Dobre prawo, słaba egzekucja Raport Programu STOP18! na temat dostępu niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych.
Spis treści 1. Najważniejsze wnioski 2. Zakaz sprzedaży i jego przestrzeganie 2.1. Co mówi prawo? 2.2. Badanie Tajemniczy Klient czy sprzedawcy przestrzegają zakazu? 2.3. Rola służb kontrolnych i wymiaru sprawiedliwości 3. Dlaczego niektórzy sprzedawcy łamią prawo? 3 4. Dodatkowe zagrożenia dotyczące dostępu niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych 4.1. Papierosy z przemytu 4.2. Tytoń luzem 4.3. Liście tytoniu 5. Wychowawcy o problemie 6. O Programie STOP18!
Najważniejsze wnioski 4 Raport Dobre prawo, słaba egzekucja pokazuje złożoność problemu dostępu niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych. Zebrane informacje opierają się na badaniach i wieloletnim doświadczeniu koordynatorów Programu Odpowiedzialnej Sprzedaży STOP18! największej i najstarszej w Polsce inicjatywy na rzecz pełnego przestrzegania zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim. Dokument analizuje problem nieprzestrzegania zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim oraz uświadamia istnienie dodatkowych zagrożeń w zakresie dostępności wyrobów tytoniowych dla niepełnoletnich handlu papierosami z przemytu, nowego zjawiska nieregulowanej sprzedaży liści tytoniowych nieobjętych akcyzą oraz taniego tytoniu do samodzielnego skręcania. Najważniejsze fakty dotyczące przestrzegania zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim oraz osiągnięcia Programu STOP18! Prawo jest dobre, gorzej jest z jego przestrzeganiem. Jak wynika z badania Millward Brown SMG/KRC dla Programu STOP18!, wciąż 63 proc. sprzedawców sprzedałoby papierosy osobie niepełnoletniej, pomimo że znowelizowana w 2010 roku ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych wyraźnie zakazuje sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18 i nakłada nowy obowiązek znakowania sklepu informacją o zakazie sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim. Więcej na stronie 6. Ograniczone uprawnienia oraz szeroki zakres obowiązków uniemożliwiają służbom kontrolnym skuteczną walkę z nieodpowiedzialnymi sprzedawcami. Straże miejskie, które mogą nakładać na sprzedawców mandat w wysokości 500 zł, muszą dokonać rzeczy w praktyce niemal niemożliwej: w pełnym umundurowaniu złapać sprzedawcę na gorącym uczynku. Więcej na stronie 8. Wysokie grzywny za sprzedaż wyrobów tytoniowych niepełnoletnim to fikcja. Spośród 53 sądów rejonowych, z którymi skontaktowali się koordynatorzy STOP18!, tylko 16 prowadziło sprawy dotyczące sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim. Średnia wysokość grzywny wyniosła 177 zł. Najwyższa grzywna nałożona przez Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi Południe wynosiła 510 zł (maksymalny wymiar kary grzywny to 2000 zł). Więcej na stronie 9.
Handel papierosami z przemytu, obrót liśćmi tytoniowymi i sprzedaż nisko opodatkowanego tytoniu luzem to istotny problem. Przemyt rozwijający się na szeroką skalę i zwiększona dostępność do nielegalnych papierosów oznaczają możliwość nabycia przez niepełnoletnich paczki papierosów już za połowę ceny najtańszych papierosów. Dodatkowo, samodzielnie przygotowana paczka papierosów skręconych z niżej opodatkowanego tytoniu luzem kosztuje również połowę ceny gotowych papierosów. Niepokojącym zjawiskiem jest również sprzedaż liści tytoniowych jako płodów rolnych, które jako wyrób nieakcyzowy są bardzo tanie. Więcej na stronie 16. Duża rotacja w zawodzie sprzedawcy powoduje, że edukacja powinna być nadal jednym z głównych filarów walki z łamaniem prawa. W zmianie zachowania sprzedawców pomaga Szkoła Odpowiedzialnej Sprzedaży. Inicjatywa edukacyjna programu przeszkoliła w ostatnich latach tysiące sprzedawców. Na przykład w listopadzie 2011 roku do testu z zasad handlu wyrobami tytoniowymi przystąpiło ponad 4000 pracowników sieci handlowej Real, która jest wieloletnim partnerem akcji. Całkowita liczba sprzedawców przeszkolonych w 2011 roku to około 9000 osób. Więcej na stronie 22. 95% wychowawców uważa, że dostępność niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych jest wysoka i bardzo wysoka. Osoby pracujące z niepełnoletnimi mają wiele pomysłów, jak usprawnić prawo. Wśród proponowanych rozwiązań jest stosowanie bardziej restrykcyjnych kar, wprowadzenie koncesji na handel wyrobami tytoniowymi oraz obowiązku weryfikacji wieku w przypadku wątpliwości, co do pełnoletności klienta (obecnie weryfikacja wieku nie jest obligatoryjna, stąd jej niezbyt częste stosowanie). Więcej czytaj na stronie 20. Zapraszamy do lektury naszego raportu i dziękujemy Państwu za podejmowanie działań, poprawiających skuteczność zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18. Koordynatorzy Programu STOP18!
Zakaz sprzedaży i jego przestrzeganie Polskie prawo bardzo dokładnie określa zasady handlu wyrobami tytoniowymi. Minusem jest jego słabe przestrzeganie, co wynika między innymi z ograniczonych uprawnień służb kontrolnych. Pomimo sięgających 2000 zł kar, większość sprzedawców nadal jest gotowa łamać prawo. Pomaga im w tym społeczne przyzwolenie dla niepełnoletnich palaczy oraz dotychczasowa praktyka sądów rejonowych, gdzie średnia kara grzywny jest o ponad połowę niższa od nakładanego przez policję lub straże miejskie mandatu karnego. 6 Co mówi prawo? Zasady handlu wyrobami tytoniowymi określa znowelizowana w 2010 roku ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z dnia 9 listopada 1995 r. Prawo wyraźnie zakazuje sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18, a główny ciężar przestrzegania tego zakazu spoczywa na sprzedawcach. Oprócz zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim, (art. 6, ust. 1) ustawa nakłada na sklepy obowiązek umieszczenia w miejscu sprzedaży widocznej i czytelnej informacji o zakazie sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18 (art. 6, ust. 1) oraz zakazuje sprzedaży papierosów luzem (art. 6, ust. 4). W 2004 roku sprzedawcy otrzymali prawo do legitymowania młodo wyglądających klientów w przypadku wątpliwości co do pełnoletności kupującego wyroby tytoniowe (art. 6 ust. 1a). Niezależnie od tego, czy sprzedawca skorzysta ze swojego uprawnienia, za wykroczenie, jakim jest sprzedaż wyrobów tytoniowych osobie niepełnoletniej, grozi mu mandat w wysokości 500 złotych. Kolejny mandat, tym razem wysokości 150 złotych, grozi za brak w punkcie sprzedaży informacji o zakazie sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim. Natomiast mandat w wysokości 100 zł grozi za sprzedaż papierosów na sztuki. W przypadku odmowy przyjęcia mandatu lub bezpośredniego skierowania sprawy do sądu rejonowego sprzedawcy grozi kara grzywny do 2000 zł (art. 13, ust. 1, pkt 1) oraz pokrycie kosztów postępowania sądowego. Dodatkowo z powództwem cywilnym o zadośćuczynienie przeciwko sprzedawcy może wystąpić rodzic osoby niepełnoletniej, która kupiła wyroby tytoniowe (więcej o karaniu sprzedawców i działaniach służb kontrolnych w dalszej części raportu). Znowelizowana w 2010 roku ustawa wprowadziła między innymi obowiązek umieszczenia w miejscu sprzedaży widocznej i czytelnej informacji o zakazie sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18. To krok w dobrym kierunku. Na długo przed wpro-
wadzeniem ustawowego obowiązku podobne w treści informacje przygotowane przez Program STOP18! trafiały do tysięcy punktów sprzedaży wyrobów tytoniowych w całej Polsce. Ich głównym zadaniem była i jest pomoc w asertywnej odmowie sprzedaży. Obecnie Program STOP18! wciąż pomaga handlowcom w znakowaniu punktów sprzedaży zgodnie z wytycznymi znowelizowanej ustawy. Pracownicy handlu potwierdzają, że wskazanie na podstawę prawną umieszczoną na obowiązkowej informacji o zakazie sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18 wzmacnia siłę odmowy. Kolejną zmianą prawną, która weszła w życie 15 listopada 2010 roku, było obniżenie maksymalnej wysokości grzywny z 5000 do 2000 zł. Program STOP18! stoi na stanowisku, że tworzone prawo powinno być przede wszystkim egzekwowalne. Koordynatorom Programu STOP18! nie są znane przypadki, w których sąd rejonowy nałożyłby na sprzedawcę maksymalny wymiar kary zarówno 2000 zł jak i wcześniej obowiązujące 5000 zł. Stosowana w praktyce grzywna w maksymal- nej wysokości 2000 zł skutecznie zniechęciłaby do łamania prawa. Badanie Tajemniczy Klient czy sprzedawcy przestrzegają zakazu? Program Odpowiedzialnej Sprzedaży STOP18! od 2004 roku monitoruje poziom przestrzegania zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim. W tym celu prowadzone są profesjonalne badania metodą Tajemniczy Klient. Podczas badania pełnoletni ankieterzy, wyglądający na zdecydowanie mniej niż 18 lat, proszą o papierosy w różnego typu punktach sprzedaży. Gdy sprzedawca okazuje gotowość do sprzedaży, a paczka pojawia się na ladzie, ankieterzy odstępują od zakupu, mówiąc, że zapomnieli portfela. Na koniec mimochodem dodają, że kiedyś, w podobnej sytuacji, sprzedawca zażądał od nich dokumentów, i pytają, czy miał do tego prawo? Tak bada się świadomość sprzedawców, jeśli chodzi o ich prawo do kontrolowania dokumentów. 7 100% 94% 94% 80% 60% 86% 82% 61% 84% 64% 68% 73% 62% 64% 63% 63% 84% 40% 20% 2004 (N=1106) 2005 (N=1295) 2006 (N=1012) 2007 (N=4702) 2008 (N=4700) 2009 (N=4700) 2010 (N=990) sprzedawcy, którzy sprzedaliby papierosy osobie niepełnoletniej sprzedawcy świadomi prawa do legitymowania młodo wyglądających klientów Wyniki badania metodą Tajemniczy Klient 2004-2010. Źródło: Nielsen, Millward Brown SMG/KRC.
8 Według ostatniego badania, przeprowadzonego w ramach Programu STOP18!, 63 proc. sprzedawców sprzedałoby papierosy osobie wyglądającej zdecydowanie na mniej niż 18 lat*. Jeżeli wynik ten odniesiemy do pierwszych minibadań prowadzonych przez Program STOP18! przed 2004 rokiem, w których niemal każdy sprzedawca złamałby prawo, to widzimy, że sytuacja uległa poprawie. Natomiast jeżeli odwołamy się do wyników badania z kilku ostatnich lat, to okazuje się, że poziom przestrzegania prawa doszedł do wartości, którą trudno obniżyć, prowadząc jedynie działania edukacyjne. Tak więc kontynuując edukację, należy działać w kierunku poprawy egzekucji już istniejącego dobrego prawa. Jednocześnie trzeba pamiętać, że sprzedawcy to bardzo specyficzna grupa zawodowa. Charakteryzuje ją przede wszystkim duża rotacja. Część sprzedawców nie wiąże swojej 2 przyszłości z zawodem i jest mniej otwarta na edukację. Pomimo tego bardzo ważne jest dalsze prowadzenie szkoleń oraz ich powtarzalność. Uczestnicy Programu STOP18! podczas ponownej wizyty w punkcie sprzedaży spotykają nowych ekspedientów. Część z nich to nowicjusze, którzy mogą nie znać swoich praw i obowiązków wynikających z prowadzenia sprzedaży wyrobów tytoniowych. Rola służb kontrolnych i wymiaru sprawiedliwości Służbami, które mogą kontrolować przestrzeganie zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim są policja, straż miejska oraz Inspekcja Handlowa. Zgodnie z zapisami ustawy przedstawiciele ww. służb mogą nałożyć na sprzedawcę mandat * 63 proc. sprzedawców sprzedałoby papierosy pełnoletnim ankieterom wyglądającym na mniej niż 18 lat. Prowadzone w listopadzie i grudniu 2010 roku badanie Millward Brown SMG/KRC metodą Tajemniczy Klient objęło Gdańsk, Kraków, Poznań i Warszawę. Łącznie zrealizowano 990 obserwacji.
w wysokości 500 zł lub w przypadku odmowy przyjęcia mandatu skierować sprawę do sądu rejonowego. Inspekcja Handlowa, która kontroluje rzetelność przedsiębiorców, działa bez umundurowania. W przypadku otrzymania informacji o popełnieniu przez przedsiębiorcę wykroczenia sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim lub na przykład sprzedaży papierosów na sztuki Inspekcja Handlowa nie ma obowiązku wcześniejszego informowania o zamiarze kontroli. Pracownicy Inspekcji Handlowej muszą na miejscu potwierdzić łamanie prawa, czyli poczekać na młodo wyglądającego klienta, który kupuje wyroby tytoniowe i złapać sprzedawcę na gorącym uczynku. Sprawę komplikuje fakt, że pracownicy Inspekcji Handlowej nie mają prawa do legitymowania małoletniego oraz zatrzymania go do czasu pojawienia się policji. W efekcie Inspekcja Handlowa bardzo rzadko zajmuje się łamaniem przez sprzedawców zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18, a główny ciężar walki z nieuczciwymi sprzedawcami spoczywa na straży miejskiej i policji. ci sprzedawcy, którzy dali się złapać. Dlatego bardzo korzystną zmianą byłoby rozszerzenie uprawnień straży miejskiej o prowadzenie działań bez umundurowania nowelizacja prawa przyniosłaby bardzo dużo korzyści, nawet jeżeli praca nieumundurowanego strażnika miejskiego ograniczałaby się tylko do działań zapobiegających sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom niepełnoletnim. Nieodpowiedzialni sprzedawcy wreszcie poczuliby realne zagrożenie karą. Jeżeli sprzedawca odmawia przyjęcia mandatu, sprawa kierowana jest do sądu rejonowego. W 2011 roku koordynatorzy Programu STOP18! zapytali prezesów ponad 50 sądów rejonowych o liczbę spraw przeciwko sprzedawcom wyrobów tytoniowych obwinionym o sprzedaż wyrobów tytoniowych osobom niepełnoletnim, prowadzonych w okresie 6 miesięcy po wejściu w życie zapisów znowelizowanej ustawy (15 listopada 2010 do 15 maja 2011 roku). Okazuje się, że 74,5% (40 sądów) nie prowadziło w tym okresie 9 Policja i straż miejska również muszą złapać sprzedawcę na gorącym uczynku, ale posiadają inne uprawnienia niż Inspekcja Handlowa. Przede wszystkim obie służby posiadają prawo do legitymowania. Dodatkowo, od września 2009 roku straż miejska może nakładać mandaty karne w wysokości 500 zł bezpośrednio w punkcie sprzedaży. To bardzo korzystna zmiana, która poprawia skuteczność karania nieodpowiedzialnych sprzedawców mówią przedstawiciele straży miejskiej. Wcześniej strażnicy miejscy musieli zawsze kierować sprawę do sądu. 250 200 150 100 223 zł 177 zł Pomimo tego usprawnienia policja i straż miejska mają poważny problem w prowadzeniu skutecznej walki z łamaniem przez sprzedawców zakazu sprzedaży papierosów niepełnoletnim. Problemem jest praca w mundurze. Oczywiście policja może wykonywać obowiązki służbowe bez umundurowania, ale działania te są zarezerwowane dla innych czynności służbowych, na przykład zatrzymywania osób podejrzanych o popełnienie przestępstwa. Obecnie straż miejska nie ma możliwości pracy bez munduru. W praktyce oznacza to, że mandaty otrzymują tylko 50 0 lata 2007 2008 15.11.2010 15.05.2011 Średnia wysokość grzywien nakładanych przez sądy rejonowe na sprzedawców, którzy złamali zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18. Źródło: statystyki sądów rejonowych.
10 podobnego typu spraw przeciwko sprzedawcom wyrobów tytoniowych. Tylko trzynaście sądów prowadziło sprawy przeciwko sprzedawcom i orzekło wobec nich kary. Większość kar nie przekraczała 200 zł. To ponad dwukrotnie mniej niż wysokość mandatu nakładanego przez policję lub straż miejską w miejscu sprzedaży. Tylko jeden z ponad pięćdziesięciu sądów (Sąd Rejonowy dla Warszawy Pragi Południe) nałożył na sprzedawcę grzywnę, która była wyższa od 500-złotowego mandatu karnego. Drugą pod względem wysokości kary (300 zł) grzywnę nałożył Sąd Rejonowy w Piotrkowie Trybunalskim. Najwięcej spraw przeciwko sprzedawcom prowadził Sąd Rejonowy w Gorzowie Wielkopolskim. W tym sądzie zapadły trzy wyroki, w których została dwukrotnie nałożona grzywna w wysokości 100 zł. Jeden wyrok był nieprawomocny, ponieważ obwiniony złożył sprzeciw. W Chorzowie, Ostrowcu Świętokrzyskim oraz 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0 65% 74,50% Sądy, które nie prowadziły żadnych spraw przeciwko sprzedawcom 35% 25% Sądy, które nałożyły grzywnę w Starachowicach zapadły po dwa wyroki, w których grzywny nie przekraczały 200 zł. Koordynatorzy Programu STOP18! już wcześniej organizowali analogiczne badanie, sprawdzając ile sądów rejonowych prowadziło w latach 2007 2008 sprawy przeciwko sprzedawcom wyrobów tytoniowych obwinionym o sprzedaż wyrobów tytoniowych osobom niepełnoletnim. Jaki był rezultat? Przez dwa lata 65 proc. sądów rejonowych nie prowadziło żadnej sprawy przeciwko sprzedawcom. Te, które prowadziły procesy, nakładały grzywny nie wyższe niż 200 zł. Tym, co różni pierwsze i drugie badanie, są większe uprawnienia strażników miejskich. Od 2009 roku straż miejska może nakładać na sprzedawców mandaty. Czy zatem większe uprawnienia strażników miejskich mogły wpłynąć na spadek liczby spraw prowadzonych przez sądy, ponieważ więcej kar nałożono w drodze mandatu w miejscu sprzedaży? Statystyki udostępnione koordynatorom Programu STOP18! tego nie potwierdzają. Aby sprawa trafiła do sądu, potrzebny jest świadek wykroczenia. Jak wspomnieliśmy wcześniej, umundurowanym strażnikom miejskim bardzo trudno jest złapać sprzedawcę na wykroczeniu, a zgłoszenia obywatelskie o sprzedaży papierosów niepełnoletnim są najczęściej anonimowe. W efekcie nie ma świadka w sprawie. I na tym wszystko się kończy. Warto podkreślić, że słabe statystyki sądów rejonowych wbrew pozorom nie pokazują słabości wymiaru sprawiedliwości. Sądy zajmują się taką liczbą spraw, jaka zostanie skierowana przez policję i straż miejską. Wątpliwości można mieć jedynie, co do wysokości grzywien orzekanych przez sądy rejonowe. Brak poczucia realnego zagrożenia karą oraz grzywny najczęściej nie wyższe niż 200 zł (zamiast 500 zł mandatu), to niestety bardzo dobre wiadomości dla sprzedawców, którzy świadomie łamią zasady handlu wyrobami tytoniowymi. lata 2007 2008 15.11.2010 15.05.2011
Dziękujemy za przekazanie obowiązkowego oznakowania sprzedawcy! Zakaz sprzeda y wyrobów tytoniowych osobom do lat 18 (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed nast pstwami u ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych) POTWIERDè PEŁNOLETNIOÂå OKA DOKUMENT TO SAMOÂCI Zakaz sprzeda y wyrobów tytoniowych osobom do lat 18 (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed nast pstwami u ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych) POTWIERDè PEŁNOLETNIOÂå OKA DOKUMENT TO SAMOÂCI
Zakaz sprzeda y wyrobów tytoniowych osobom do lat 18 (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed nast pstwami u ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych) POTWIERDè PEŁNOLETNIOÂå OKA DOKUMENT TO SAMOÂCI Zakaz sprzeda y wyrobów tytoniowych osobom do lat 18 (art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed nast pstwami u ywania tytoniu i wyrobów tytoniowych) POTWIERDè PEŁNOLETNIOÂå OKA DOKUMENT TO SAMOÂCI
Dlaczego sprzedawcy łamią prawo? 14 Według badania Programu STOP18! 63-proc. sprzedawców sprzedałoby papierosy osobie niepełnoletniej. Problem może więc dotyczyć nawet 80 tys. z około 130 tys. punktów sprzedaży wyrobów tytoniowych w Polsce. Motywy kilkudziesięciu tysięcy sprzedawców gotowych złamać prawo są różne. Nie zawsze zakaz sprzedaży papierosów niepełnoletnim jest łamany świadomie, co nie znaczy, że takich sprzedawców nie należy karać. Przyjrzyjmy się zatem najważniejszym powodom, dzięki którym niepełnoletni bez problemu kupują wyroby tytoniowe. Chęć zysku Sprzedaż wyrobów tytoniowych niepełnoletnim, której towarzyszy wyraźna chęć zysku, jest szczególnie nasilona w okolicach szkół. Tam ze względu na słabą siłę nabywczą niepełnoletnich sprzedawcy decydują się również na handel papierosami na sztuki, za co grozi dodatkowy mandat w wysokości 100 zł. Ta grupa sprzedawców doskonale orientuje się w rachunku potencjalnych zysków i strat. Jest przekonana, że w przypadku ich punktu sprzedaży ryzyko interwencji służb kontrolnych jest bardzo niskie, a nieuczciwe zyski pokryją koszty mandatów. Część sprzedawców jest gotowa odmówić przyjęcia mandatu, licząc na to, że sąd rejonowy nieprędko zajmie się ich sprawą, a wymierzona grzywna (w teorii do 2000 zł) będzie niższa od wysokości mandatu, co potwierdza orzecznictwo sądów rejonowych. W przypadku powyższej grupy sprzedawców całkowite wyeliminowanie łamania prawa może być osiągnięte przy skoordynowanym działaniu służb kontrolnych (policji, straży miejskiej i Inspekcji Handlowej) oraz sądów rejonowych, w pełni wykorzystujących dostępne narzędzia prawne do karania nieuczciwych sprzedawców. Brak świadomości obowiązującego prawa To kolejna postawa prowadząca do sprzedaży papierosów niepełnoletnim. Duża rotacja w zawodzie sprzedawcy powoduje, że za ladą niejednokrotnie pojawiają się osoby przypadkowe, które nie posiadają doświadczenia, co pokazuje, jak potrzebna jest ciągła edukacja jaka jest realizowana od 1998 roku dzięki Programowi STOP18! Co więcej, przyzwolenie społeczne dla palenia papierosów przez niepełnoletnich powoduje, że ta grupa sprzedawców nie czuje presji, także ze strony dorosłych klientów, aby zaprzestać procederu sprzedaży papierosów niepełnoletnim. Kierowanie się wyglądem klienta Kolejna grupa sprzedawców, którzy łamią zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom poniżej 18 roku, robi to z uwagi na brak czasu podczas wykonywania transakcji lub nieznajomość zapisów ustawy. Ta grupa sprzedawców nie weryfikuje pełnoletności
osób, które proszą o wyroby tytoniowe. Decyzję podejmuje najczęściej na podstawie wyglądu klienta, co może być bardzo mylące. Z obserwacji Programu STOP18! wynika, że to właśnie ta grupa nieodpowiedzialnych sprzedawców jest największa. Od 2004 roku sprzedawcy mają prawo żądania dokumentu potwierdzającego wiek młodo wyglądających klientów, którzy proszą o wyroby tytoniowe. Takich możliwości nie posiadają nawet pracownicy Inspekcji Handlowej, którzy zajmują się kontrolą przestrzegania przez sprzedawców zasad handlu. Gdyby sprzedawcy w przypadku jakichkolwiek wątpliwości, czy klient jest pełnoletni, zawsze prosili o dokument z datą urodzenia i zdjęciem, statystyki przestrzegania prawa na pewno uległyby poprawie. Obawa przed agresją Takie tłumaczenie dla łamania zasad handlu wyrobami tytoniowymi stosują zarówno sprzedawcy, którzy niemal zawsze pamiętają o obowiązującym prawie, jak i ci, którzy sprzedają wyroby tytoniowe wyłącznie dla zysku. Agresja ze strony niepełnoletniego palacza jest oczywiście możliwa, jednak nie potwierdził tego test Programu STOP18! Koordynatorzy akcji obserwowali reakcję młodo wyglądających klientów, którzy prosili o papierosy, a nie potrafili potwierdzić swojej pełnoletności. Zdecydowana, ale uprzejma odmowa sprzedawcy spotykała się wśród klientów ze zrozumieniem, a czasami zdziwieniem, jednak nie wywoływała agresji. Zdziwienie spowodowane było głównie tym, że rzadko można spotkać się z modelową sprzedażą wyrobów tytoniowych z weryfikacją pełnoletności każdego klienta, który w ocenie sprzedawcy wygląda na mniej niż 18 lat (rekomendacje Programu STOP18! mówią nawet o ocenie wieku klienta na podstawie podwyższonego kryterium 20 lat, co poprawia skuteczność przestrzegania prawa). Brak agresji ze strony niepełnoletnich nie zawsze wynika z dobrego wychowania młodzieży i unikania problemów z prawem. Niepełnoletni mają poczucie powszechnego dostępu do wyrobów tytoniowych. Po co więc ubliżać sprzedawcy i wszczynać burdy, skoro kilka metrów dalej jest również sklep z wyrobami tytoniowymi, w którym z dużym prawdopodobieństwem niepełnoletni może liczyć na sukces? Smutne, ale prawdziwe. Pełnoletni pośrednicy Część sprzedawców uczestniczy pośrednio w łamaniu prawa. Chodzi tutaj o sytuacje, w których papierosy dla osób niepełnoletnich kupują dorośli. Na ten proceder zwracają uwagę między innymi wychowawcy szkolni. Inny problem dotyczy sytuacji, gdy niepełnoletni kupuje papierosy na prośbę rodziców. Wielu rodziców wysyła swoje dzieci po papierosy do zaprzyjaźnionego sprzedawcy. Budowane przez lata zaufanie sprzedawców jest skutecznie wykorzystywane kilka lat później, kiedy papierosy zamiast do rodziców trafiają do niepełnoletniego klienta. 15
Dodatkowe zagrożenia dotyczące dostępu niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych 16 Program Odpowiedzialnej Sprzedaży STOP18! koncentruje się na poprawie przestrzegania zakazu sprzedaży papierosów osobom niepełnoletnim, ale również zwraca uwagę na inne zagrożenia, które mogą mieć wpływ na dostępność niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych. Należą do nich: dostęp niepełnoletnich do nielegalnych wyrobów tytoniowych niewiadomego pochodzenia, narastające zjawisko sprzedaży nieopodatkowanego liścia tytoniowego, ale także sprzedaż taniego, nisko opodatkowanego tytoniu luzem. Papierosy z przemytu Jak wynika z badań prowadzonych przez Program STOP18!, niepełnoletni nie napotykają bariery dostępu do wyrobów tytoniowych. Prezentowane przez STOP18! statystyki łamania prawa mogłyby być jeszcze bardziej elektryzujące, gdyby uwzględnić dostęp niepełnoletnich do nielegalnych wyrobów tytoniowych, tj. do papierosów z przemytu. Takie papierosy są tańsze, a tym samym bardziej dostępne dla niepełnoletnich. Dodatkowo od osób wprowadzających do obrotu papierosy pozbawione polskich znaków akcyzy i polskich ostrzeżeń zdrowotnych nie należy spodziewać się, że będą przestrzegać zapisów ustawy w zakresie zakazu sprzedaży papierosów osobom poniżej 18 roku życia. Oczywiste jest także, że w miejscach sprzedaży wyrobów tytoniowych pochodzących z przemytu trudno znaleźć oznakowania informującego o zakazie sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18, czego wymaga znowelizowana ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Jak pokazuje poniższa tabela, w pierwszym półroczu 2011 roku służba celna zatrzymała na bazarach i targowiskach ponad 5,5 mln papierosów. Jest to o ponad 1,3 mln więcej niż w analogicznym okresie 2010 roku. Co ciekawe, 3 mln sztuk nielegalnych papierosów zostało zatrzymanych w głębi kraju. Ta liczba ewidentnie pokazuje, że problem dostępu niepełnoletnich do papierosów bez legalnego znaku akcyzy dotyczy nie tylko obszarów położonych bliżej granicy, ale również pozostałej części kraju. Okazuje się, że miejscem sprzedaży nielegalnych papierosów nie zawsze musi być targowisko lub ławka w parku. Koordynatorzy Programu STOP18! posiadają adresy legalnych punktów sprzedaży, które sprzedają niepełnoletnim tanie papierosy z przemytu. Informacje o miejscach sprzedaży nielegalnych papierosów trafiają do koordynatorów Programu STOP18! poprzez witrynę. Zgłaszający często w emocjonalny sposób wyrażają swoje niezadowolenie z braku poszanowania dla prawa. Zgłoszenia pochodzą z miejscowości leżących
blisko wschodniej granicy, na przykład Lubaczowa ( Sprzedaje niepełnoletnim, przeważnie produkty bez akcyzy z Ukrainy ), ale również z innych regionów kraju, na przykład Kujaw ( Sprzedaż bez akcyzy, na sztuki ) oraz Mazowsza ( Sprzedaje niepełnoletnim i handluje ruskimi papierosami spod lady ). Handel papierosami z przemytu to nie jedyny problem, który w ocenie koordynatorów Programu STOP18! jest narastającym i realnym zagrożeniem dla skutecznego ograniczenia dostępu niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych. Poza papierosami z przemytu niepełnoletni mają dostęp do nielegalnych papierosów produkowanych w Polsce. Przedstawiciele Straży Granicznej podkreślają, że wzrost krajowej produkcji nielegalnych papierosów ukierunkowany jest na maksymalizację zysków, której towarzyszy brak dbałości o jakość wyrobów i ich zgodność z obowiązującymi normami. Jak zauważa płk Grzegorz Budny, emerytowany komendant Sudeckiego Oddziału Straży Granicznej, jedynie działania edukacyjne i wysoki poziom świadomości społecznej mogą uchronić osoby niepełnoletnie przed dostępem do wyrobów tytoniowych. Podlegli mu funkcjonariusze SOSG w 2010 roku ujawnili nielegalną wytwórnię papierosów o mocy produkcyjnej około 3000 sztuk na minutę. W sierpniu 2011 roku funkcjonariusze Izby Celnej w Łodzi zarekwirowali 2 tony niele- galnego tytoniu. To pokazuje skalę biznesu prowadzonego w szarej strefie, która czerpie zyski również ze sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim. Jak podkreśla Organizacja Pracodawcy RP, inicjator kampanii Zatrzymać Przemyt **, w ciągu jednej minuty budżet państwa traci na przemycie wyrobów akcyzowych ok. 13 000 zł. Część strat jest konsekwencją dostępu niepełnoletnich do nielegalnych wyrobów tytoniowych. Tytoń luzem Tytoń do samodzielnego przygotowywania papierosów to tania alternatywa, dzięki której niepełnoletni nie tylko mogą nabyć wyroby tytoniowe, tak jak opisaliśmy to powyżej, ale dodatkowo mogą kupić ich więcej w tej samej cenie. Ile kosztuje paczka samodzielnie przygotowanych papierosów? Poniżej prezentujemy wyliczenia, które przeprowadziliśmy w oparciu o ofertę jednego ze stołecznych sklepów sprzedających wyroby tytoniowe: 14 zł 1120 sztuk wysokiej jakości gilz z filtrem (cena za 20 sztuk 25 gr). 46,50 zł 100 gram oryginalnego tytoniu wystarczy do przygotowania nawet 180 papierosów. 7,50 zł cena klasycznej nabijarki do gilz jednorazowa inwestycja. Obecnie średnia cena paczki legalnych papierosów 17 Liczba zatrzymanych papierosów na bazarach i targowiskach z uwzględnieniem regionów kraju Dane dotyczące ujawnień Służby Celnej liczba spraw I półrocze 2010 liczba sztuk liczba spraw I półrocze 2011 liczba sztuk Granica Wschodnia 696 1 148 020 992 1 224 315 Granica Zachodnia 150 991 800 223 1 377 890 Wewnątrz Kraju 304 2 032 325 524 2 915 545 RAZEM 1 150 4 172 145 1 739 5 517 750 Źródło: Izba Celna w Białymstoku ** Prowadzona przez Pracodawców Rzeczypospolitej Polskiej kampania informacyjna ma za zadanie uświadomić zarówno obywatelom, jak i organom administracji publicznej problem szarej strefy w sektorze wyrobów akcyzowych. Wszelkie informacje na temat działań prowadzonych w ramach kampanii można znaleźć na stronie www.zatrzymacprzemyt.pl.
18 wynosi około 10 zł. Biorąc pod uwagę powyższe wyliczenia, samodzielnie przygotowana paczka papierosów kosztuje blisko połowę mniej! Ministerstwo Zdrowia postuluje za zrównaniem stawek kwotowych podatku akcyzowego***. Resort argumentuje, że zarówno papierosy gotowe, jak i tytoń do ręcznego przygotowywania papierosów są tak samo szkodliwe dla zdrowia i konkurują ze sobą na rynku. Inne stanowisko reprezentuje Departament Podatku Akcyzowego i Ekologicznego Ministerstwa Finansów, według którego powodem utrzymania różnic w opodatkowaniu jest konieczność zachowania równowagi na rynku wyrobów tytoniowych. Co więcej, niższe opodatkowanie tytoniu luzem wynika z tego, że jest on półproduktem i ma mniejszą zdolność generowania podatku. Ministerstwo Finansów, opowiadając się za pozostawieniem różnic w wysokości akcyzy, jednocześnie przyznaje, że dostęp niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych pochodzących z nielegalnych źródeł, czyli przemytu i nielegalnej produkcji, jest niewątpliwym problemem. Jak wynika z badania AC Nielsen, zróżnicowana dostępność tytoniu do samodzielnej produkcji papierosów na terenie kraju jednoznacznie wskazuje, że teoria wykorzystania tytoniu luzem jako legalnego wentyla bezpieczeństwa dla papierosów pochodzących z przemytu nie znajduje Udział sprzedaży tytoniu do samodzielnej produkcji papierosów w całości sprzedaży produktów tytoniowych Region Zachód Udział w rynku 6,4% potwierdzenia. W województwach o silnej ekspozycji na towar pochodzący z przemytu tylko co 43 papieros jest produkowany z tytoniu do samodzielnego skręcania na zachodzie Polski zaś jest to już co 16 papieros. Wyniki powyższego badania jednoznacznie pokazują, że tytoń luzem nie jest legalnym substytutem dla papierosów z przemytu, ale tańszą alternatywą dla legalnych papierosów. Sprzedaż liścia tytoniowego nowa propozycja nieetycznego handlu Okazuje się, że sprzedaż tanich papierosów z przemytu i nisko opodatkowanego tytoniu luzem nie zamyka listy najbardziej palących problemów. Niektórzy sprzedawcy potrafią stosować jeszcze bardziej nieetyczne praktyki w handlu. Najnowszym tego przykładem jest sprzedaż liścia tytoniowego jako płodu rolnego. Produkt ten nie jest towarem akcyzowym i również nie mieści się w definicji wyrobów tytoniowych. W konsekwencji liście tytoniowe nie tylko sprzedawane są po rażąco niskiej cenie, ale także nie podlegają zapisom w ustawie o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z 9 listopada 1995 r. Punkty sprzedaży oferujące nietypowe płody rolne z pewnością zainteresują niepełnoletnich palaczy. Co więcej, tendencja w handlu liśćmi jest rosnąca. Co oferują tego typu punkty sprzedaży? Przede wszystkim bardzo atrakcyjną cenę 80 zł za kilogram liści tytoniowych. Niepodlegające ustawie akcyzowej liście można w bardzo prosty sposób zamienić na krajankę tytoniową. Brak kontroli nad handlem, coraz niższe ceny za kilogram liści oraz zainteresowanie tanim tytoniem wśród niepełnoletnich palaczy powoduje, że tego typu praktykami, poza STOP18!, powinny pilnie zainteresować się odpowiednie instytucje publiczne, w tym władza ustawodawcza. Wschód 2,3% Źródło: AC Nielsen, styczeń czerwiec 2011 roku *** Odpowiedź Ministerstwa Finansów na pismo Programu STOP18! w sprawie dostępu niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych. Sygn. AE 1/065/44/FIE/2011/6811 z dn. 21 września 2011 r.
Wychowawcy o problemie Z problemem dostępu niepełnoletnich do papierosów bezpośrednio spotykają się nauczyciele oraz wychowawcy pracujący z niepełnoletnimi w świetlicach dla młodzieży lub organizacjach społecznych. Program STOP18! sprawdził, jak opiekunowie niepełnoletnich oceniają skalę problemu, obowiązujące prawo i zachowania sprzedawców wyrobów tytoniowych. 95 proc. ankietowanych osób uważa, że dostępność niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych jest wysoka lub bardzo wysoka. Problem nie jest poważny tylko dla 5 proc. wychowawców. Opinie o wysokiej dostępności do wyrobów tytoniowych potwierdzają wyniki dotyczące znajomości lokalizacji punktów, w których niepełnoletni mogą nabyć papierosy. Ponad połowa (53 proc.) wychowawców zadeklarowała, że wie, gdzie w ich miejscowości sprzedawcy łamią prawo. Co piąty wychowawca (19 proc.) wie, gdzie niepełnoletni kupują tytoń do samodzielnego skręcania, a co dziesiąty (11 proc.) potrafi wskazać miejsce sprzedaży papierosów z przemytu. 20
Pocieszający jest fakt, że co trzecia osoba potrafi wskazać sklep, w którym sprzedawca nigdy nie sprzedał papierosów niepełnoletniemu. 70% 60% 69% Z obserwacji opiekunów wynika, że niepełnoletni najczęściej kupują papierosy samodzielnie (52,6 proc.) albo proszą o pomoc w zakupie osobę pełnoletnią (45,6 proc). Coraz częściej osoby, które spotykają się z odmową ze strony sprzedawcy, proszą swoich pełnoletnich kolegów lub osoby postronne, aby kupiły im papierosy. Prawo obecnie nie przewiduje karania pełnoletnich za pośrednictwo w zakupie wyrobów tytoniowych dla osób do 18 roku życia. 50% 40% 30% 20% 26% Według wychowawców sprzedawcy łamią zakaz sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim głównie z chęci zysku. Na postawę sprzedawców wpływa również w dużym stopniu ich obojętność wobec prawa oraz strach przed agresją ze strony niepełnoletnich. Wychowawcy uważają, że zdecydowanie mniejszym problemem jest brak umiejętności asertywnej odmowy sprzedaży. Wychowawcy ocenili również obowiązujące kary za łamanie prawa w zakresie sprzedaży papierosów niepełnoletnim. Jako najczęstszy przykład podawana była wysokość mandatu nakładanego na sprzedawców za sprzedaż wyrobów tytoniowych osobie niepełnoletniej. Według oceny ponad 2/3 wychowawców, obecna wysokość mandatu w wysokości 500 zł jest zbyt niska. 10% 5% 0 bardzo wysoka wysoka niska Oceń dostępność wyrobów tytoniowych dla niepełnoletnich 21 Ankietowani przez Program STOP18! wychowawcy sami zaproponowali kilka rozwiązań, które mogą poprawić egzekucję prawa. Po pierwsze, wychowawcy sugerują wprowadzenie bardziej restrykcyjnych kar oraz ich częstsze nakładanie na nieodpowiedzialnych sprzedawców. Dodatkowo sprzedawcy powinni być zobowiązani do sprawdzania wieku klienta przy każdej transakcji sprzedaży wyrobów tytoniowych. W ten sposób można uniknąć sytuacji, gdy sprzedawca sprzedaje papierosy osobie niepełnoletniej, ale wyglądającej na więcej niż 18 lat. Kolejną propozycją wychowawców jest wprowadzenie koncesji na sprzedaż wyrobów tytoniowych. Sprzedawcy za sprzedaż papierosów osobie niepełnoletniej i inne wykroczenie z ustawy groziłby czasowy zakaz handlu wyrobami tytoniowymi. Bo chcą zarobić Nie potrafią odmawiać Boją się agresji ze strony niepełnoletnich Bo są obojętni wobec prawa Inne 7% 1% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 20 % 20 % 52% Dlaczego sprzedawcy łamią zakaz sprzedaży papierosów niepełnoletnim?
O Programie STOP18! Program Odpowiedzialnej Sprzedaży STOP18! od 1998 roku działa na rzecz pełnego przestrzegania zakazu sprzedaży wyrobów tytoniowych niepełnoletnim. Jest to najstarsza i największa tego typu kampania w Polsce. Program STOP18! monitoruje również poziom przestrzegania prawa oraz zagrożenia, które wpływają na dostępność wyrobów tytoniowych dla niepełnoletnich. 22 Wszystkie działania Programu Odpowiedzialnej Sprzedaży STOP18! są finansowane przez firmę Philip Morris Polska, która wspiera inicjatywę od początku jej istnienia. Program STOP18! na początku był inicjatywą regionalną, która na przestrzeni lat stała się silną kampanią ogólnopolską. Obecnie w akcji aktywnie uczestniczy kilkaset podmiotów z całej Polski, którym nie jest obojętny temat dostępu niepełnoletnich do wyrobów tytoniowych. W ramach Programu STOP18! działa Szkoła Odpowiedzialnej Sprzedaży, w której sprzedawcy uczą się obowiązków, poznają swoje prawa wynikające z ustawy oraz techniki asertywnej odmowy sprzedaży. W ciągu ostatnich kilku lat przeszkolonych zostało kilkanaście tysięcy sprzedawców. Partnerzy Programu prowadzą także działania profilaktyczno-kontrolne. Dystrybuują materiały edukacyjne, w tym obowiązkowe oznakowania na punkty sprzedaży, prowadzą szkolenia dla sprzedawców oraz sprawdzają, czy sprzedawcy przestrzegają prawo. Program STOP18! od wielu lat znakuje punkty sprzedaży informacją przypominającą o obowiązującym prawie. Dotychczas robił to z własnej inicjatywy, a od jesieni 2010 roku swoimi działaniami wspiera realizację zapisów znowelizowanej ustawy o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. W 2011 roku odbyła się XIV edycja Programu STOP18!, w której uczestniczyło między innymi ponad 300 samorządów i straży miejskich. Nasza siła wynika z budowanej przez lata szerokiej koalicji rzeczników dobrego prawa. W 2011 roku Program STOP18! poparło 37 parlamentarzystów. Tegoroczna edycja Programu to bliższe niż dotychczas przyjrzenie się procederowi handlu tanimi papierosami niewiadomego pochodzenia. Konsekwentnie rozwijamy naszą działalność edukacyjną. Tylko w 2011 roku uczestnicy Programu STOP18! odwiedzili kilkadziesiąt tysięcy punktów sprzedaży i przeszkolili 9000 sprzedawców. Dokonania Programu STOP18! znane są w Polsce oraz za granicą. Nasza kampania została wyróżniona przez jury międzynarodowego konkursu European Excellence Award, nagradzającego wyjątkowe i profesjonalne na skalę europejską osiągnięcia w dziedzinie komunikacji i kampanii społecznych. Problem, z którym walczymy, jest bardzo złożony, przez to niemożliwy do szybkiego rozwiązania. Wierzymy jednak, że nasza konsekwencja w prowadzeniu działań edukacyjnych oraz wsparcie wielu Partnerów przyniosą wymierne rezultaty. A my będziemy mogli cieszyć się z dobrego prawa, które jest w pełni przestrzegane. DOBRE PRAWO DOBRA EGZEKUCJA Więcej o kampanii znajdziesz w internecie:.
Warszawa, wrzesień 2012 r.