A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 22, 1998 Radosław Janiak OSADA KULTURY ŁUŻYCKIEJ W RYCHŁOWICACH GM. W IELUŃ, W OJ. SIERADZKIE, STAN. 1 WSTĘP Stanow isko1 w Rychłowicach znajduje się około 3 km na południe od W ielunia. U sytuow ane jest na wyniosłym wzniesieniu, biegnącym z południa na północ, między wsiami Rychłowice i Nowy Świat. Wzniesienie to, ze względu na dobry gatunek żwiru, eksploatow ane jest od kilkudziesięciu lat. Największemu zniszczeniu uległo w latach 1943-1945 i 1947-1950, kiedy to rozwieziona została największa kulm inacja wzgórza o powierzchni około 10 000 m 2. Pozostałości stanowiska znajdowały się głównie wzdłuż wschodniej i południow o-w schodniej krawędzi żwirowni. Część zabytków (zaginęły) ze zniszczonych obiektów zabezpieczył wówczas J. Latocha, kierow nik szkoły w Rychłowicach. 29 m aja 1958 r. prof, dr K onrad Jażdżewski przeprowadził na stanowisku badania powierzchniowe. W celu uchronienia najbardziej zagrożonych obiektów, K onserw ator Z abytków Archeologicznych n a ówczesne woj. łódzkie, m gr H enryk W iklak, w dniach 1-13 czerwca 1959 r. przeprow adził ratow nicze badania wykopaliskowe, które objęły część wschodniej krawędzi żwirowni. W ytyczono wtedy 10 odcinków (I-Х ) o wym iarach 5 x 5 m każdy, w których odkryto 18 jam. W roku 1963 ponow nie podjęto badania ratow nicze, trw ające od 5 do 28 lipca. Były one finansow ane przez K o n - serw atora Z abytków Archeologicznych na woj. łódzkie. Pracam i kierow ał 1 Stanowisko w Rychłowicach było przedmiotem pracy magisterskiej autora Osada z IV -V okresu epoki brązu w Rychłowicach, woj. sieradzkie, 1994. Maszynopis znajduje się w archiwum Katedry Archeologii UL. Materiały oraz dokumentację udostępniło Muzeum Archeologiczne i Etnograficzne w Łodzi. W tym miejscu chciałbym podziękować dyrektorowi muzeum, Panu doc. drowi hab. Ryszardowi Gryglowi oraz Panu mgrowi Zdzisławowi Kaszewskiemu za okazaną pomoc oraz cenne uwagi.
m gr Zdzisław Kaszewski. W ytyczono dziewięć odcinków (X I-X IX ) o wym iarach 5 x 5 m każdy, w których odkryto osiem obiektów. i--------------- 1----------------1--------------- ---------------- 1 Rys. 1. Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1. X - położenie stanowiska W pierwszej publikowanej informacji Rychłowice wymienione są jako miejsce odkrycia przed 1877 r. trzech brązowych naszyników oraz kilkunastu szklanych paciorków, które faktycznie pochodziły ze znaleziska w Rychłow icach2. W literaturze przedm iotu osada w Rychłowicach została zaliczona przez Z. Kaszewskiego do podgrupy kępińskiej grupy górnośląsko-m ałopolskiej 2 Tę błędną informację podał w swej pracy J. Ż u r e k, Pradzieje Ziemi Wieluńskiej, Wieluń 1936, s. 69. Uwagi na ten temat przedstawił Z. D u r c z e w s k i, Halsztacki skarb brązowy z Rychlocic w po w. wieluńskim, Przegląd Archeologiczny 1937-1939, t. 6, s. 252-254 oraz t e n ż e [rec.], J. Ż u r e k, Pradzieje Ziemi Wieluńskiej, Przegląd Archeologiczny
Sm
kultury łużyckiej3. W ymienia on i zamieszcza również rysunek grocika strzały odkrytego na tym stanow isku4. Należy zaznaczyć, iż udostępniona mi zachowana dokum entacja m uzealna była niekom pletna. Brak w niej opisów jam 2-10 oraz planów jam 12 i 18. W kilku przypadkach nie zachował się w inwentarzu m ateriał kostny, który nie został wcześniej poddany badaniom osteologicznym5. Plany jam - w niniejszym artykule - publikowane są zgodnie z oryginałami w zachowanej dokumentacji. W przypadku profili jam, z badań 1963 r., na linii profilowanej zaznaczono głębokość (w centymetrach), na jakiej pod powierzchnią ziemi jam a się zarysowała. OPIS MATERIAŁU Jam a 1. N a głębokości 20 cm w ścianie żw irowni zarysow ała się częściowo zniszczona jam a o wymiarach 9 0 x 4 0 cm i głębokości 40 cm. W ypełnisko stanowił szary piasek z węglami drzewnymi. 1. Przykrawędny fragm ent szyjki naczynia chropow aconego, jasnobrunatnego. Szyjka wychylona na zewnątrz. 2. F ragm ent naczynia z zao krąglonym, być m oże dw ustożkow atym, brzuścem. W ysoka, praw ie cylindryczna, szyjka, wylew lekko wychylony. N a szyjce poziom o przekłute uszko (tabl. XJ 2). 3. Fragm ent dna. 4. Fragm ent o pow ierzchni gładzonej, ornam entow any poziom ym żłobkiem i trzem a dołkam i nad nim, ciem noszary. 5. F ragm ent naczynia dw ustożkow atego. Brzusiec zdobiony biegnącym i ukośnie żłob k am i, szarożółty. 6. F rag m en t wylewu czerp aka. 7. F ragm ent talerza z ornam entem niewielkich, płytkich dołków. 8. F ragm ent wylewu z nalepionym guzkiem, brunatny. 9. Fragm ent z odłam anym taśm owatym uchem. 10. Fragm ent zagiętego do wewnątrz wylewu miski. 11. Fragm ent wylewu karbow anego palcem. Około 1,5 cm pod krawędzią, od strony zewnętrznej, lekki załom. 12. Fragm ent naczynia o powierzchni gładzonej z listwą oddzielającą szyję od brzuśca. 13. D w a fragm enty szyi (jeden z zachow anym niewielkim odcinkiem wylewu). 14. Częściowo zrekonstruow ana am fora z wyraźnie wyodrębnioną, wysoką szyją. Barki brzuśca zdobione grupam i ukośnych żłobków rozdzielonych dołkam i. Barwa czarna (tabl. XI 1). 15. Fragm ent grubościennego naczynia chropow aconego. 16. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. 17. Ż arn a z rozcieraczem. 18. F ragm enty przepalonych kości. 3 Z. K a s z e w s k i, Kultura łużycka w Polsce Środkowej, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi 1975, Ser. archeologiczna, t. 22, s. 138, ryc. 4. 4 Tamże, s. 139, tabl. VI 15. Zachowana dokumentacja w MAiE w Łodzi.
Jama 2 (tabl. II). 1. Fragm ent naczynia o powierzchni gładzonej, ornam entow any ukośnymi żłobkam i, czarny. 2..Fragment wylewu misy z odtrąconym taśm owatym uchem, jasnoczerwony. 3. Dwa fragm enty wylewów naczyń o powierzchni chropow aconej. 4. F ragm ent szyi z zachowanym krótkim odcinkiem wylewu. 5. Fragm enty wałeczkowatych uch. 6. Fragm enty kubka z dolną częścią taśm owatego ucha. Pod uchem ornam ent dołków, na uchu dwie pionowe, ryte kreski, czarny (tabl. XI 8). 7. Fragment dużego naczynia, prawdopodobnie dwustożkowatego, ornam entow anego ukośnymi, szerokimi żłobkam i, między nimi dołek. Barwa jasnobrunatna. 8. Zrekonstruow ana miseczka z wylewem na zewnątrz i wklęsło-wypukłym dnem, czarna (tabl. XI 4), 9. D w a fragm enty den naczyń o powierzchni gładzonej. 10. Cztery fragm enty talerzy zdobionych dołkam i paznokciowym i, w tym jeden o drugiej p o - wierzchni lekko gładzonej (tabl. XI 7). 11. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 12. W ypalona w ogniu bryłka gliny z zachowanymi odciskami palców. Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 2, odcinek I. Plan płaski i profil T a b l i c a II Legenda do tablic П-Х warstwa próchniczna krawędź żwirowni 0 kamień w ypełnisko jamy ceramika węgiel drzewny ziemia narzucona ze żwirowni piasek calcow y 0 <0 grudki polepy
Jama 3. 1. Fragm ent wylewu naczynia o powierzchni gładzonej. 2. Fragm ent naczynia grubościennego zdobionego ukośnym i kreskam i, żółtobrunatny. 3. F ragm ent szyi dużego naczynia, czarny. 4. F ragm ent różnych naczyń o powierzchni chropow aconej. Jama 4 (tabl. III). 1. Fragm ent wylewu naczynia chropowaconego. 2. Taśm ow ate ucho kubka, jasn ob ru natn e. 3. M ało charakterystyczne ułam ki ceramiki. Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 4, odcinek II. Plan płaski i profil T a b l i c a III Jama 5. 1. Fragm ent misy barwy czarnej. 2. Fragm ent dna z przydenną częścią brzuśca. 3. F ragm enty naczyń chropow aconych i gładzonych. 4. Nie w ykończony toporek kam ienny. O bydw a końce są tępe. W pobliżu obucha znajduje się nadwiercony otwór. Długość 12 cm, szerokość 3,2 cm (tabl. X I 5). 5. Fragm enty przepalonych kości.
Jama 6. 1. Fragm ent naczynia, które nad załomem zdobione jest nalepionym guzkiem, a pod nim dołkiem, barw a jasnobrunatna. 2. Fragm enty wylewów naczyń chropow aconych. 3. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. Jama 7. 1. M ało charakterystyczne ułam ki ceramiki. 2. G ru d k a polepy. Jama 8. 1. Częściowo zrekonstruow ana nieornam entow ana am fora z wyraźnie w yodrębnioną szyją rozszerzającą się ku górze. Barw a czarna (tabl. X I 3). 2. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. 3. G rudki polepy. Jama 9. 1. M ało charakterystyczne ułam ki ceramiki. Jama 10 (tabl. IV). 1. Fragm ent kubka z zachow aną dolną częścią taśm ow atego ucha, czarny. N a największej wydętości brzuśca zdobienie w postaci ukośnych żłobków. Pod uchem trzy dołki (tabl. X II 2). 2. Fragm ent nieornam entow anego kub k a z taśm ow atym uchem, czarny (tabl. X I 6). 3. Z rek o n- struow any czerpak z wklęsło-wypukłym dnem i taśm ow atym uchem wystającym ponad wylew, czarny (tabl. X II 3). 4. Z rekonstruow ana miseczka z wklęsło-wypukłym dnem i wychylonym wylewem, b ru n atn a (tabl. X II 1). 5. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 6. Brązowy drut o przekroju czworokątnym. Długość 6,3 cm, grubość około 4 mm. 7. Odłupek krzemienny z retuszem krawędzi (tabl. XI 9). 8. Bryłka ochry. 9. Fragm enty przepalonych kości. Jama 11. N a głębokości 45 cm zarysow ała się jam a o w ym iarach 100x 100 cm i głębokości od 10 do 30 cm. W ypełnisko stanowił szary piasek z węglami drzewnymi. 1. F ragm ent czarki z wychylonym na zewnątrz wylewem, jasnob ru natny. 2. Fragm ent talerza nieornam entowanego. 3. Fragm ent wylewu naczynia gładzonego. 4. Fragm ent naczynia zdobionego prawie poziomymi kreskam i, ciem nobrunatny. 5. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 6. Fragm ent przepalonej kości. Jama 12. N a głębokości 30 cm zarysowała się ow alna ja m a o w ym iarach 120x120 cm i głębokości 120 cm. Jej wypełnisko stanowiła czarna ziemia z węglami drzewnymi. D no wyłożone niewielkimi kam ieniam i eratycznymi.
T a b l i c a IV Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 10, odcinek V. Plan płaski i profil. 1 - drut brązowy 1. Fragm ent talerza zdobionego dołkam i paznokciowymi. 2. Fragm ent chropowaconego naczynia z wylewem wychylonym na zewnątrz. 3. Fragm enty wylewów dw óch naczyń gładzonych. 4. F ragm ent wylewu naczynia z cylindryczną szyjką. 5. Fragm ent czernionego, małego naczynia wazowatego lub am forki. Szyja oddzielona od brzuśca wyraźnym załom em, dodatkow o
ozdobionego równoległymi, dookolnym i kreskami. Pod nimi (na brzuścu) grupa ukośnych kresek (tabl. X II 4). 6. Fragm ent naczynia ornamentowanego pionow ym i żłobkam i. 7. F ragm ent garnka chropow aconego (tabl. X III 1). 8. Fragm enty grubościennego naczynia o powierzchni gładzonej. 9. Fragm ent wylewu grubościennego, chropow aconego naczynia tulipanow atego. 10. F ra g - m enty talerzy: dwa zdobione dołkami paznokciowymi, trzy zdobione dołkam i palcowymi, dwa zdobione koncentrycznymi kreskami, jeden fragm ent niezdobiony. 11. Fragm ent szyi naczynia. U jej podstawy nalepiony guzek, pod nim (na brzuścu) płytkie dołki. Barwa szara, praw dopodobnie wtórnie przepalony. 12. Fragm ent naczynia z listwą karbow aną palcami. Pod listwą powierzchnia schropowacona, jasnoczerw ona. 13. Szerokie taśm ow ate ucho, wykonane z wałeczka przekłutego poziomo, szarobrunatne. 14. Fragm ent szyi z wylewem wychylonym na zewnątrz. 15. Fragm ent naczynia zdobionego ukośnymi żłobkami. 16. Fragm ent brzuśca zdobionego grupą pionowych linii rytych. 17. Fragm ent wylewu ściętego od środka naczynia. 18. Fragm ent zgrubiałego wylewu. 19. Fragm ent czerpaka z kraw ędzią wychyloną na zewnątrz. 20. Fragm ent wylewu m ałego naczynia chropow aconego. 21. F ra g - m ent wylewu i szyi małego naczynia gładzonego. 22. Fragm ent grubościennego naczynia gładzonego. 23. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 24. G rudka polepy. 25. Nie spalone kości zwierzęce. Jam a 13. N a głębokości 40 cm zarysowała się kolista jam a o wymiarach 8 5 x 7 5 cm i głębokości 40 cm. Jej wypełnisko stanowił ciemnoszary piasek. W północnej części jam y odkryto skupisko kamieni. 1. Fragm ent naczynia z wylewem wychylonym na zewnątrz, od wewnątrz profilowanym. 2. Fragm ent naczynia z wylewem wychylonym na zewnątrz, ceglastożółty. 3. Fragm ent naczynia z wylewem wychylonym na zewnątrz, krawędź równo ścięta. 4. Fragm ent niezdobionego talerza. 5. Fragm ent wylewu tulipanow atego naczynia chropowaconego. 6. Fragm ent wylewu naczynia gładzonego. 7. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 8. Przepalone w ogniu grudki polepy. Jama 14. N a głębokości 45 cm, w ścianie żwirowni, zarysowała się częściowo zniszczona jam a o wym iarach 104x45 cm i głębokości około 50 cm. Jej wypełnisko stanowił szary piasek. 1. Częściowo zrekonstruow ana m iska o łukowatych ściankach i wklęsłym dnie. Powierzchnia gładzona, szaro-jasnobrunatna (tabl. XII 6). 2. Fragm ent wylewu z guzkiem. 3. Fragm ent taśmowatego ucha. 4. D w a fragm enty wylewów różnych naczyń z cylindryczną szyjką. 5. F ragm ent wylewu m ałego naczynka gładzonego. 6. Fragm ent wylewu m ałego naczynka. Od w ewnątrz wylew pogrubiony. 7. Fragm ent naczynia z częścią taśm owatego, krótkiego ucha. 8. Fragm ent wylewu (misy) w górnej części gładzonej, w dolnej - chropow aconej. 9. F ragm ent m ałego naczynka w azow atego,
z lekko wychyloną szyją, k tó ra jest oddzielona od brzuśca w yraźnym załomem, jasnobrunatny. 10. Fragm ent kulistego czerpaka lub miseczki. 11. Cztery fragm enty den różnych naczyń. 12. Trzy fragm enty wylewów różnych naczyń gładzonych (w tym jeden cienkościenny). 13. Fragm ent brzuśca zdobionego pionowymi żłobkami. 14. Fragm ent dużego naczynia chropowaconego. 15. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 16. Osełka z piaskowca. K ształt trójkątny. Z dwóch stron ślady gładzenia. Długość 6,2 cm, szerokość 4 cm, w ysokość 2 cm (tabl. XII 7). 17. F rag m en t kości zwierzęcych - w tym fragm ent kości długiej i fragm ent zęba. Jama 15. N a głębokości 41 cm, w ścianie żwirowni, zarysowała się częściowo zniszczona jam a o wymiarach 115x45 cm i głębokości 65 cm. W ypełnisko stanow ił czarny piasek z węglami drzewnym i (tabl. V). Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 15, odcinek VII. Plan płaski i profil. 1 - duże skupisko ceramiki T a b l i c a V
1. Przepalony fragment taśmowatego ucha. 2. Fragm ent talerza zdobionego ornam entem paznokciowym. 3. Nieornam entow any fragm ent talerza. 4. F ragm ent przydenny naczynia z częścią dna. 5. Fragment brzuśca naczynia dwustożkowatego, gładzonego. 6. Fragm ent gładzonego naczynia z cylindryczną szyją. 7. Fragm ent wylewu garnka chropowaconego. 8. Trzy fragm enty wylewów: dw óch naczyń chropow aconych, jednego naczynia gładzonego. 9. D w a fragm enty wylewu oraz fragm ent przydenny, praw dopodobnie jednego naczynia gładzonego. 10. Przepalona w ogniu grudka gliny. 11. Kości zwierzęce: dw a fragm enty drobne, kość długa, rogi krowy lub wołu. Jama 16. N a głębokości 45 cm w ścianie żwirowni zarysowała się częściowo zniszczona jam a o wymiarach 110x75 cm i głębokości 60 cm. W ypełnisko stanow ił czarny piasek z węglami drzewnymi. 1. Fragm ent wylewu garnka chropowaconego, obmazywanego ukośnie palcam i, brunatnoceglasty (tabl. XII 8). 2. Fragm ent talerza zdobionego ornam entem paznokciowym. 3. Fragm ent naczynia chropowaconego z listwą w postaci dwóch guzków, brunatny. 4. Fragm ent grubościennego naczynia zdobionego ornam entem paznokciowym. 5. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. 6. F ragm enty kości. Jama 17. N a głębokości 30 cm zarysowała się kolista jam a o wymiarach 80 X 90 cm i głębokości 55 cm. W ypełnisko stanowił czarny piasek z węglami drzewnym i. 1. Fragm ent talerza zdobionego koncentrycznym i żłobkam i (tabl. X III 2). 2. Fragm enty naczynia (w tym wylew) chropow aconego. 3. Fragm ent brzuśca naczynia gładzonego. 4. Fragm enty brzuśca i części przydennej naczynia gładzonego. 5. F ragm enty przepalonych kości. Jama 18. N a głębokości 40 cm zarysowała się ow alna jam a o wymiarach 2 6 0 x 2 0 5 cm i głębokości 128 cm. W ypełnisko stanow ił szary piasek z węglami drzewnym i. O dkryto także kam ienie eratyczne. 1. Zachowany prawie w całości mały czerpak. Taśmowate ucho wyniesione ponad wylew. N a wylewie, po obu stronach ucha, m ałe guzki. D no wklęsłe. Barwa czarna (tabl. X III 3). 2. Fragm ent wylewu garnka chropowaconego. Pod wylewem znajduje się nalepiony guzek. 3. Fragm ent szyi dużego naczynia zdobionego dookolnym, rytym rowkiem. 4. Przepalony fragm ent kubka z taśm owatym uchem. 5. Fragm enty naczynia chropow aconego, zdobionego na wylewie i brzuścu dołkami paznokciowymi, czerwonobrunatne. 6. Fragm ent brzuśca zdobionego ukośnymi żłobkami i dołkam i. 7. F ra gment naczynia gładzonego z wylewem wychylonym na zewnątrz. 8. Fragm ent kulistego czerpaka. 9. Fragm ent wylewu małej miseczki. 10. D w a fragm enty talerzy: jeden zdobiony ornam entem paznokciow ym, drugi podłużnym i
row kam i powstałymi w wyniku obm azania palcami. 11. Przydenny fragm ent naczynia chropowaconego. 12. Fragm ent taśm ow atego ucha. 13. Przydenny fragm ent naczynia gładzonego. 14. F ragm ent naczynia z częściowo zachowanym wałeczkowatym uchem. 15. Fragm ent wklęsłego dna m ałego naczynka. 16. Przepalony fragm ent naczynia z wałeczkowatym uchem. 17. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 18. Brązowy grocik strzały. N a tulejce charakterystyczny otwór. Długość 3,3 cm, szerokość 1,4 cm, średnica otw oru na tulejce 2 m m, średnica zew nętrzna tulejki 0,5 cm (tabl. X III 6). 19. D w a wióry krzemienne (bez retuszu). Długość 2,6 cm (tabl. X III 4) i 1,6 cm (tabl. X III 5). T a b l i c a VI Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 19, odcinek XI. Plan płaski i profil
Jama 19. N a głębokości 50 cm w ścianie żwirowni zarysowała się, częściowo zniszczona, jam a o wymiarach 220x220 cm i głębokości 105 cm. W wypełnisku, w części północnej, odkryto skupisko kam ieni (tabl. VI). 1. Fragm enty dużego, jajow atego naczynia gładzonego - w tym dno z częścią przydenną brzuśca. Barw a pom arańczow a (tabl. X III 7). Jama 20. N a głębokości 53 cm zarysow ała się nieregularna jam a o wym iarach 270x320 cm i głębokości 102 cm. W wypełnisku odkryto węgle drzew ne i skupiska kam ieni. 1. Fragm ent wylewu misy. 2. Fragm ent małego naczynia z wylewem wychylonym na zewnątrz. 3. Fragm ent gładzonego talerza. 4. Fragm ent kulistego czerpaka. 5. Fragm ent wychylonego na zewnątrz wylewu dużego, jajowatego naczynia chropowaconego, obmazywanego palcami, jasnobrunatny. 6. Fragm ent garnka chropowaconego z wylewem wychylonym na zewnątrz, brunatny (tabl. X III 8). 7. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 8. Grudki polepy. Jama 21. N a głębokości 45 cm zarysow ała się nieregularna ja m a o wym iarach 160x280 cm i głębokości 110 cm. W ypełnisko stanowił szary piasek. 1. Fragm ent naczynia zdobionego na brzuścu pionowymi żłobkam i, czarny. 2. Fragm ent wylewu naczynia gładzonego. 3. M ało charakterystyczne ułam ki ceramiki. 4. G rudki polepy. Jama 22. N a głębokości 63 cm zarysow ała się jam a o w ym iarach 170x200 cm i głębokości 120 cm. W wypełnisku jam y znajdowały się okruchy węgla drzewnego. 1. Fragm ent wylewu misy gładzonej, jasnobrunatny. 2. Fragm ent wylewu naczynia chropow aconego, pod wylewem nalepiony guzek, żółtoczerwonawy. 3. Przepalony fragm ent misy. 4. Fragm enty cienkościennego naczynia gładzonego. 5. Fragm enty brzuśca i dna z częścią przydenną naczynia gładzonego. 6. Trzy fragm enty den różnych naczyń. 7. Fragm ent przepalony naczynia chropow aconego. 8. F ragm enty naczyń chropow aconych i gładzonych. 9. G rudki polepy. Jama 23. N a głębokości 45 cm zarysow ała się p ro sto k ątn a jam a o wym iarach 360x240 cm i głębokości od 80 do 100 cm. W okół jam y odkryto 10 śladów po dołkach posłupowych. W wypełnisku jam y w części północno- -wschodniej i południowo-zachodniej odkryto skupiska kamieni (tabl. VII i VIII). 1. Fragm enty dużego, jajow atego naczynia chropow aconego, brunatnego. 2. Cztery fragmenty talerzy: trzy niezdobione, jeden zdobiony na krawędzi dołkiem paznokciowym. 3. Fragm ent karbowanego wylewu misy. Powierzchnia
T a b l i c a VII Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 23, odcinek X3V. Plan płaski. 1 - duży fragment talerza K i b û i i zewnętrzna lekko gładzona z ornam entem paznokciowym, w ewnątrz dookolne rowki pow stałe podczas lepienia naczynia. B arw a jasn o b ru n atn a. 4. Fragm ent czerpaka z zachow anym krótkim odcinkiem wylewu oraz dolną podstaw ą ucha. Pod nią zdobienie w postaci trzech dołków. 5. F ragm ent naczynia, praw dopodobnie w azowatego, którego brzusiec i szyja rozdzielone są trzem a dookolnym i żłobkami. Barwa szaro-jasnobrunatna. 6. Fragm enty szyi naczynia wazowatego. 7. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki.
T a b l i c a VIII Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 23, odcinek XIV. Profile. 1 - duże skupisko ceramiki Jama 24. N a głębokości 45 cm zarysow ała się nieregularna ja m a o wym iarach 140x 180 cm i głębokości około 100 cm. W ypełnisko stanowił szary piasek (tabl. IX). 1. Przydenny fragm ent dużego naczynia gładzonego, brunatnego. 2. F ragm ent miseczki z wylewem wychylonym na zewnątrz i szerokim dookolnym żłobkiem tuż pod wylewem. Barwa szarobrunatna. 3. Fragm ent wylewu dużego naczynia chropowaconego, praw dopodobnie jajowatego. 4. Fragm ent kubka z dolną podstaw ą taśm ow atego ucha. Pow ierzchnia zew nętrzna gładzona. 5. Trzy fragm enty talerzy zdobionych ornam entem paznokciow ym. 6. F ragm enty naczyń chropow aconych, obm azyw anych palcam i. Jama 25. N a głębokości 55 cm zarysow ała się p ro sto k ątn a jam a o wym iarach 500 X 300 cm i głębokości 84 cm. W trakcie eksploracji w części południowo-zachodniej na głębokości 57 cm odkryto owalne palenisko zbudow ane z jednego rzędu kamieni eratycznych - palenisko m iało wymiary 100 X 60 cm.
Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 24, odcinek XIV. Plan płaski i profil. 1 - duży fragment talerza T a b 1i с a IX 1. Częściowo zrekonstruow ane duże naczynie z cylindryczną szyją. N a brzuścu nalepione dwie dookolne listwy. N a załomie, między szyją a brzuścem, wałeczkowate ucho (tabl. X III 9). Barwa czarna. 2. Fragm ent dolnej części naczynia chropow aconego, jajow atego (tabl. X3V 4). D n o wyraźnie p o d - kreślone. Barw a jasnobrunatna. 3. Fragm ent cienkościennego naczynia z w yodrębnioną szyją i wklęsłym dnem. 4. Fragm enty cienkościennego naczynia gładzonego ze stożkow atą szyjką. 5. Fragm ent wylewu garnka jajow atego, chropow aconego, brunatnego. Wylew zdobiony dołkam i palcowymi (tabl. X IV 2). 6. F ragm ent wylewu miseczki o pow ierzchni gładzonej. 7. F ragm ent, praw dopodobnie dw ustożkow atego, brzuśca naczynia. N a największej wydętości brzuśca znajduje się dookolna ryta kreska, pod nią kreski ukośne. 8. F ragm ent dw ustożkow atego naczynia gładzonego z zachow aną dolną podstaw ą taśm owatego ucha. 9. Fragm ent przepalonego czerpaka - taśm ow ate ucho wysunięte ponad wylew. 10. D olna część naczynia gładzonego, jajow atego z płaskim dnem. Barwa czarno-żółta (tabl. X IV 8). 11. Zachow any w całości czerpak z płaskim dnem i taśm ow atym
uchem, czarny (tabl. XIV 5). 12. Częściowo zrekonstruow ane naczynie dwustożkowate, zdobione dookolnymi żłobkami. Wylew nieznacznie wychylony na zewnątrz. Barwa brunatna (tabl. XIV 1). 13. Zachowany w całości jajow aty garnek chropowacony, brunatny (tabl. XIV 3). 14. Fragm enty dużego, grubościennego naczynia jajowatego, chropowaconego. 15. Fragm enty naczynia jajowatego, chropowaconego, obmazywanego palcami. 16. Przepalone fragm enty naczynia gładzonego. 17. Znaczna ilość grudek polepy - glina wymieszana z ciętą słomą. Negatywowe odciski w glinie wskazują, iż służyła ona jak o uszczelnienie, oblepiające konstrukcję drew nianą. Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Jama 26, odcinek XVI. Plan płaski i profil T a b l i c a X Ń Jama 26. N a głębokości 60 cm zarysow ała się nieregularna ja m a o wym iarach 190x260 cm i głębokości 110 cm. Przy ścianie W odkryto koliste palenisko o średnicy około 80 cm. Zbudow ane ono zostało z jednego rzędu kam ieni (tabl. X).
1. F ragm ent talerza z ornam entem paznokciowym i palcow ym. 2. F ra g - m ent wylewu naczynia wazowatego. Barwa czarna. 3. Fragm ent brzuśca naczynia, praw dopodobnie wazowatego, zdobionego pionowym i, rytymi kreskam i, czarny. 4. Fragm ent małego naczynka zdobionego na załomie między szyją a brzuścem dookolnym rowkiem oraz pionowymi żłobkam i na brzuścu. Barwa czarna. 5. Fragm ent małego naczynka z kolankow atym uchem. 6. Fragm ent brzuśca czerpaka z zachow aną dolną podstaw ą taśm owatego ucha. 7. Fragm ent naczynia gładzonego wazowatego. N a załomie nalepiony guzek, pod nim dołek palcowy. Barwa czarna. 8. Fragm ent m ałego cienkościennego czerpaka. 9. D w a fragm enty wylewów różnych naczyń chropowaconych. 10. Fragm ent karbowanej listwy. 11. Fragm enty dużego, grubościennego naczynia jajowatego, chropowaconego. 12. M ało charakterystyczne ułam ki ceramiki. 13. G rudy polepy - po negatywowych odciskach m ożna sądzić, że oblepiała (uszczelniała) ona konstrukq ç drewnianą. 14. F ragm ent zęba zwierzęcego. Zabytki luźne Odcinek I, w arstw a 0-25 cm. 1. Fragm ent m ałego naczynia w azowatego, zdobionego pionowym i żłobkami. 2. Fragm ent taśmowatego ucha. 3. Przydenny fragm ent naczynia chropowaconego. 4. D w a fragmenty den. 5. Fragm ent przepalonego czerpaka. 6. Trzy fragmenty wylewów różnych naczyń chropowaconych. 7. Cztery fragm enty wylewów różnych naczyń gładzonych. 8. F ragm ent m ałego, cienkościennego naczynia wazowatego, zdobionego na brzuścu pionowymi płytkimi żłobkami. Barwa czarna. 9. Fragm ent wylewu garnka jajow atego, chropow aconego. 10. F ragm ent talerza zdobionego ornam entem p azn o k- ciowym. 11. Fragm ent małej miseczki o powierzchni gładzonej. 12. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. Odcinek III, w arstw a 0-25 cm. 1. Przydenny fragment naczynia. 2. Przepalony fragm ent małego naczynia wazowatego. 3. Fragm ent talerza zdobionego rytą kreską. 4. Fragm ent naczynia z listwą na brzuścu. 5. Fragm ent naczynia gładzonego zdobionego n a brzuścu szerokim żłobkiem, ciem noszaro-brunatny. 6. F ragm ent ta ś- m owatego ucha. 7. Fragm ent naczynia zdobionego dookolnym żłobkiem oddzielającym szyję od brzuśca oraz ukośnymi żłobkami na brzuścu, barw a jasnobrunatna. 8. Fragm ent talerza zdobionego ornam entem paznokciowym. Powierzchnia druga nosi ślady żłobków biegnących prostopadle do krawędzi, p raw dopodobnie jest to odcisk plecionki (m aty), na której ten talerz został
wykonany. Barwa żółto-jasnobrunatna (tabl. XIV 7). 9. Fragm ent naczynia zdobionego guzkiem wypychanym od środka, otoczonym dookolnym i kreskami. 10. Fragm ent naczynia z cylindryczną szyją i wyraźnie zaznaczonym brzuścem. 11. Fragm ent talerza zdobionego dołkami palcowymi. 12. Fragm ent wylewu miseczki gładzonej. 13. Trzy fragm enty wylewów różnych naczyń gładzonych. 14. Fragm ent naczynia wazowatego zdobiony w dolnej partii szyi płytkimi, dookolnym i żłobkami, pod nimi - na brzuścu - żłobki ukośne. Barwa czarna (tabl. XIV 6). 15. Trzy fragmenty przydenne naczyń gładzonych - w tym fragm ent naczynia cienkościennego. 16. M ało ch a rakterystyczne ułam ki ceramiki. Odcinek IV, w arstw a 0-25 cm. 1. Fragm ent naczynia z cylindryczną szyją i wylewem lekko wychylonym na zewnątrz. N a barkach naczynia dookolny żłobek, nad nim i pod nim grupy ukośnych, rytych kresek. Barwa jasn o b ru n a tn a (tabl. XV 2). 2. F ra g - m ent nieornam entow anego talerza. 3. Przydenny fragm ent naczynia gładzonego. 4. D w a fragm enty wylewów różnych naczyń gładzonych. 5. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. Odcinek V, w arstw a 0-25 cm. 1. F ragm ent dna. Odcinek V, w arstw a 25-40 cm. 1. F ragm ent taśm ow atego ucha. 2. Fragm ent nieornam entow anego talerza. 3. Cztery fragmenty wylewów różnych naczyń gładzonych. 4. M ało charakterystyczne ułamki ceramiki. 5. K ółko brązowe (średnica 1,9 cm) w ykonane z jednego zwoju drutu o średnicy około 2 mm. K ońce ścięte prosto, nie zachodzą na siebie (tabl. XV 4). Odcinek VI, w arstw a 0-25 cm. 1. Fragm ent naczynia zdobionego krótkim i, rytymi, prawie poziomymi kreskam i. Barwa ciem noszara. 2. Fragm ent naczynia gładzonego, zdobionego poziomymi żłobkami i praw dopodobnie dołkam i wykonanymi przez szczypanie powierzchni. Barwa czarna. 3. F ragm ent profilow anego wylewu naczynia gładzonego, brunatnoczarnego. 4. Dwa fragm enty talerzy: zdobionego koncentrycznym żłobkiem przy krawędzi i zdobionego dołkam i paznokciowym i. 5. Fragm ent gładzonego naczynia z karbow aną plastyczną listwą. 6. T rzy fragm enty wylewów różnych naczyń o pow ierzchni gładzonej. 7. Trzy fragm enty den różnych naczyń - w tym jeden z przydenną częścią gładzonego brzuśca. 8. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki.
Odcinek XI, w arstw a 0-20 cm. 1. F ragm ent naczynia zdobionego na brzuścu dołkam i palcow ym i. W yraźny załom m iędzy szyją a brzuścem. Barwa czarna. 2. M ało c h a rakterystyczne ułam ki ceram iki. Odcinek XI, w arstw a 40-60 cm. 1. F ragm enty grubościennego garnka jajow atego, chropow aconego. 2. F ragm enty dużego, grubościennego garnka jajow atego, chropow aconego. 3. F ragm ent przydenny naczynia gładzonego. 4. F ragm ent naczynia zdobionego na brzuścu ukośnymi żłobkami, wykonanymi palcam i, żółto-jasnobrunatny. 5. Fragm ent naczynia, praw dopodobnie wazowatego, żółto-jasnobrunatnego. O rnam ent w postaci nalepionego guza i pionowych kresek (tabl. XV 1). 6. F ragm ent naczynia gładzonego. Odcinek XII, w arstw a 0-20 cm. 1. F ragm enty brzuśca dużego, grubościennego naczynia chropow aconego. 2. Fragm ent wylewu garnka jajow atego, chropowaconego. 3. Fragm enty dwóch talerzy zdobionych ornamentem paznokciowym. 4. Fragm ent naczynia zdobionego ukośnymi żłobkami. 5. Fragm ent naczynia zdobionego pionowymi żłobkam i. 6. M ało charakterystyczne ułam ki ceramiki. Odcinek XIV, w arstw a 0-20 cm. 1. F ragm ent płaskiego dna. 2. F ragm ent wylewu naczynia lekko chropowaconego. 3. Fragm ent wylewu małej misy gładzonej. 4. Fragm enty dużego garnka jajowatego, chropowaconego. 5. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. Odcinek XIV, w arstw a 40-60 cm. 1. Fragm ent naczynia zdobionego ukośnymi, szerokimi żłobkami, w ykonanymi palcam i, czarny. 2. Fragm ent wylewu i dna garnka jajow atego, chropowaconego. 3. Fragm ent talerza zdobionego ornamentem paznokciowym. 4. Fragm ent wylewu naczynia chropow aconego, obm azyw anego palcam i. 5. M ało charakterystyczne fragm enty naczynia chropow aconego. Odcinek XV, w arstw a 20^40 cm. 1. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. Zabytki luźne z całego stanow iska 1. Fragm ent wylewu garnka jajowatego, chropowaconego, brunatny (tabl. XV 7). 2. D w a fragm enty den: wklęsłego i płaskiego. 3. F ragm ent
wylewu naczynia chropowaconego. 4. Fragm enty talerzy: dwóch nieornam entow anych, trzech zdobionych ornam entem paznokciow ym. 5. F ra g - m ent wylewu cienkościennego naczynia gładzonego. 6. Fragm ent kubka z taśm owatym uchem, wysuniętym ponad krawędź wylewu. Pod dolną podstaw ą ucha zdobienie dołkam i, na brzuścu pionowe, płytkie żłobki. Barw a brunatnoczarna (tabl. XV 3). 7. Przydenny fragm ent naczynia gładzonego. 8. Fragm enty kubka zdobionego grupam i żłobków i dołków. Pod dolną podstaw ą ucha grupa dołków. 9. Fragm enty naczynia zdobionego ukośnymi żłobkami na brzuścu. 10. Fragm ent czerpaka gładzonego, brunatnego, z wylewem wychylonym na zewnątrz i taśm ow atym uchem (tabl. XV 5). 11. F ragm enty wylewów: czterech naczyń gładzonych i trzech różnych naczyń chropowaconych. 12. Fragm enty naczyń chropowaconych i gładzonych. Zabytki luźne z b adań powierzchniowych prof, d ra K. Jażdżewskiego 1. F ragm ent wylewu misy gładzonej, brunatnej (tabl. XV 6). 2. M ało charakterystyczne ułam ki ceram iki. Osada N a obszarze stanowiska wyróżnić m ożna dwa rodzaje obiektów: mieszkalne oraz jam y gospodarcze. D o pierwszej grupy zaliczone zostały jamy: 19, 20, 23, 25, 26. C echują je znaczne rozm iary. W przypadku jam y 19 zachowała się tylko wschodnia jej część, w której rozpoznano dw a skupiska kam ieni eratycznych. Ich przeznaczenie jest niewiadom e. P o d o b n a sytuacja została zaobserw ow ana w wypełnisku jam y 20, w której znajdow ały się trzy skupiska kam ieni eratycznych. Jam a 23 jednoznacznie określona jest jako dom. Poza dużymi rozm iaram i i skupiskami kamieni eratycznych w części północno-wschodniej i południowo- -zachodniej, w okół jam y rozmieszczone były dołki posłupowe. Niestety, nie zachowały się inne ślady mogące pom óc w interpretacji techniki, w jakiej ów dom został wzniesiony. Praw dopodobnie był to obiekt typu półziemiankowego. Podobnie jak jam ę 23, także oznaczone num eram i 25 i 26 należy bezsprzecznie uznać za obiekty mieszkalne. W ażną cechą charakterystyczną są odkryte w nich paleniska ułożone z kamieni eratycznych na planie owalu lub koła. W obu jam ach odkryto także znaczne ilości polepy (glina wymieszana z ciętą słomą), k tóra posiada odciski negatywowe, świadczące o tym, iż była ona używ ana do uszczelniania (oblepiania) konstrukcji drew nianych,
zbudowanych z okrągłych dranic. Ich wypełniska (23, 25, 26) zawierały znaczne ilości fragm entów ceram iki rozrzuconych po całych jam ac h 6. Jam y 1-11, 13, 14, 17, 21, 22, 24 należy zaliczyć do obiektów typu gospodarczego (zasobowych). Jednoznaczne zaliczenie do jakiegoś konkretnego typu obiektów jam 12, 15, 16, 18 jest utrudnione. Jam y 15 i 16 zachowały się tylko częściowo; na podstawie istniejących informacji m ożna zaliczyć je do grupy obiektów gospodarczych. W przypadku jam 12 i 18 interpretację utrudnia brak ich planów w dokumentacji. Tylko z pewnym praw dopodobieństwem m ożna określić jam ę 12 jako obiekt gospodarczy, a oznaczoną num erem 18 jak o obiekt m ieszkalny. Osada w Rychłowicach zawierała grubą warstwę kulturow ą oraz znaczną ilość ceramiki i kości zwierzęcych. Te cechy pozwalają przypuszczać, iż stanow isko było długotrw ałe7. Ceramika W iększość m ateriału ceram icznego stanow ią fragm enty naczyń tzw. kuchennych, chropowaconych, najczęściej barwy brunatnej, żółtobrunatnej, szarobrunatnej. Oprócz nich występują fragmenty naczyń gładzonych - lekko gładzonych, barwy jasnobrunatnej lub żółtobrunatnej oraz silnie gładzonych, barwy przeważnie czarnej. Cały m ateriał ceramiczny charakteryzuje się dobrym wypałem. W niniejszym artykule wykorzystano typologię ceramiki grupy gómośląsko- -małopolskiej kultury łużyckiej według Z. Durczewskiego8 oraz według R. M ikłaszewskiej-balcer i J. Miśkiewicza9. W typologii Z. Durczewskiego, poszczególne typy naczyń oznaczone zostały dużym i literam i alfabetu, natom iast w typologii według R. Mikłaszewskiej-Balcer i J. Miśkiewicza zastosow ano oznaczenie typu (duża litera alfabetu) oraz odm iany (cyfra). Jest to rozszerzona typologia ceram iki według J. M iśkiewicza. N aczynia wazowate. Nie udało się wyróżnić, choćby częściowo zrekonstruowanych, naczyń wazowatych. Znane są one jedynie z fragm entów gładzonych, wysokich szyj zwężających się ku górze oraz ułamków brzuśców zdobionych ukośnym i, szerokimi żłobkam i i listwami z dołkam i p azn o k- ciowymi, które znajdują się głównie poniżej największej wydętości brzuśca. 4 Zachowana dokumentacja w MAiE w Łodzi. 7 K a s z e w s k i, Kultura łużycka..., s. 138. 8 Z. D u r c z e w s k i, Grupa gómośląsko-malopolska kultury łużyckiej w Polsce, cz. I, Kraków 1939-1946, s. 31-87. 9 R. M i k ł a s z e w s k a - B a l c e r, J. M i ś k i e w i c z, Cmentarzysko kultury łużyckiej z miejscowości Podule, pow. Łask, stanowisko 1, Wiadomości Archeologiczne 1968, t. 33, s. 4-13.
T a b l i c a XI Rychłowice, gra. Wieluń, stan. 1 Ceramika: 1, 2 - jama 1; 3 - jama 8; 4, 7, 8 - jama 2; 5 - jama 5; 6 - jama 10. Przedmiot krzemienny: 9 - jama 10 Y Jedno naczynie wazowate z szyją zwężającą się ku górze (zachowane w większym fragmencie) m ożna porów nać z am forą typu B-3 z Podul, gm. Sędziejowice10.
T a b l i c a XII Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Ceramika: 1, 2, 3 - jama 10; 4 - jama 12; 6, 7 - jama 14. Przedmiot brązowy: 5 - jama 10 Naczynia dwustożkowate reprezentują fragm enty brzuśców oraz jedno, częściowo zrekonstruow ane (tabl. XIV 1), zdobione poziomymi dookolnym i żłobkami. Nawiązuje ono do typu A -l wyróżnionego również na stanowisku w P odulach11.
T a b l i c a XIII Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Ceramika: 1 - jama 12; 2 - jama 17; 3 - jama 18; 7 - jama 19; 8 - jama 20; 9 - jama 25. Przedmiot brązowy: 6 - jama 18. Przedmioty krzemienne: 4, 5 - jama 18 6 8 9 5 cm A m fory reprezentow ane są przez okazy, k tóre udało się częściowo zrekonstruować. Tektoniką naczynia tego typu zbliżone są do egzemplarzy wazowatych, jednak ich szyje rozszerzają się ku górze (tabl. X I 1, 3). N aw iązują one do typu C -l am for dwuuchych z P odul12. N a naczyniach z R ychłowic nie stwierdzono uch, co jednak nie wyklucza ich obecności.
T a b l i c a XIV Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Ceramika: 1-5, 8 - jama 25; 6, 7 - odcinek III D o am for zaliczyć należy także, częściowo zreko nstru ow ane, naczynie o wyraźnie zaznaczonej cylindrycznej szyi, z wałeczkowatymi ucham i na styku szyi i brzuśca, zdobione na brzuścu, poniżej największej wydętości, poziom ym i dookolnym i listwami (tabl. X III 9). Garnki jajow ate charakteryzują się całkowicie chropowaconą powierzchnią oraz płaskim dnem. Niekiedy powierzchnie ich były obmazywane palcami. N ależą tu okazy o lekko wyodrębnionej szyjce, wychylonym n a zew nątrz
wylewie oraz brzuścu silnie zwężającym się ku dołow i (tabl. X III 1). Analogiczne naczynie odkryto13 w Praszce, stan. 1, w grobie 15. D rugą odm ianą garnków jajowatych jest egzemplarz o nie wyodrębnionej szyjce i wylewie lekko nachylonym do wnętrza (tabl. XIV 3). Odpow iadałby on typowi E -l z Podul14. Trzecią odm ianę garnka prezentuje naczynie z lekko zaznaczoną prostą szyjką. Analogiczne naczynie - garnek typu A - odkryto w Lipiu, gm. Łęka O patow ska15. Rychłowice, gm. Wieluń, stan. 1 Ceramika: 1 - odcinek XI; 2 - odcinek IV; 3, 5-7 - luźne. Przedmiot brązowy: 4 - odcinek V T a b l i c a XV 13 Z. К as ze w s ki, Cmentarzysko kultury łużyckiej z V okresu epoki brązu i wczesnego okresu epoki żelaza na stanowisku 1 w Praszce, pow. Wieluń, Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi 1969, Ser. archeologiczna, t. 16, tabl. III 12. 14 M i k ł a s z e w s k a - B a l c e r, M i ś k i e w i c z, Cmentarzysko..., s. 9. 15 D u r c z e w s k i, Grupa górnośląsko-malopolska..., cz. II, Kraków 1948, tabl. XXXV 10.
K ubki posiadają taśm owate ucha oraz dw ustożkow ate brzuśce, które poniżej największej wydętości gwałtownie zwężają się ku dołowi. Najczęściej zdobione są ornam entem rytym w postaci dołków pod dolną podstaw ą ucha i ukośnymi (tabl. X II 2) lub pionowymi (tabl. XV 3) żłobkam i. Z bliżoną form ę reprezentuje kubek typu В z Sadow ia, gm. O strów W ielkopolski16. Tylko jeden okaz nie był ornamentowany, podobnie jak, zbliżony do niego form ą, kubek typu A z Siemianic I, gm. Ł ęka O p ato w sk a17. Czerpaki są naczyniami niewielkimi, zaopatrzonym i w taśm ow ate ucha. O dznaczają się zaokrąglonym i ściankami i płaskim dnem (tabl. XIV 5). Podobne naczynie pochodzi z K ępna i należy do typu A 18. Inną odm ianę czerpaka cechuje dno wklęsłe oraz kuliste ścianki (tabl. X II 2, X III 3). Zaliczyć je m ożna do typu A znanego z grobu 2 z Sulmierzyc, gm. loco19. Podobne naczynie znane jest także z Podul i zakwalifikowane jako typ H -220. C zerpaki niekiedy, poza wymienionymi cechami, odznaczały się w ykształconą k ró tk ą szyjką. Są one zbliżone do typu H -6 z P odul21. Czerpaki przeważnie były niezdobione. Jeden okaz z Rychłowic posiada dw a trójkątne guzki nalepione na wylewie po obu stronach ucha (tabl. X III 3). Misy posiadają podciętą, lejkowatą szyję i łagodnie wygięty brzusiec. Z aopatrzone są w kolankow ate ucha umieszczone na największym przewężeniu szyi. Nawiązują do typu G-9 z Podul22. Inny fragm ent, z silnie wychylonym wylewem i lejkowatą szyją (tabl. XV 6), jest podobny do typu G-2 z P odul23. M iseczki charakteryzuje łukow aty brzusiec bez w ykształconej szyjki i wklęsłe dno (tabl. X II 6). In n ą odm ianę stanowiły miseczki o dnie wklęsłym, kulistym brzuścu i krótkiej szyjce, przez co wylew wychylony został na zewnątrz (tabl. X II 1, XI 4). Pierwsze naczynie (tabl. X II 1) nawiązuje do misy typu G, odkrytej w Lipiu24. Misy typu G zaopatrzone są w uszko na załomie brzuśca i wylewu25. O kaz z Rychłowic, który jest częściowo zrekonstruowany, prawdopodobnie mógł być zaopatrzony w uszko. D ruga m iseczka (tabl. X I 4) zbliżona jest do misy typu C, również z L ipia26. Licznie występują gliniane placki - talerze. Odznaczają się dobrym w ygładzeniem obu pow ierzchni, z których jed n a często zd o b io n a jest 16 Tamże, tabl. XLIX 15. 11 Tamże, tabl. XLVIII 29. lb Tamże, tabl. L 42. 19 Tamże, tabl. LI 42. M i k ł a s z e w s k a - B a l c e r, M i ś k i e w i c z, Cmentarzyska..., s. 12. 21 Tamże, s. 12. 22 Tamże, s. 11. 23 Tamże, s. 9-10. 24 D u r c z e w s k i, Grupa górnośląsko-malopolska..., cz. II, tabl. XLV 2. 25 Tamże, cz. I, s. 59. 26 Tamże, cz. II, tabl. XLII 25.
dołkam i paznokciowymi (tabl. XI 7), koncentrycznymi kręgam i linii rytych (tabl. X III 2). Jeden fragm ent talerza posiada powierzchnię zdobioną dołkam i paznokciowymi, po drugiej stronie zaś widoczny jest odcisk m aty, n a której, praw dopodobnie, w ykonano ten okaz (tabl. X IV 7). O rnam entyka Naczynia gładzone zdobione są ornamentem plastycznym w postaci guzków nalepianych na wylewie (tabl. X III 3), guzków na największej wydętości brzuśca, otoczonych żłobkami (tabl. XV 1), guzków wypychanych od wewnątrz i otoczonych koncentrycznymi żłobkami, guzkami z dołkam i poniżej nalepianych, dookolnych listew (tabl. X III 9) lub ornam entem rytym w postaci karbow ania wylewu dołkam i paznokciowymi, kom binacją poziom ych i ukośnych rytych kresek (tabl. XII 4, XV 2), grup żłobków ukośnych i grup dołków (tabl. XI 1, XII 2, XV 3), dookolnych żłobków poziom ych (tabl. XIV 1) lub kom binacji dookolnych żłobków i grup żłobków ukośnych (tabl. X IV 6), dołków paznokciowych. Naczynia chropowacone są zdobione ornam entem plastycznym w postaci krótkich, poziom ych listew z dołkam i paznokciow ym i, listew z dwóch nalepionych guzków, guzka nalepionego tuż pod krawędzią wylewu. Jedno naczynie zdobione było na wylewie ornam entem rytym - dołkam i p azno k- ciowymi (tabl. X IV 2). Przedmioty brązowe Fragm ent drutu (tabl. X II 5) o przekroju czworobocznym. Długość 6,3 cm, grubość około 4 mm. Zabytek ten należy określić, chyba, jako półsurowiec brązowy, ponieważ w podgrupie kępińskiej grupy górnośląsko-m ałopolskiej nie występowały okazy szpil z igłą o przekroju czw orobocznym. G rocik strzały27 (tabl. X III 6) zaopatrzony jest w tulejkę, na której znajduje się charakterystyczny otw ór. Lekko w ydłużone ostrze tw orzy zadziory. D ługość 3,3 cm, szerokość 1,4 cm, średnica otw oru n a tulejce 2 mm, średnica zewnętrzna tulejki 0,5 cm. Podobny okaz znany jest ze skarbu z Pichlic, gm. Sokolniki, i datow any jest na V okres epoki b rązu 28. K ółko (tabl. XV 4) o średnicy 1,9 cm w ykonane z d ru tu brązow ego o średnicy 2 m m. K ońce ścięte prosto, nie zachodzą n a siebie. P odobne 27 R a s z e w s k i, Kultura łużycka..., s. 139, tabl. VI 15. 28 D u r c z e w s k i, Grupa górnośląsko-malopohka..., cz. II, tabl. XC 22.
kółka określa się jak o pierścionki lub zausznice. Są często spotykaną ozdobą odkryw aną na stanowiskach grupy górnośląsko-małopolskiej, zarówno w V okresie epoki brązu, jak i w okresie halsztackim C 29. Przedmioty kamienne Ż arn a z rozcieraczem. Osełka (tabl. X II 7) w ykonana z piaskowca. K ształt zbliżony do tró j- kątnego, w przekroju poprzecznym - trapezowaty. Z dwóch stron ślady gładzenia. D ługość 6,2 cm, szerokość 4 cm, wysokość 2 cm. Nie wykończony toporek kam ienny (tabl. XI 5). O bydw a końce tępe. W pobliżu obucha toporka znajduje się nadwiercony otwór. Długość 12 cm, szerokość 3,2 cm. W obrębie podgrupy kępińskiej grupy górnośląsko- -małopolskiej znany jest podobny okaz całkowicie wykończonego toporka (Lipie, gm. Ł ęka O patow ska)30. Przedmioty krzemienne Odłupek krzemienny (tabl. XI 9) z ratuszem krawędzi - praw dopodobnie skrobacz. Wióry krzemienne (bez retuszu) - długość 2,6 cm (tabl. X III 4) i 1,6 cm (tabl. X III 5). CHRONOLOGIA Ustalenie chronologii omawianego stanowiska, które zaliczone zostało do podgrupy kępińskiej grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej, napotyka na pewne trudności. Z analizy m ateriału ceramicznego wynika, że część form naczyń z Rychłowic stanowią formy długotrwałe. N aczynia dwustożkow ate typu A -l występują od III do V okresu epoki brązu31. Typ B-3 am for występuje w V okresie epoki brązu, ale spotyka się go już w IV okresie tej epoki, a ponadto w okresie halsztackim C 32. Profilow ane naczynie jajow ate (garnek) jest form ą pospolitą w kulturze łużyckiej od III 29 K a s z e w s k i, Cmentarzysko kultury łużyckiej..., s. 84. 30 D u r c z e w s k i, Grupa górnośląsko-malopolska..., cz. II, tabl. XCV 2. 31 M i k ł a s z e w s k a - B a l c e r, M i ś k i e w i c z, Cmentarzysko..., s. 99. 32 Tamże, s. 100.
do V okresu epoki brązu, nie występuje natom iast we wczesnej epoce żelaza33. G arnek typu E -l stanowi formę długotrw ałą od IV okresu epoki brązu po okres halsztacki34. G arnek typu A jest datow any na V okres epoki brązu35, podobnie datow ane są - na V okres epoki brązu - kubki typu A i B36 oraz misy typu С i G 37. Form am i długotrwałymi, występującymi od IV okresu epoki brązu do okresu halsztackiego, są czerpaki typu H-2 i H -638. M isy typu G-9 w ystępują w III i IV okresie epoki b rązu 39, natom iast misy typu G-2 cechują koniec epoki brązu i okres halsztacki40. Czerpaki typu A datow ane są na V okres epoki brązu41. N a trudności interpretacyjne napotykam y również w odniesieniu do ornam entyki naczyń z om aw ianego stanow iska. Najczęściej spotykany ornam ent w postaci żłobków poziomych, zdobiący szyję lub brzusiec naczynia, pojaw ia się w IV okresie epoki brązu42, także w tym okresie upowszechnia się zdobienie szerokimi, ukośnym i żłobkam i43. D ekoracje z grup linii poziom ych, ukośnych i pionowych kresek datow ane są na V okres epoki brązu44. O rnam ent w postaci trójkątnych wyrostków na wylewie naczynia charakterystyczny jest dla grupy górnośląsko-małopolskiej kultury łużyckiej w V okresie epoki brązu i okresu halsztackiego C 45. Elem entam i datującymi przez analogie m ogą być przedm ioty brązowe. Pierścionek lub zausznica jest ozdobą występującą w V okresie epoki brązu, jak i w okresie halsztackim. Grocik strzały datow any jest na V okres epoki brązu. M imo że rozpiętość czasowa typów zabytków z Rychłowic jest duża (od III okresu epoki brązu po okres halsztacki włącznie), uważam, iż osadę tę należy datow ać na V okres epoki brązu. Z powyższych prób określenia chronologii widać, że na ten właśnie okres przypada największa liczba wyznaczników czasowych. W tym też okresie m ogą przeżywać się jeszcze form y charakterystyczne dla okresów wcześniejszych, jak też m ogą pojaw iać się i upowszechniać typy, które trw ają dalej już w okresie h alsztackim. 33 K a s z e w s k i, Cmentarzysko kultury łużyckiej..., s. 84. 34 M i k ł a s z e w s k a - B a l c e r, M i ś k i e w i c z, Cmentarzysko..., s. 102. 35 D u r c z e w s k i, Grupa górnośląsko-malopolska..., cz. I, s. 144. 36 Tamże. 37 Tamże. 38 M i k ł a s z e w s k a - B a l c e r, M i ś k i e w i c z, Cmentarzysko..., s. 103. 39 Tamże. 40 Tamże. 41 D u r c z e w s k i, Grupa górnośląsko-malopolska..., cz. I, s. 165. 42 M. G e d l, Kultura łużycka, Kraków 1975, s. 77. 43 Tamże, s. 76. 44 Tamże, s. 77. 45 K a s z e w s k i, Cmentarzysko kultury łużyckiej..., s. 83.
WNIOSKI KOŃCOWE W ceramice z omawianej osady wyróżniono następujące typy naczyń: naczynia dw ustożkowate typu A, am fory typu В i C, garnki jajow ate typu A, E, kubki typu A, B, czerpaki typu A, H, misy typu С i G. Spośród wyżej wym ienionych typów w grupie górnośląsko-m ałopolskiej charakterystycznymi dla V okresu epoki brązu są misy typu С i G oraz kubki typu A i B. Są to typy naczyń powszechnie w ystępujących w tym okresie w podgrupie kępińskiej grupy górnośląsko-małopolskiej46. N a tej podstaw ie osada w Rychłowicach została zaliczona właśnie do podgrupy kępińskiej. N a obszarze zajętym przez podgrupę kępińską notuje się stosunkowo słaby stan przebadania osiedli mieszkalnych. Poza Rychłowicami, jedynie w Praszce, stan. 2, odkryto budynek mieszkalny o konstrukcji słupowej, z paleniskiem w części centralnej47. Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego Radosław Janiak THE LUSATIAN CULTURE SETTLEMENT IN RYCHŁOWICE, SITE 1 WIELUŃ DISTRICT, SIERADZ PROVINCE Rychłowice, site 1 is situated about 3 km to the south of Wieluń between Rychłowice and Nowy Świat valley. It is on the high hill which was partially destroyed due to gravel exploration there. Two seasons of rescue excavations uncovered 26 settlement pits. Five of them served domestic needs, one possessed a fire place, the other a fire place and postpits around it. Seventeen of them were farming structures. Four pits are difficult to be qualified for either group. The pottery assemblage consists of two-conical, and vase-like vessels, amphoras, egg-like pots, mugs, scoopers, bowls and plates. Bronze artefacts are worth mentioning, namely a little spearhead, ring and ear-ring. Pottery forms of Rychłowice and their ornamentation classify the site to the fifth period of Bronze Age (900-700 BC acc. to O. Montelius). At the site there appeared pottery material characteristic for Kępno undergroup of the Upper-Silesian-Little Poland Lusatian culture. 46 D u r c z e w s k i, Grupa górnośląsko-małopolska..., cz. I, s. 144. 47 K a s z e w s k i, Kultura łużycka..., s. 138.