Ksawery Świerkowski Co wiemy o rękopisach w bibliotekach polskich Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 41/1, 215-220 1950
KSAWERY ŚWIERKOWSKI CO W IEM Y O RĘKOPISACH W BIBLIOTEKACH POLSKICH Truizmem byłoby dowodzić, że posuwanie badań literackich naprzód nie jest możliwe bez oparcia ich o badanie rękopisów. Prawdziwe zaś udostępnienie rękopisów jest możliwe tylko pod warunkiem jak najdalej posuniętego ich opracowania katalogowego i podania wyników tego opracowania w postaci bądź katalogu drukowanego, bądź co najmniej powielanego. Badacz przed przystąpieniem do jakiegokolwiek tem atu ma wtedy możliwmść ustalenia, do których zbiorów musi udać się osobiście, w których w ogóle nie ma nic dla jego tem atu itd. Natomiast jeżeli katalog istnieje tylko na miejscu, badacz jest postawiony wobec zagadek nie do rozwiązania w sprawie istnienia samych źródeł. Toteż katalogi zbiorów rękopiśmiennych u nas zaczęto ogłaszać już dawno. Jeżeli pominiemy pracę Janockiego, dotyczącą rękopisów Załuskich, to szereg katalogów drukowanych zaczyna się z rokiem 1877. Wskutek ostatniej katastrofy wojennej wiele z tych katalogów utraciło swoje znaczenie. Tak np. przestały w ogóle istnieć rękopisy Biblioteki Ordynacji Krasińskich w Warszawie, zaledwie ślady zostały z rękopisów Biblioteki Narodowej. To samo dotyczy Biblioteki Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Radykalnie się zmienił zasób rękopisów nowopowstałej Miejskiej Biblioteki P u blicznej im. Baczyńskich w Poznaniu w porównaniu z przedwojenną Biblioteką Baczyńskich. Uzyskaliśmy nowe zasoby rękopisów w Gdańsku, Toruniu i Wrocławiu. Powstały tu i owdzie nowe zasoby. Rozejrzyjmy się tedy sumarycznie w istniejących zasobach rękopisów i instrum entach informacji o nich. Najbogatszy zbiór rękopisów obecnie znajduje się w Bibliotece Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu 8.650 po- zycyj. Drukowany dwutomowy Inwentarz... opracowany zbiorowo pod red. dr Jadwigi Turskiej1 obejmuje po skontrolowaniu; 1 Tom I. Wrocław 1948, s. X II, 576; T. II. tamże 1949, s. 469, 148.
216 KSAW ERY ŚWIERKOWSKI opisów rękopisy istotnie posiadane. Tym się tłumaczy niezgodność liczby sygnatury z liczbą, rękopisów. W stosunku do dawniej ogłoszonych drukiem lub na powielaczu Inwentarz informuje o nowych 3.844 rkpsach. Co bardzo ważne, opisy korespondencji nie są sumaryczne, jak było w dawniej ogłoszonych powielanych inwentarzach Zakładu, lecz szczegółowo rozpisane. Wkrótce ukaże się tom III, obejmujący szczegółowy skorowidz osób i nazw geograficznych. By nie powtarzać tego, co jest szczegółowo opisane w K a talogu Kętrzyńskiego 2, z którego zawartości zachowało się 81 %, Inwentarz wymienia tylko zachowane sygnatury i zaznacza braki oraz uszkodzenia. Jeżeli do tego dodamy, że zbiór rękopisów Zakładu uzyskał ponadto specjalny przewodnik w postaci szczególniej nas tu interesującej, cennej pracy T. Mikulskiego pt. Literatura polslca w autografach... 3 to musimy stwierdzić, że Biblioteka Ossolineum jest obecnie jedyną instytucją, która naprawdę należycie informuje o swoich zasobach rękopisów i nie przedstawia zagadek dla badacza. Drugą pod względem zasobności w rękopisy jest Biblioteka Muzeum Książąt Czartoryskich w Krakowie ok. 8.000 pozycyj. Niestety, wydany jeszcze przed pierwszą wojną światową katalog 4 uzupełniony absolutnie niezbędnymi skorowidzami5, wydanymi w okresie międzywojennym, informuje nas mniej niż o czwartej części zasobu (1.681 poz.). Na trzecim miejscu stoi Biblioteka Jagiellońska w Krakowie ponad 7.700 pozycyj. Informuje o nich Katalog... Wisłockiego6, zawierający 4.175 pozycyj. Praca ta pozostawia wiele do życzenia, odznacza się różnymi błędami, lecz czytelnik wolałby mieć i taki katalog, który bądź co bądź orientuje, niż nie mieć żadnego. W r. 1938 ukazała się na powielaczu cenna kontynuacja w postaci Inwentarza... 7, opatrzonego na ogół dobrym skorowidzem. Inw entarz informuje o rękopisach 4.175 6.000. N atom iast sumaryczne opisy 2 Lwów 1881, 1886, 1898, 3 tomy. 3 Wrocław 1947, s. 58, tablic 32. 4 Catalogue codicum manuscriptorum... Volumen I scripsit dr,j. Korzeniowski. Oracoviae 1887 1893, s. 385; Volumen II scripsit dr S. K u trzeba. Cracoviae 1908 1913, s. 385. 5 Index nominum et rerum... collegit dr C. Piotrowicz. Oracoviae 1928, s. 200; Tessin 1931, s. 198. e Kraków 1877, s. LI, 876, L X X X I. 7 Kraków 1938, folio k. 2 nlb., 676.
RĘKOPISY W BIBLIOTEKACH POLSKICH 217 numerów 6.001 6.215 pozostały w Przewodniku Bibliograficznym z r. 1904 8. W ten sposób trzeba przyznać, że aktualność informacyj Inwentarza o przybytkach Biblioteki Jagiellońskiej jest sprzed 45 lat. Należy tu wspomnieć, że 160 rękopisów dawnej Biblioteki T arnowskich 9 w Dzikowie zdeponowano w Bibliotece Jagiellońskiej. Po wojennej zagładzie najpotężniejszego zbioru rękopisów, jaki posiadała Polska (47.775 pozycyj) w Bibliotece Narodowej, trzeba było zaczynać od gromadzenia rozproszonych resztek. Obecnie Biblioteka Narodowa posiada ponad 6.300 rękopisów. O pozostałościach po Bibliotece Załuskich informuje sumarycznie artykuł B. Horodyskiego 10. Bękopisy tegoż zasobu dotyczące ziem odzyskanych skatalogował i do wiadomości publicznej podał również H orodyski11. O świeżonabytym przez Bibliotekę Narodową zbiorze rękopisów Morstinów informuje dawniejszy katalog Czubka 12, aczkolwiek w sposób często nieścisły i nie wyczerpujący całości. Następny co do wielkości zbiór rękopisów posiada Biblioteka Miejska w Gdańsku 3.057 pozycyj. Pierwszych pięć tomów drukowanego niemieckiego k atalo g u 13 tej biblioteki poświęcono rękopisom. W t. I znajdujemy rkpsy dotyczące dziejówtgdańska, w t. II Prus Wschodnich i Zachodnich (180 poz.) oraz Polski w. X V I X V III (56 poz.), w t. I I I teksty literackie X V II X IX w. i zabytki języka polskiego w. X V XVI, w t. IV wśród rękopisów muzycznych są również polonika, w t. V mieszczą się zabytki języka polskiego. W skorowidzach niemało nazwisk polskich, są tam również hasła rzeczowe dotyczące Polski. Nawiasem do 8 s. 85-6, 1 0 9-1 0, 132 5, 154 5 i 172-5. 9 A. Chmiel: Bękopisy biblioteki hr. Tarnowskich w Dzikowie. Kr. 1908, s. 31. S. Vr tel-wier czy ński : Dodatkowy spis rkpsów B-ki Dzikowskiej. Kr. 1909, s. 36. 10 Spuścizna działu rękopiśmiennego Biblioteki Załuskich. Przegląd Biblioteczny XVI, 1948 z. 1/2 i odb. 11 Polonica rękopiśmienne z Biblioteki Załuskich. Bękopisy dotyczące zieni odzyskanych. tamże i odb. 12 Bękopisy hr. Morstinów w Krakowie. K. 1911, s. 11. 13 Katalog der Danziger Stadtbibliothek. Danzig I 1892, s. X, 851 ; II - 1903, s. VI, 588; III - 1909, s. VI, 424; IV - 1911, s. VI, 188; V - 1921. s. VII, 671, tablic 9; VI 1913, s. VIII, 247. Por. też AV. Kętrzyński. Spis rkpsów oelnoszących się do rzeczy polskich w bibliotekach gdańskich. Sprawozdanie z czynności Zakł. Nar. im. Ossolińskie li z ar. 1895, s. 6 0-7 0.
2.18 KSAW ERY ŚW IERKOWSKl dajmy, że tom VI, poświęcony grafice, obejmuje również ikonografię literacką. Zbiór rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej we Wrocławiu obejmuje po dawnej ok. 2.000 pozycyj oraz 771 pozycji po dawnej bibliotece miejskiej. Aktualne częściowo są dawniejsze katalogi: Zieg lera14 (175 rkpsów klasycznych łacińskich V II XVII, głównie XIV XV wr.), bezimienny katalog klasyków greckich 15 (50 rkpsów) oraz Brockelmanna 16 (88 rkpsów orientalnych). Po wojnie M. W alter 17 w wyniku zapoczątkowanej inwentaryzacji dał pierwszy fragm ent katalogu poloników 20 rkpsów X V X V III w., opatrzony należytym aparatem naukowym i podobiznami niektórych z opisanych rękopisów. Biblioteka Polskiej Akademii Umiejętności posiada ponad 2.000 rkpsów. W ydany przed pierwszą wojną światową katalog Czubka 18 obejmuje tylko 1.810 pozycyj, a co wrażniejsza, pozostawia wiele do życzenia. Biblioteka Kórnicka liczy 2.000 rękopisów. W ydany wr r. 1930 na powielaczu Inw entarz19 obejmuje 1.612 pozycji i jest zbyt sumaryczny oraz pozbawiony skorowidzów. Miejska Biblioteka Publiczna im. Łopacińskiego w Lublinie ma 1.929 rkpsówt. Katalog Jaworowskiego 20, nie wiadomo w jakiej mierze dziś aktualny, obejmuje 1.728 pozycji. Miejska Biblioteka Publiczna im. Baczyńskich w Poznaniu posiada obecnie 1.600 rkpsów, lecz katalogi Sosnowskiego-Kurtzm a n n a 21 oraz W ojtkowskiego22, obejmujące razem 499 rkpsów, są dziś całkiem nieaktualne. 14 Catalogue codicum Latinorum classicorum... Wratislaviae 1915. s. VIII, 289. 15 Catalogus codicum Graecorum qui in Bibliotheka Urbica Vratislaviensi adservaniur... Vratislaviae 1889, s. V III, 90. 16 Verzeichnis der arabischen, persischen, türkischen und hebräischen Handschriften... Breslau 1903, s. IV, 53. 17 Śląskie polonica rękopiśmienne w zbiorach B-ki TJniw. we Wrocławiu. Cz. I. Wrocław 1949, s. 31, tablic 11. Uzupełnione odbicie z Sobótki. 18 Katalog rkpsów Akademii Umiejętności, Kraków 1906, s. III, 313; toż, Dodatek I. Kr. 1912, s. 6 nlb., 167. 19 Kórnik 1930, folio k. V III, 100. 20 Kat. rkpsów B-ki Publ. im. Łopacińskiego w Lublinie. Lublin 1913, g. 3 nlb., 145; toż, Dodatek I. Lublin 1917, s. 78. 21 Kat. B-ki Kaczyńskich w Poznaniu. Tom I (Poznań 1885), s. I CCCXXV. 22 Rękopisy B-ki Kaczyńskich w Poznaniu nr 360 499. Poznań 1932, s. C. Odb. z Katalogu Bibl. Kaczyńskich 1885 1931.
RĘKOPISY W BIBLIOTEKACH POLSKICH 219 Tyle co do zbiorów rękopisów, które m ają takie czy inne informatory dostępne czytelnikom poza obrębem murów bibliotecznych. Obecnie wyliczymy te zbiory rękopisów, które dotychczas nie posiadały ani drukowanych, ani powielanych katalogów czy inwentarzy. Biblioteka Seminarium Duchownego w Sandomierzu 7.452 rkpsy. B-ka Publiczna m. st. Warszawy 2.500 rkpsów. B-ka Uniwersytecka w Toruniu 1.100 rkpsów. Archiwum i B-ka Archidiecezjalna w Poznaniu 917 rkpsów. B-ka Uniwersytecka w Poznaniu 338 rkpsów. Książnica Miejska im. Kopernika w Toruniu 242 rkpsy. B-ka Towarzystwa Naukowego w Płocku 150 rkpsów. B-ka Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk liczyła przed wojną 505 rkpsów23, obecnie zaledwie 27. Bazem w pięciu miastach a siedmiu bibliotekach 12.726 rękopisów, o których bliższych wiadomości można zasięgnąć tylko przez osobiste zbadanie lepiej czy gorzej opracowanych katalogów na miejscu. Na zakończenie przeglądu naszych zasobów wspomnieć należy, że podpisany nie mógł otrzymać informacji co do Biblioteki K apitulnej w Gnieźnie, która według katalogu z r. 1910 obejmowała 121 rkpsów24; В-ki Kapituły Krakowskiej, która według katalogu z r. 1884 obejmowała 228 rkpsów 25; B-ki Kapitulnej w Płocku, która nie miała katalogu drukowanego dla całości zbioru rkpsów 26, ale zawierała ich 129. Te trzy niewielkie zbiory ucierpiały wskutek wojny niewiele, albo wcale; zawierają niezmiernej wagi zabytki kultury narodowej, lecz z jakiegoś powodu przestały być po wojnie dostępne. Z pewnością nie wszystkie zbiory tzw. rękopisów bibliotecznych zostały tu wymienione. Świadomie pominęliśmy zespoły rękopisów literackich w archiwach : Głównym Akt Dawnych w Warszawie, Aktów Dawnych m. Krakowa, Miejskiego w Łodzi i gdzie indziej. Jednakże i z tego, co zebrano, widzimy, że z ogólnej liczby 43.500 rękopisów posiadanych przez biblioteki grupy pierwszej, uwidoczniono dotychczas w katalogach drukowanych lub powielanych nie 23 L. Dobrzyńska-Rybicka, B-ka Tow. Przyj. Nauk. Poznań 1928, Odb. z Bocznika L. Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu, s. 16. 24 Ks. T. Trzciński, Kat. rkpsów b-ki kapitulnej w Gnieźnie aż do początku w. XVI-go. Poznań 1910, s. XVI, 136, 7 tablic. 25 Ks. I. Polkowski, Kat. rkpsów kapitulnych katedry krakowskiej. С z. I. Kraków 1884, s. 168, XVI. 26 W. Kętrzyński, 30 dokumentów Katedry Płockiej. Lwów 1888. Arcbp A. J. Nowowiejski, Płock. Wyd. 2. Płock 1931, s. 471 82.
220 KSAW ERY ŚW IERKOWSKI spełna 27.000 rękopisów. Więc nawet tutaj, by się czegoś dowiedzieć o 16.500 rękopisach, należy udać się na miejsce do 9 bibliotek (dziesiątą, Ossolineum, z tego wyłączamy). Dodajmy do tej liczby rękopisy bibliotek drugiej i trzeciej grupy, a otrzymamy: w odniesieniu do 30.000 rękopisów w bibliotekach posiadamy wdadomość tylko liczbową. Trzeba tem u zaradzić i to rychło!