S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 6 2009 WALORYZACJA HERPETOFAUNY DOLINY SANU POD OTRYTEM I TERENÓW PRZYLEGŁYCH W BIESZCZADACH ZACHODNICH THE EVALUATION OF HERPETOFAUNA OF THE SAN RIVER VALLEY ALONG OTRYT MOUNTAIN RIDGE AND OF THE ADJACENT AREAS IN THE WESTERN BIESZCZADY MOUNTAINS Jacek BłaŜuk ul. Opolska 10/H, m. 7 80-395 Gdańsk Oliwa jacekblazuk@wp.pl ABSTRACT The article covers the informations about amphibians and reptiles, which were collected during faunistic inventory in the years 1997-2005. The following species are known from this area: fire salamander Salamandra salamandra, warty newt Triturus cristatus, smooth newt Lissotriton vulgaris, montandon s newt L. montandoni, alpine newt Ichthyosaura alpestris, yellow-bellied toad Bombina variegata, common toad Bufo bufo, green frog Pseudepidalea viridis, common tree frog Hyla arborea, pool frog Pelophylax lessonae, common frog Rana temporaria, sand lizard Lacerta agilis, viviparous lizard Zootoca vivipara, slow worm Anguis fragilis, grass snake Natrix natrix, Aesculapian snake Zamenis longissimus, smooth snake Coronella austriaca and common viper Vipera berus. For each species total vertical range of distribution and maximal breeding range was established. Only for P. viridis there was no possible to give the correct total vertical range of distribution. From literature the vertical range of breeding sites of this species is known only. Generally, the vertical ranges were markedly lower than those occuring in other parts of Western Bieszczady Mts and other parts of Eastern and Western Carpathians. All amphibian and reptile species inhabited this area can be classified into 4 groups in accordance to their vertical distribution: strictly lowland T. cristatus, H. arborea, P. lessonae, mainly lowland and partially mountainous L. vulgaris, B. bufo, P. viridis, R. temporaria, L. agilis, A. fragilis, C. austriaca, V. berus, mainly mountainous and partially lowland I. alpestris, Z. vivipara and strictly mountainous S. salamandra, L. montandoni and 19
B. variegata. A strong reverse correlation was found between number of species and elevation. The faunistic evaluation showed that the greatest species richness occured in so- -called land of the valleys situated to about 650 m a.s.l. In the lower montane zone to about 1000 m a.s.l. the herpetofauna occured in lower number of species and individuals. Słowa kluczowe: płazy, gady, herpetofauna, rozmieszczenie pionowe, rozmieszczenie poziome, waloryzacja faunistyczna, Bieszczady Zachodnie Key words: amphibians, reptiles, herpetofauna, vertical distribution, horizontal distribution, faunistic evaluation, Western Bieszczady Mts WSTĘP W artykule przedstawiona została waloryzacja fauny płazów i gadów doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych w Bieszczadach Zachodnich. Wykorzystano dane zawarte w pracach powstałych po przeprowadzeniu inwentaryzacji tego terenu w latach 1997-2005 (BłaŜuk 2004, 2007a, b), które skonfrontowano z danymi literaturowymi. OPIS TERENU OBSERWACJI Opisywany obszar to peryferyjna część Bieszczadów Zachodnich, stanowiących część Beskidów Wschodnich (Kondracki 1998). Zostały tu wyróŝnione 2 piętra roślinności: piętro pogórza do ok. 500 m n.p.m. i regla dolnego powyŝej tej wysokości. Wskutek wielowiekowej presji osadniczej, a zwłaszcza działań militarnych w latach 1944-1947 (tzw. akcja Wisła ), układ ten został znacznie zmodyfikowany. Wysiedlenie autochtonicznej ludności bojkowskiej wyzwoliło ciąg procesów sukcesyjnych, które w niektórych miejscach doprowadziły do częściowej regeneracji całych ekosystemów. Dla wymienionego pogórza i nieco ponad nim przyjęto nazwę kraina dolin (Zarzycki 1971). Dominują tu zbiorowiska nieleśne, głównie łąkowe, z niewielkimi pod względem powierzchni zakrzaczeniami i zadrzewieniami W wielu miejscach duŝe powierzchnie zajęła olsza szara Alnus incana. W piętrze reglowym przewaŝa buczyna karpacka Dentario glandulosae-fagetum z dominacją buka (Zarzycki 1963, Jasiewicz 1966). San wraz z kilkoma większymi potokami (Tworylczyk, Hulski, Rzeka, Hylaty, Głęboki, Dwernik, Smolnik) stanowi podstawę sieci hydrograficznej terenu, na którą składa się ponadto wiele cieków bez nazwy oraz niewielkich zazwyczaj zbiorników wód powierzchniowych, często o charakterze okresowym. Większość z nich ma pochodzenie antropogenne i jest to związane z prowadzoną gospodarką leśną lub rolno-pasterską. Teren jest słabo zaludniony, a wiele miejscowości zostało zniszczonych pod koniec II wojny światowej i wkrótce po niej. 20
W 1992 roku na omawianych terenach utworzono Park Krajobrazowy Doliny Sanu, który charakteryzuje się duŝymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Niewielka część przy ujściu Sanu do Zalewu Solińskiego naleŝy do Wschodniobeskidzkiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Tereny te wchodzą ponadto w skład Międzynarodowego Rezerwatu Biosfery Karpaty Wschodnie. PIONOWE ROZMIESZCZENIE PŁAZÓW I GADÓW DOLINY SANU POD OTRYTEM I TERENÓW PRZYLEGŁYCH Na rycinie 1 ukazano stwierdzone maksymalne zasięgi rozmieszczenia pionowego oraz maksymalną wysokość, na jakiej zauwaŝono rozród płazów i gadów. Stwierdzone zasięgi niektórych gatunków kształtują się nieco odmiennie od zasięgów na pozostałych terenach Bieszczadów Zachodnich. Związane jest to m.in. z mniejszymi wysokościami bezwzględnymi na tym terenie w porównaniu z pozostałą częścią tych gór. W innych rejonach Bieszczadów Zachodnich odnotowano wyŝej poło- Ŝone stanowiska rozrodcze i lądowe prawie wszystkich gatunków płazów poza traszką zwyczajną (Grodziński 1957, Szyndlar 1980, Świerad 1988), która podawana była z okolic Suchych Rzek (600 m n.p.m.) na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego przez Holly ego (2006). W przypadku gadów wyŝsze zasięgi w pozostałej części Bieszczadów dotyczą jaszczurki Ŝyworodnej, zaskrońca zwyczajnego oraz Ŝmii zygzakowatej (Grodziński 1957, Szyndlar 1980). Na podobnej wysokości notowano jaszczurkę zwinkę na polanie podszczytowej Magury Stuposiańskiej na wysokości 1000 m n.p.m. (Szyndlar 1980). Do gatunków występujących na terenie przyległych Gór Sanocko-Turczańskich, które jednak nie wkraczają w dolinę Sanu, naleŝą: kumak nizinny Bombina bombina, grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus, Ŝaba wodna Rana. kl. esculenta, Ŝaba śmieszka R. ridibunda oraz Ŝaba moczarowa R. arvalis. Z Sanoka-Olchowców (280- -300 m n.p.m.) znane są stanowiska kumaka nizinnego, grzebiuszki ziemnej, Ŝaby wodnej, śmieszki i moczarowej, z Sanoka-Góry Granickiej (350 m n.p.m.) Ŝaby wodnej, z Leska (315 m n.p.m.) grzebiuszki ziemnej i Ŝaby wodnej, z Uherców (nie podano wysokości) grzebiuszki ziemnej, a z Czarnej (550 m n.p.m.) i Duszatyna (490 m n.p.m.) Ŝaby wodnej (Grodziński 1957, Ruprecht 1977, Juszczyk i Świerad 1984, Świerad 1988). Wymienione płazy tworzą tam bardzo niewielkie populacje. Taksony te w warunkach krajowych tylko w wyjątkowych przypadkach przekraczają poziomicę 700 m n.p.m. Wysokość ta w skali kraju została uznana za absolutną górną granicę pionowego zasięgu gatunków ściśle nizinnych (Juszczyk 1974). Z tej grupy naleŝy jednak wyłączyć traszkę grzebieniastą, która miejscami przekracza tę wysokość, co zostało stwierdzone w innych rejonach Karpat Wschodnich i Zachodnich (Świerad 1988). W pobliskich Karpatach ukraińskich niektóre z tych gatunków, jak Ŝaba moczarowa, występują nawet do 1600 m n.p.m. (Szczerbak i Szczerbań 1980). Rozpatrując zasięgi pionowe poszczególnych gatunków w skali Europy, moŝna zauwaŝyć, Ŝe wszystkie wymienione płazy i gady mają zasięgi znacznie wyŝsze (Alpy) niŝ w Bieszczadach Zachodnich (Juszczyk 1974). Obecność niektórych nizinnych taksonów płazów związana jest z utworzonym 21
w 1968 roku Jeziorem Solińskim (Świerad 1988). W obrębie tzw. cofki tego zbiornika, gdzie ruch wody przy brzegu jest niewielki, powstały w miarę dogodne warunki dla niektórych gatunków płazów nizinnych. Mogą one łatwiej dokonywać prób kolonizacji wyŝej połoŝonych terenów. Właściwie wszystkie gatunki herpetofauny wykazywały podobny wzorzec rozmieszczenia, tzn. w miarę wysokości stawały się coraz rzadsze, a liczebność ich populacji malała najczęściej do całkowitego zaniku. ZaleŜność ta przejawiała silny związek korelacyjny (ryc. 2). Taką prawidłowość w odniesieniu do płazów zamieszkujących naszą część łuku Karpat stwierdził Świerad (1988, 2003). W przypadku gadów sytuacja jest nieco inna. Brak pasma połoninowego sprawia, Ŝe ich populacje na Dwerniku-Kamieniu oraz na polankach podszczytowych pasma Otrytu są niewielkie. W pozostałej części tych gór charakter rozmieszczenia pionowego niektórych gatunków jest odmienny. W przypadku jaszczurki Ŝyworodnej, a częściowo i Ŝmii, duŝe populacje występują w krainie dolin oraz na połoninach (Grodziński 1957, Szyndlar 1980). Grodziński (1957) pisał o jaszczurce Ŝyworodnej jako o gatunku panującym na połoninach. W strefie reglowej ich liczebność jest mniejsza. W niektórych sytuacjach przedstawiony wzorzec rozmieszczenia pionowego kształtował się odmiennie i w wyŝej połoŝonych miejscach płazy i gady tworzyły liczniejsze populacje niŝ na terenach leŝących niŝej (ryc. 2). W przypadku płazów zaleŝało to od obecności odpowiednich zbiorników wodnych. Ponadto gatunki zajmujące szersze spektrum środowisk wodnych podczas rozrodu, jak kumak górski i Ŝaba trawna (BłaŜuk 2004), charakteryzowały się zasięgami wyŝszymi. JeŜeli chodzi o gady, to duŝą rolę odgrywało zacienienie terenu (teren porośnięty drzewami lub niską roślinnością zielną) i obecność kryjówek, w tym takich, w których odbywają one hibernację, a takŝe ekspozycja zbocza. Taki charakter rozmieszczenia herpetofauny wydaje się oczywisty. Doliny rzeczne są bardziej produktywne i pojemne środowiskowo niŝ wyŝej połoŝone tereny wskutek większej mozaiki siedlisk oraz silniej rozbudowanej struktury biocenoz. Panują w nich ponadto łagodniejsze warunki klimatyczne. WALORYZACJA FAUNY PŁAZÓW I GADÓW Na mapę inwentaryzowanego obszaru w skali 1:75 000 nałoŝono siatkę kwadratów o boku 1 km. W ten sposób uzyskano pokrycie przez 126 pól kwadratowych i 8 prostokątnych (ryc. 3), których powierzchnię na diagramie waloryzacyjnym dopełniono do kwadratu (1-4 A, 20 I-L ryc. 4). Przyjęto zasadę, Ŝe jedno notowanie danego gatunku w obrębie kwadratu było wystarczające do uznania, iŝ gatunek w kwadracie tym występuje. JeŜeli stwierdzenie wypadło na linii siatki, wówczas znak umieszczano w obu sąsiednich polach rozgraniczonych linią. Jest to postępowanie uprawnione, poniewaŝ wynika z graficznego przedstawienia wyników w pracach źródłowych (BłaŜuk 2004, 2007a, b), w których występowanie poszczególnych gatunków zostało zaznaczone w postaci kół ich średnica po przetransponowaniu na warunki terenowe wynosiła ok. 180 m. Stwierdzonych podczas prac terenowych 10 gatunków płazów i 7 gadów daje maksymalną liczbę gatunków w kwadracie 17, 22
Ryc. 1. Maksymalny zasięg rozmieszczenia pionowego oraz maksymalny zasięg rozrodczy herpetofauny doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych (dane dla B.viridis za: Świerad 1988): 1. Salamandra salamandra, 2. Triturus cristatus, 3. Lissotriton vulgaris, 4. L. montandoni, 5. Ichthyosaura alpestris, 6. Bombina variegata, 7. Bufo bufo, 8. Pseudepidalea viridis, 9. Hyla arborea, 10. Pelophylax lessonae, 11. Rana temporaria, 12. Lacerta agilis, 13. Zootoca vivipara,14. Anguis fragilis, 15. Natrix natrix, 16. Zamenis longissimus, 17. Coronella austriaca, 18. Vipera berus Fig. 1. Total vertical distribution and vertical breeding range of the herpetofauna from the San River valley along Otryt mountain ridge and of the adjacent areas (data for B.viridis after Świerad 1988) 23
24
jednak maksymalna liczba stwierdzonych gatunków płazów i gadów w kwadracie wyniosła 15 (ryc. 4). Nie dokonywano odrębnej prezentacji wyników dla płazów i gadów, kierując się zasadą niepodawania dokładnej lokalizacji miejsc występowania taksonów zagroŝonych (wąŝ Eskulapa, gniewosz plamisty). Liczby 6 i 7 gatunków gadów wskazywałyby jednoznacznie na ich obecność w danym kwadracie. ZaleŜność między liczbą gatunków gadów i płazów w kwadracie była bardzo silna (ryc. 5). Znaczna mozaika siedlisk na niewielkiej przestrzeni umoŝliwiała bytowanie gatunków czasem o odmiennych wymaganiach środowiskowych. Największa liczba gatunków wystąpiła w kwadratach obejmujących tereny połoŝone najniŝej, które uległy w trakcie wielowiekowej gospodarki największym przekształceniom i które nadal są poddawane takiej presji. Z kolei kwadraty zawierające od 1 do 5 gatunków obejmowały tereny regla dolnego z gatunkami typowo leśnymi, jak np. salamandra plamista, ropucha szara i Ŝaba trawna. Tereny łąkowe obejmowały najczęściej kwadraty z 6-10 gatunkami. NaleŜały tu przede wszystkim gady jako formy bytujące na terenach otwartych (na granicy z terenami zadrzewionymi) i eurytopowe płazy, jak traszka zwyczajna, ropucha szara i Ŝaba trawna. Na obszarach pokrytych przez pola, w których brak było stwierdzeń (5 pól), według wszelkiego prawdopodobieństwa moŝna oczekiwać pojawienia się takich gatunków, jak Ŝaba trawna, salamandra plamista czy ropucha szara, ale wyłącznie w fazie Ŝycia lądowego. Pola te pokry- Ryc. 2. ZaleŜność między liczbą gatunków herpetofauny a wysokością względną (m n.p.m.) doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych: a) krzywa wykreślona na podstawie stwierdzonego maksymalnego zasięgu występowania poszczególnych gatunków, b) krzywa wykreślona na podstawie liczby gatunków na wybranych stanowiskach: 1. Rajskie (425 m n.p.m.), 2. Krywe przy zabudowaniach owczarni (475 m n.p.m.), 3. Krywe kamieniołom (500 m n.p.m.), 4. Hulskie skraj rezerwatu skarpa nad Sanem (500 m n.p.m.), 5. Zatwarnica pobocza drogi (525 m n.p.m.), 6. Sękowiec kamieniołom (550 m n.p.m.), 7. Ryli grzbiet (622 m n.p.m.), 8. Magurka stok północny (650 m n.p.m.), 9. Jawornik stok północny (670 m n.p.m.), 10. Hulskie granica północna rezerwatu (700 m n.p.m.), 11. Magura w masywie Dwernika-Kamienia (700 m n.p.m.), 12. Hulskie polana podszczytowa (846 m n.p.m.), 13. Otryt Górny szczyt (896 m n.p.m.), 14. Bukowina polana podszczytowa (911 m n.p.m.), 15. Dwernik-Kamień część podszczytowa (970 m n.p.m.), 16. Dwernik- -Kamień szczyt (1004 m n.p.m.) Fig. 2. The relationship between number of herpetofauna species and the elevation (m a.s.l.) of the San River valley along Otryt mountain ridge and of the adjacent areas: a) on the basis of total vertical known range for all species of amphibians and reptiles, b) on selected sites: 1. Rajskie (425 m a.s.l.), 2. Krywe near shepfield building (475 m a.s.l.), 3. Krywe the stone quarry (500 m a.s.l.), 4. Hulskie (500 m a.s.l.), 5. Zatwarnica nearby road embarkments (525 m a.s.l.), 6. Sękowiec the stone quarry (550 m a.s.l.), 7. Ryli the ridge (622 m a.s.l.), 8. Magurka northern slope (650 m a.s.l.), 9. Jawornik northern slope (670 m a.s.l.), 10. Hulskie the northern border of established nature reserve (700 m a.s.l.), 11. Magura in the massif of Dwernik-Kamień (700 m a.s.l.), 12. Hulskie the glade near the summit (846 m a.s.l.), 13. Otryt Górny the summit (896 m a.s.l.), 14. Bukowina the glade near the summit (911 m a.s.l.), 15. Dwernik-Kamień (970 m a.s.l.), 16. Dwernik-Kamień the summit (1004 m a.s.l.) 25
26 Ryc. 3. Podział doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych na kwadraty (1 km2). Powierzchnia najbardziej północnych i wschodnich pól prostokątnych została dopełniona do powierzchni kwadratu (patrz ryc. 4) Fig. 3. The division of the San river valley and the neighbourhood areas on squares (1 km2). The surface of the most northern and eastearn orthogonal parts was fulfilled to surface squares (see fig. 4)
Ryc. 4. Liczba gatunków płazów i gadów w kwadratach (1 km2) w dolinie Sanu pod Otrytem i na terenach przyległych: a) 0 gatunków, b) 1-5 gatunków, c) 6-10 gatunków, d) 11-15 gatunków Fig. 4. The number of amphibian and reptile species in squares (1 km2) of the San river valley along Otryt mountain ridge and the neighbourhood areas: a) 0 species, b) 1-5 species, c) 6-10 species, d) 11-15 species wały górne piętra regla dolnego i brak było tam zbiorników wodnych, w których płazy mogłyby odbyć gody zakończone sukcesem rozrodczym. Z powodu znacznego zacienienia powierzchni gruntu równieŝ dla gadów nie były to tereny odpowiednie. Rozmieszczenie horyzontalne poszczególnych gatunków wykazywało niekiedy znaczne róŝnice. Z płazów w największej liczbie kwadratów występowały Ŝaba trawna, salamandra plamista, ropucha szara i kumak górski, z gadów zaś jaszczurka Ŝyworodna, Ŝmija zygzakowata, padalec zwyczajny i zaskroniec zwyczajny (tab. 1). Nie zawsze korelowało to z liczbą wykazanych stanowisk podanych we wcześniejszych opracowaniach (BłaŜuk 2004, 2007a, b). W przypadku niektórych gatunków stwierdzone stanowiska występowania były rozmieszczone skupiskowo (np. kumak górski, jaszczurka zwinka), w przypadku innych były bardziej rozproszone (np. salamandra plamista, padalec zwyczajny; BłaŜuk 2004, 2007a, b). Bogactwo gatunkowe, zwłaszcza tak mało licznych grup systematycznych, jakimi są w warunkach krajowych płazy i gady, nie moŝe stanowić jedynego wyznacznika cenności danego terenu pod względem ogólnoprzyrodniczym. Znaczna bowiem część stwierdzonych płazów i gadów naleŝała do taksonów pospolitych i licznych w skali kraju. Uzyskane wyniki pozostają więc w pewnej sprzeczności z danymi np. Michalika (1991), który dokonał wstępnej oceny wartości przyrodniczej projektowanego wówczas międzynarodowego rezerwatu biosfery w Bieszczadach Zachod27
Ryc. 5. ZaleŜność między liczbą gatunków płazów i gadów w kwadracie (1 km2) w dolinie Sanu pod Otrytem i na terenach przyległych na podstawie korelacji rang Spearmana Fig. 5. The relationship in the number of species between amphibians and reptils in the square (1 km2) of the San river valley along Otryt mountain ridge and the neighbourhood areas on the base of Spearman s rank correlation coefficient 28
Liczba kwadratów (1 km 2 ), w których stwierdzono występowanie danego gatunku płaza i gada The number of squares (1 km 2 ) in which the occurrence of given amphibian and reptile species was found Tabela 1 Table 1 Lp. No Gatunek Kwadraty Squares Species Liczba Number % Płazy Amphibians 01 Salamandra salamandra 096 071,6 02 Triturus cristatus 033 024,6 03 Lissotriton vulgaris 008 006,0 04 Lissotriton montandoni 050 037,3 05 Ichthyosaura alpestris 025 018,7 06 Bombina variegata 091 067,9 07 Bufo bufo 095 070,9 08 Hyla arborea 029 021,6 09 Pelophylax lessonae 003 002,2 10 Rana temporaria 119 088,8 Gady Reptiles 11 Lacerta agilis 074 055,2 12 Zootoca vivipara 107 079,9 13 Anguis fragilis 091 067,9 14 Natrix natrix 089 066,4 15 Zamenis longissimus 026 019,4 16 Coronella austriaca 002 001,5 17 Vipera berus 095 070,9 Ogółem liczba kwadratów Total number of squares 134 100,0 nich. Wartość przyrodnicza większości obszaru uznana została za duŝą (lasy reglowe wzdłuŝ całej doliny Sanu), a tylko niewielkiej jego części za bardzo duŝą (rejon rezerwatu Hulskie im. Stefana Myczkowskiego ). Pozostałe tereny w bezpośrednim sąsiedztwie Sanu uznano za średniej wartości. Wspomniana ocena opierała się jednak na znacznie większej liczbie elementów (m.in. gatunkach wschodniokarpackich i zespołach endemicznych oraz dobrze zachowanych elementach puszczańskich), więc bardziej wszechstronnie wartościowała przyrodę tych terenów. Mimo istnienia pewnych róŝnic w ocenie wartości przyrodniczej określonych obszarów doliny Sanu pod Otrytem, zasadnicze konkluzje odnośnie do funkcjonowania tej doliny jako ob- 29
szaru odgrywającego bardzo waŝną rolę w migracji gatunków i utrzymaniu ich statusu metapopulacyjnego są podobne. Dotyczy to szczególnie zagroŝonego węŝa Eskulapa, którego populację szacuje się ostatnio na około 100 lub mniej osobników (Najbar 2000a, b, 2004a, b, BłaŜuk 2007b), a dolina Sanu wzdłuŝ pasma Otrytu z terenami przyległymi jest jedynym znanym miejscem na terenie kraju, gdzie gatunek ten występuje w układzie populacyjnym (metapopulacyjnym). Z pozostałych miejsc istnieją doniesienia wyłącznie o pojedynczych okazach. PODZIĘKOWANIA Pragnę podziękować dr. Mateuszowi Ciechanowskiemu z Katedry Zoologii i Ekologii Kręgowców Uniwersytetu Gdańskiego za sprawdzenie poprawności obliczeń statystycznych oraz dyskusję nad pewnymi fragmentami tekstu. LITERATURA BłaŜuk J. 2004. Herpetofauna doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych (Bieszczady Zachodnie). Część I. Płazy. Parki. Nar. Rez. Przyr., 23, 4: 581-606. BłaŜuk J. 2007a. Uzupełnienie do fauny płazów doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych (Bieszczady Zachodnie). Parki Nar. Rez. Przyr., 26, 1: 115-126. BłaŜuk J. 2007b. Herpetofauna doliny Sanu pod Otrytem i terenów przyległych (Bieszczady Zachodnie). Gady. Roczn. Bieszcz., 15: 181-229. Grodziński W. 1957. Materiały do fauny kręgowców Bieszczad Zachodnich. Zesz. Nauk. UJ, Zool., 10: 177-221. Holly M. 2006. Pierwsze stanowisko traszki zwyczajnej Triturus vulgaris na terenie Bieszczadzkiego Parku Narodowego. Roczn. Bieszcz., 14: 311-312. Jasiewicz A. 1966. Rośliny naczyniowe Bieszczadów Zachodnich. PWN, Warszawa. Juszczyk W. 1974. Płazy i gady krajowe. PWN, Warszawa. Juszczyk W., Świerad J. 1984. Herpetofauna and its ranges in the Słonne Mountains (Carpathian Plateau, South-East Poland). Acta Biol. Cracov. (Zool.), 26: 25-37. Kondracki J. 1998. Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Michalik S. 1991. Międzynarodowy program ochrony Bieszczadów Zachodnich. Parki Nar. Rez. Przyr., 10, 1-2: 129-139. Najbar B. 2000a. The Aesculapian snake Elaphe l. longissima (Laurenti, 1768) population in Bieszczady (Poland) between 1990-1998. Bull. Pol. Acad. Sci., 48, 1: 41-51. Najbar B. 2000b. The State of the Aesculapian snake Elaphe l. longissima (Laurenti, 1768) in Poland. Bull. Pol. Acad Sci., 48, 1: 54-62. Najbar B. 2004a. WąŜ Eskulapa. Wydawnictwo Klubu Przyrodników, Świebodzin. Najbar B. 2004b. WąŜ Eskulapa Elaphe (Zamenis) longissima (Laurenti, 1768) w Bieszczadach Zachodnich. Środowisko występowania, czynniki ograniczające zasięg i liczebność populacji oraz moŝliwości jej rozwoju. Oficyna Wydawnicza Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra. Ruprecht A.L. 1977. Rozmieszczenie huczka ziemnego, Pelobates fuscus (Laurenti, 1768) w Polsce. Przegl. Zool., 21, 4: 344-346. Szczerbak N., Szczerbań M. 1980. Zemnovodnye i presmykajuščiesja Ukrainskich Karpat. Acad. Nauk. Ukr. SSR, Inst. Zool., Kiev. 30
Szyndlar Z. 1980. Herpetofauna Bieszczadów Zachodnich. Acta Zool. Cracov., 24: 299-335. Świerad J. 1988. Płazy Karpat Polskich w ujęciu wertykalnym. Instytut Kształcenia Nauczycieli, Oddział Doskonalenia Nauczycieli w Katowicach, Katowice. Świerad J. 2003. Płazy i gady Tatr, Podhala, doliny Dunajca oraz ich ochrona. Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków. Zarzycki K. 1963. Lasy Bieszczadów Zachodnich. Acta Agrar. Silv.: 3-132. Zarzycki K. 1971. Ogólna charakterystyka Bieszczadów Zachodnich i ich roślinności. Fragm. Faun., 17: 11-21. 31