundacja lub wskazany w porozumieniu cywilnoprawnym dowolny członek klastra energii, zwany dalej koordynatorem klastra energii. Jeśli do tego weźmiemy pod uwagę funkcjonujący model systemu energetycznego w Polsce, łatwo znajdziemy odpowiedź, kto powinien znaleźć się w klastrze energii. Struktury kooperacyjne w obszarze energii świetnie działają już w Unii Europejskiej, w Niemczech, Danii, Holandii, Wielkiej Brytanii, Austrii, Szwecji i Włoszech. Z tych doświadczeń wynika przeświadczenie o korzyściach płynących z tworzenia klastrów energii: obniżenie kosztów energii rozwój infrastruktury energetycznej wzrost bezpieczeństwa energetycznego rozwój gospodarczy (inwestycje, synergia, współpraca) marketing dostęp do środków finansowych (publicznych i prywatnych) rozwój spółek komunalnych W Polsce rynek ten (zainicjowany przez Ministerstwo Energii) dopiero się kształtuje, przewiduje się 4 potencjalne scenariusze rozwoju koncepcji lokalnych klastrów energii: 1. Model spółdzielczy 2. Model komunalny 3. Model bazujący na spółkach prawa handlowego 4. Model konsorcjalny Działania w obszarze tworzenia klastrów energii są teraz zintensyfikowane. Tworzy się obecnie mapa klastrów energii, przygotowane są konferencje, warsztaty i seminaria poświęcone tej tematyce, podpisano listy intencyjne w pierwszych pilotażowych inicjatywach. Więcej będziemy mogli Państwu powiedzieć już w następnym numerze.