Endemie o najwi kszych i najmniejszych wspó czynnikach umieralnoêci na nowotwory z oêliwe ogó em w obr bie województwa Êlàskiego

PRACE ORYGINALNE ORIGINAL PAPERS Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No., - www.medycynasrodowiskowa.pl www.environmental-medicine-journal.eu Endemie o najwi kszych i najmniejszych wspó czynnikach umieralnoêci na nowotwory z oêliwe ogó em w obr bie województwa Êlàskiego An endemic areas of the biggest and smallest mortality cancer rates for all sites combined within Silesia Voivodeship Brunon Zem a (a, b, e), Tomasz R. Banasik (c, d), Zofia Ko osza (b, c) Zak ad Epidemiologii i Âlàski Rejestr Nowotworów Centrum Onkologii Instytut im. M. Sk odowskiej-curie, Oddzia w Gliwicach. Kierownik: Prof. dr hab. n. med. Brunon Zem a (a) koncepcja i opracowanie za o eƒ pracy (b) weryfikacja danych wyjêciowych) (c) obliczenia statystyczne (d) onkokartofgrafia (e) analiza danych wynikowych (tekst polsko-angielski) STRESZCZENIE Wst p: Liczba zgonów z powodu nowotworów z oêliwych w obr bie woj. Êlàskiego stale wzrasta, chocia nierównomiernie w poszczególnych powiatach. Stàd próba poszukiwania endemii z d ugotrwale wyst pujàcymi najwi kszymi i najmniejszymi wspó czynnikami umieralnoêci. Materia i metody: Na podstawie kart zgonu i danych demograficznych z GUS zosta y obliczone czàstkowe (wg grup -letnich: 0, itd. a do +), surowe i standaryzowane wg struktury wieku populacji Êwiata wspó czynniki umieralnoêci. Obliczenia ww. wspó czynników oparto o. przypadki zgonów na nowotwory z oêliwe w latach 00 w obr bie woj. Êlàskiego. Wyniki: Przyjmuje si, e rejestracja zgonów wg przyczyn w woj. Êlàskim charakteryzuje si wysokim stopniem kompletnoêci, co daje obiektywne i miarodajne wartoêci statystyczne. W latach 00 w obr bie woj. Êlàskiego z powodu nowotworów z oêliwych ogó em zmar y. osoby (0. m czyzn, tj.,% i. kobiet tj.,%). Standaryzowane, Êrednie wspó czynniki umieralnoêci waha- y si od minimum,0/0 tys. do,/0 tys. wêród m czyzn i od,/0 tys. do,/0 tys. wêród kobiet. Rozk ad standaryzowanych wspó czynników umieralnoêci na nowotwory z oêliwe ogó em jest wêród m czyzn i kobiet w obr bie woj. Êlàskiego (wg powiatów) bardzo nierównomierny. Na mapach (ryc. D i D) przedstawiono obszary (endemie) o statystycznie istotnie wysokich i niskich wspó czynnikach umieralnoêci. Wniosek: Te wyniki to podstawa do organizacji ró norodnych dzia aƒ przede wszystkim prewencyjnych (oêwiata antynowotworowa, prewencja wtórna skryningi itp.). S owa kluczowe: umieralnoêç na nowotwory ogó em, województwo Êlàskie, endemie z najwi kszymi i najmniejszymi wspó czynnikami umieralnoêci. ABSTRACT Background: An amount of the cancer deaths within Silesia Voivodeship is constantly increasing, although unequally in a separate districts. Therefore an attempt looking for endemic areas with long-lasting appear the biggest and smallest mortality rates. Materials and methods: On the basis of the death cards and the demographic data the main Bureau of statistics, the partial (for the -year age group: 0,, up till +) crude and standardized according to the age structure of the world population cancer mortality rates were calculated. The calculations of the above mentioned rates were based on the, persons who died as the result of cancer in the years 00 within Silesia Voivodeship. Results: It is assumed that in Silesia Voivodeship the registration of deaths by causes can be characterized by a high degree of completeness, what give objective and reliable statistics values. In the years 00 in Silesia Voivodeship, person died as the result of all cancers (0, males, i.e.,% and, females i.e.,%). Age-adjusted average mortality rates varied from minimum of.0/0 thousand to maximum./0 thousand among males and from./0 thousand to./0 thousand among females. The distribution of age-standardized cancer mortality rates for all sites among males and females within Silesia Voivodeship (by counties) is very unequal. On the maps (fig. D and D) described the endemic areas with the biggest and smallest statistically significant mortality rates in the years 00. Nades ano: 0.0.0 Zatwierdzono do druku:.0.0

Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No. Conclusion: These results it is a base to organize of diverse prevention activities (anti-cancer education, secondary prevention screenings, etc.). Key words: cancer mortality for all sites, Silesia Voivodeship, endemic areas with biggest and smallest cancer mortality rates. WST P W 00 r. na ca ym Êwiecie zmar o z powodu choroby nowotworowej rozpoznania C00 D0 wg Mi dzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych, X rewizja (MSKChiPZ X), za wyjàtkiem nieczerniakowatych raków skóry (C, wg MSKChiPZ X) ogó em.. chorych (w tym:.. m czyzn, tj.,% i.., tj.,% kobiet) []. W 00 r., wg danych Mi dzynarodowej Agencji Badaƒ nad Rakiem (IARC) w Lyonie (Francja), na Êwiecie z powodu nowotworu z oêliwego zmar o.0.000 chorych (. tys., tj.,% m czyzn oraz. tys., tj.,% kobiet) []. W porównaniu lat 00:00 liczba zgonów na nowotwory z oêliwe u obu p ci àcznie wzros a o,% (tj. wêród m czyzn o,%, a u kobiet o,%). Âwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) dla 00 r. stosujàc okreêlone podzia y administracyjne, stwierdzi a, e na USA, Chiny, Indie i krajów Unii Europejskiej przypad o. tys. zgonów ogó em na nowotwory z oêliwe u obu p ci àcznie, co stanowi o a,% z ogólnej liczby zarejestrowanych zgonów na Êwiecie (na obszar ten przypad o.0 tys. zgonów wêród m czyzn, tj.,% i. tys. tj..% u kobiet) []. W oparciu o analizy wieloletnich trendów umieralnoêci na nowotwory stwierdza si w zale noêci od paƒstwa, regionu, wybranej populacji itp. degresywnoêç, stabilizacj lub progresywnoêç przebiegu takich krzywych [, ]. Ostatecznie jednak do roku 00 przewiduje si dla Êwiata (w porównaniu z 00 r.) przyrost zgonów o % tj. do liczby, mln zejêç Êmiertelnych []. W ca ej Europie w 00 r. zmar o na raka. tys. chorych (% m czyzn i % kobiet). Z tej liczby. tys., tj.,% przypad o na krajów Unii Europejskiej. W Europie, dla obu p ci, dominujàcà przyczynà zgonów by rak p uca, dalej jelita grubego (okr nica + odbytnica), o àdka, piersi u kobiet oraz gruczo u krokowego u m czyzn []. WPolsce, w porównaniu lat 0:00, liczba zgonów na nowotwory z oêliwe ogó em wzros a u obu p ci àcznie z. do.00, tj. o,% [, ], co jednoczeênie nawet przy niewielkim przyroêcie biologicznym populacji ale i poprawiajàcych si efektach leczenia nowotworów, obni y o cz stoêç zgonów u m czyzn o,%, a u kobiet o,% [, ]. Podobne zjawisko obserwuje si na terenie woj. Êlàskiego: w porównaniu lat 00:00 liczba zgonów na nowotwory ogó em u obu p ci wzros a z. do., tj. o,%, a jednoczeênie obni y a si cz stoêç zgonów o,% wêród m czyzn i,% u kobiet [, ]. Prognozy umieralnoêci dla woj. Êlàskiego do 0 r., przynajmniej w odniesieniu do kilku liczebnie wi kszych rozpoznaƒ, sà jednak ma o optymistyczne. WzroÊnie cz stoêç zgonów u m czyzn z powodu raka jelita grubego i gruczo u krokowego oraz p uc u kobiet. Dla innych rozpoznaƒ narzàdowych wg p ci przewiduje si stagnacj lub degresj (np. wraku p uca u m czyzn) []. Celem niniejszej analizy jest typologia i deskrypcja obszarów o charakterze endemii z najwi kszymi i najmniejszymi wartoêciami wspó czynników umieralno- Êci na nowotwory z oêliwe ogó em (C00 D0, wg MSKChiPZ X) w woj. Êlàskim, co mo e pobudziç interdyscyplinarne zespo y do dalszych badaƒ nad przyczynami tworzenia si tego typu zjawisk. MATERIA I METODY Analiz umieralnoêci na nowotwory z oêliwe ogó- em w woj. Êlàskim oparto o. przypadki zgonów stwierdzonych w latach 00, tj. w ciàgu lat, przez GUS. Uwzgl dniajàc odpowiednie dane demograficzne i zarejestrowane przypadki zgonów na raka obliczono wg standardowych procedur statystycznych najpierw wspó czynniki czàstkowe wg -letnich grup wieku (0, itd. a do +), dalej wspó czynniki intensywnoêci, czyli tzw. surowe (ang. crude rates) oraz wspó czynniki standaryzowane (wg struktury wieku populacji Êwiata). Procedury w/w opisano szeroko gdzie indziej []. Statystycznà ocen ró nicy mi dzy dwoma standaryzowanymi wspó czynnikami umieralnoêci odpowiednio dla powiatu (R) i dla ca ego woj. Êlàskiego (R) oparto o analiz % przedzia u ufnoêci dla ilorazu wspó czynników R/R (szacowanego metodà Miettinena) []. Je eli tak skonstruowany przedzia ufnoêci zawiera liczb, to przyjmujemy e wspó czynnik dla powiatu nie ró ni si statystycznie istotnie od wspó czynnika dla woj. Êlàskiego. W przeciwnym wypadku przyjmujemy, e wspó czynniki ró nià si statystycznie istotnie.

Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No. 0 min-max:,-, (A) -00 0 0, Woj. Êlàskie,,. Pow. b dziƒski, 0,. Pow. bielski, 00,. Pow. cieszyƒski,,. Pow.cz stochowski 0,,. Pow. gliwicki, 0,. Pow. k obucki,0,. Pow. lubliniecki,,0. Pow. miko owski,,. Pow. myszkowski,,0. Pow. pszczyƒski 0, 0,. Pow. raciborski,,. Pow. rybnicki,,. Pow. tarnogórski,,. Pow. bieruƒsko-l dziƒski, 0,. Pow. wodzis awski,,0. Pow. zawierciaƒski 0, 0,. Pow. ywiecki, 0,0. m. Bielsko-Bia a, 0,. m. Bytom,, 0. m. Chorzów, 0,. m. Cz stochowa,,. m. Dàbrowa Górnicza 0,,0. m. Gliwice, 0,. m. Jastrz bie-zdrój,,. m. Jaworzno,0,. m. Katowice,,0. m. Mys owice,0,. m. Piekary Âlàskie,,. m. Ruda Âlàska, 0, 0. m. Rybnik, 0,. m. Siemianowice Âlàskie,,. m. Sosnowiec 0,,. m. Âwi toch owice,,. m. Tychy 0,,. m. Zabrze,,. m. ory, 0 min-max:,-, (B) 00-00 0 0 Woj. Êlàskie 0,.Pow. b dziƒski,0.pow. bielski,.pow. cieszyƒski,.pow.cz stochowski,.pow. gliwicki,0.pow. k obucki,.pow. lubliniecki,.pow. miko owski 0,.Pow. myszkowski 0,. Pow. pszczyƒski,. Pow. raciborski 0,. Pow. rybnicki,. Pow. tarnogórski,. Pow. bieruƒsko-l dziƒski,. Pow. wodzis awski,. Pow. zawierciaƒski 0,. Pow. ywiecki,. m. Bielsko-Bia a,. m. Bytom, 0. m. Chorzów,. m. Cz stochowa,. m. Dàbrowa Górnicza,. m. Gliwice,. m. Jastrz bie-zdrój,. m. Jaworzno,. m. Katowice 0,. m. Mys owice,. m. Piekary Âlàskie,. m. Ruda Âlàska, 0. m. Rybnik,. m. Siemianowice Âlàskie,. m. Sosnowiec,. m. Âwi toch owice,0. m. Tychy 0,. m. Zabrze,. m. ory,0 Rycina przedstawia zró nicowanie wskaêników umieralnoêci pomi dzy powiatami województwa Êlàskiego i wzgl dem czasu kalendarzowego. Dane statystyczne do obliczenia wskaêników umieralno- Êci pochodzi y z GUS. Na mapach przedstawiono Êrednioroczne standaryzowane wg struktury wieku ludnoêci Êwiata wskaêniki umieralnoêci na 0 tys. dla powiatów województwa Êlàskiego wg skali metodà równych przedzia ów tj. w podziale na cztery równe klasy z zakresu wartoêci mi dzy minimum i maksimum. Zmiany wskaêników umieralnoêci pomi dzy okresami 00 (mapa A) i 00 00 (mapa B) przedstawiono na wspólnej skali w podziale na cztery równe klasy pomi dzy min. i max. z wartoêci wskaêników z obu okresów. Na mapie (C) na tej samej skali przedstawiono wskaêniki umieralnoêci dla ca ego badanego -letniego okresu 00. Na mapie (D) przedstawiono wynik statystycznego porównania wskaêników umieralnoêci z powiatów (mapa C) do Êredniorocznego wskaênika umieralnoêci dla ca ego województwa Êlàskiego z -letniego okresu 00. Wskaênik umieralnoêci dla powiatu jest Istotnie wysoki/istotnie niski, je eli jest istotnie statystycznie wy szy/ni szy od wskaênika umieralnoêci dla ca ego województwa Êlàskiego (dla % poziomu istotnoêci). This figure presents the results of study of variation in cancer mortality between counties of Silesian Voivodeship and over time. The statistical data for the calculation of death rates for the Silesian Voivodeship came from GUS (Central Office for Statistics). On the maps we present spatial distribution of mortality rates standardized by age according to the distribution of world population. The equal intervals method was used for determining class breaks for each map, ie. class breaks correspond to values that divide the distribution of county-specific rates into equal-width intervals between the range of values (minimum and maximum). To present the variation of mortality rates between two time periods: 00 (map A) and 00 00 (map B), a unique scale was used for values between minimum and maximum of the rates from both periods. Map (C) on the same scale shows the overall distribution of county specific rates for the whole year period 00. Map (D) shows the results of analysis of cancer rates in each of counties (map C) compared to overall annual average rate over the year period 00 in the Silesian Voivodeship. Significantly high (Istotnie wysokie) / Significantly low (Istotnie niskie): the county-specific rates are statistically significantly higher or lower than the overall (at the % level). Ryc.. UmieralnoÊç na nowotwory z oêliwe ogó em (C00 D0 wg MSKCh i PZ X), województwo Êlàskie, 00, M CZYèNI Fig.. Mortality for all cancers combined (ICD X C00 D0), Silesian Voivodeship, 00, MALES (C) -00 0 0 min-max:,-, (D) -00 0 0 Istotnie wysokie Nieistotne statystycznie Istotnie niskie 0

Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No. Ryc.. UmieralnoÊç na nowotwory z oêliwe ogó em (C00 D0 wg MSKChiPZ X), województwo Êlàskie, 00, KOBIETY Fig.. Mortality for all cancers combined (ICD X C00 D0), Silesian Voivodeship, 00, FEMALES 0 min-max:,-, (A) -00 (B) 00-00 (C) -00 0 Rycina przedstawia zró nicowanie wskaêników umieralnoêci pomi dzy powiatami województwa Êlàskiego i wzgl dem czasu kalendarzowego. Dane statystyczne do obliczenia wskaêników umieralno- Êci pochodzi y z GUS. Na mapach przedstawiono Êrednioroczne standaryzowane wg struktury wieku ludnoêci Êwiata wskaêniki umieralnoêci na 0 tys. dla powiatów województwa Êlàskiego wg skali metodà równych przedzia ów tj. w podziale na cztery równe klasy z zakresu wartoêci mi dzy minimum i maksimum. Zmiany wskaêników umieralnoêci pomi dzy okresami 00 (mapa A) i 00 00 (mapa B) przedstawiono na wspólnej skali w podziale na cztery równe klasy pomi dzy min. i max. z wartoêci wskaêników z obu okresów. Na mapie (C) na tej samej skali przedstawiono wskaêniki umieralnoêci dla ca ego badanego letniego okresu 00. Na mapie (D) przedstawiono wynik statystycznego porównania wskaêników umieralnoêci z powiatów (mapa C) do Êredniorocznego wskaênika umieralnoêci dla ca ego województwa Êlàskiego z letniego okresu 00. Wskaênik umieralnoêci dla powiatu jest Istotnie wysoki/istotnie niski, je eli jest istotnie statystycznie wy szy/ni szy od wskaênika umieralnoêci dla ca ego województwa Êlàskiego (dla % poziomu istotnoêci). 0, Woj. Êlàskie,,. Pow. b dziƒski,,0. Pow. bielski 0,,. Pow. cieszyƒski,,. Pow.cz stochowski,,. Pow. gliwicki,,. Pow. k obucki 0,,. Pow. lubliniecki,,. Pow. miko owski,,. Pow. myszkowski,,. Pow. pszczyƒski,,. Pow. raciborski 0,,. Pow. rybnicki,,0. Pow. tarnogórski,,. Pow. bieruƒsko-l dziƒski,,. Pow. wodzis awski,,0. Pow. zawierciaƒski,,. Pow. ywiecki,0,. m. Bielsko-Bia a,,. m. Bytom,, 0. m. Chorzów,,. m. Cz stochowa,,0. m. Dàbrowa Górnicza,,. m. Gliwice,,. m. Jastrz bie-zdrój,,. m. Jaworzno,,0. m. Katowice,,0. m. Mys owice,,0. m. Piekary Âlàskie,,. m. Ruda Âlàska 0,, 0. m. Rybnik,,. m. Siemianowice Âlàskie 0,,. m. Sosnowiec,,. m. Âwi toch owice,,0. m. Tychy 0,,. m. Zabrze,,. m. ory, 0 min-max: 0,-, 0 This figure presents the results of study of variation in cancer mortality between counties of Silesian Voivodeship and over time. The statistical data for the calculation of death rates for the Silesian Voivodeship came from GUS (Central Office for Statistics). On the maps we present spatial distribution of mortality rates standardized by age according to the distribution of world population. The equal intervals method was used for determining class breaks for each map, ie. class breaks correspond to values that divide the distribution of county-specific rates into equal-width intervals between the range of values (minimum and maximum). To present the variation of mortality rates between two time periods: 00 (map A) and 00 00 (map B), a unique scale was used for values between minimum and maximum of the rates from both periods. Map (C) on the same scale shows the overall distribution of county specific rates for the whole year period 00. Map (D) shows the results of analysis of cancer rates in each of counties (map C) compared to overall annual average rate over the year period 00 in the Silesian Voivodeship. Significantly high (Istotnie wysokie) / Significantly low (Istotnie niskie): the county-specific rates are statistically significantly higher or lower than the overall rate (at the % level). 0 Woj. Êlàskie,.Pow. b dziƒski,.pow. bielski,.pow. cieszyƒski 0,.Pow.cz stochowski,0.pow. gliwicki,.pow. k obucki,.pow. lubliniecki,.pow. miko owski,.pow. myszkowski 0,. Pow. pszczyƒski,. Pow. raciborski,. Pow. rybnicki,0. Pow. tarnogórski,. Pow. bieruƒsko-l dziƒski,. Pow. wodzis awski,0. Pow. zawierciaƒski,. Pow. ywiecki 0,. m. Bielsko-Bia a,. m. Bytom, 0. m. Chorzów,. m. Cz stochowa,. m. Dàbrowa Górnicza,. m. Gliwice,. m. Jastrz bie-zdrój,0. m. Jaworzno,. m. Katowice,. m. Mys owice,. m. Piekary Âlàskie,. m. Ruda Âlàska, 0. m. Rybnik,. m. Siemianowice Âlàskie,. m. Sosnowiec,. m. Âwi toch owice,. m. Tychy,. m. Zabrze,. m. ory, 0 min-max:,-, Istotnie wysokie 0 Nieistotne statystycznie Istotnie niskie 0 0 (D) -00 0

Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No. WYNIKI W okresie 00 ( lat) w obr bie woj. Êlàskiego z powodu nowotworów z oêliwych zmar o ogó- em. chorych. Z tej liczby 0. przypadki dotyczy y m czyzn (,%), a. zgonów wystàpi o wêród kobiet (,%). Deskrypcja porównawcza zgonów w dwóch -letnich skrajnych okresach ( 00 i 00 00) ujawnia, co nast puje: dla obu p ci àcznie zaobserwowano wzrost liczby zgonów w ca ym województwie z. przypadków do. zejêç Êmiertelnych, co oznacza wzrost o,%; wêród m czyzn liczba zgonów z powodu nowotworów z oêliwych ogó em wzros a z. do. przypadków, tj. o,%, a w populacji kobiet z. do.0 przypadków tj.: o,%. Zgony wg struktury p ci w poszczególnych okresach bardzo podobne z przewagà zgonów wêród m czyzn, czyli.% do,% u kobiet ( 00) i,% do,% (00 00). Wed ug porównywalnych standaryzowanych wspó czynników umieralnoêci stwierdza si, e Êrednia cz stoêç zgonów na nowotwory z oêliwe ogó- em w ca ym woj. Êlàskim dla okresu 00 wg p ci jest wyraênie niekorzystna dla m czyzn i wi ksza o ok. % w stosunku do cz stoêci zgonów u kobiet; równie w porównywalnych wartoêciach maksimum z uwzgl dnieniem powiatów jest wi ksza o ok. % oraz w wielkoêciach minimum o ok. %. Tak e wyraênie zaznaczajà si ró nice wkrótszych, porównywalnych ze sobà okresach: w latach 00 m czyêni umierali cz Êciej o ok. % w stosunku do kobiet. Bioràc pod uwag maksymalne cz stoêci zgonów o ok. % i minimalne o ok. %; podobne ró nice obserwowane w okresie 00 00; cz stoêç zgonów u m czyzn w woj. Êlàskim by a wówczas wi ksza o ok. % w porównaniu z kobietami, a przy uwzgl dnieniu wartoêci maksymalnych o ok. % i minimalnych o ok. % (tab. I). Tab. I. UmieralnoÊç na nowotwory z oêliwe ogó em (C00 D0, wg MSKChiPZ X) w obr bie województwa Êlàskiego latach 00 Tab. I. Mortality rates for total cancers (C00 D0, by ISCD&HRP-X) within Silesia Voivodeship in the years 00) Lata (years) P eç (sex) 00 Okres -letni (-years period) 00 Okres -letni (-years period) 00 00 Okres -letni (-years period) M czyêni (males) Wspó czynnik maksymalny (maximum rate),* Chorzów, Chorzów, Siemianowice Âlàskie Wspó czynnik minimalny (minimum rate),0 pow. tarnogórski, Gliwice i pow. tarnogórski, pow. lubliniecki Ârednia dla województwa (average for voivodeship) 0,,, Kobiety (females) Wspó czynnik maksymalny (maximum rate), Mys owice, Ruda Âlàska, Mys owice Wspó czynnik minimalny (minimum rate), pow. k obucki, pow. ywiecki 0, pow. bielsko-bialski Ârednia dla województwa (average for voivodeship),,, èród o (source): opracowanie w asne (self formulated) * standaryzowany wg struktury populacji Êwiata wspó czynnik umieralnoêci na 0 tys. (standardized mortality rate by the world age population structure per 0,000)

0 Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No. W porównaniu okresów 00:00 00, cz stoêç zgonów z powodu nowotworów z oêliwych u m czyzn obni y a si o ok.,%, a wêród kobiet o ok. %; obni y y si tak e wartoêci wspó czynnikowe maksymalne, zarówno wêród m czyzn jak i kobiet oraz minimalne wêród m czyzn, które u kobiet tylko nieznacznie wzros y (tab. I). Ten w miar pozytywny obraz dotyczy nowotworów ogó em (C00 D0) i jest niewàtpliwie zwiàzany z coraz wi kszà skutecznoêcià leczenia, organizacjà skryningów, wi kszymi odsetkami prze yç -letnich itp., co dotyczy niektórych lokalizacji narzàdowych nowotworów, a które to wywo ujà ten pozytywny efekt. Jednak przy tej okazji nale y pami taç o innych lokalizacjach nowotworowych o wyraênych tendencjach progresywnych w umieralnoêci, które hamujà dynamik tego pozytywnego jw. procesu (np. wzrost cz stoêci zgonów zpowodu nowotworu p uc u kobiet, jelita grubego i gruczo u krokowego u m czyzn). Ârednie dla lat ( 00) standaryzowane wspó czynniki umieralnoêç wêród m czyzn woj. Êlàskiego waha y si od,0 do,/0 tys. (wg powiatów), przy przeci tnej dla ca ego województwa 0,/0 tys. W porównaniu okresów 00: 00 00, wielkoêci cz stoêci zgonów wynios y,/0 tys. do,/0 tys. (przy Êredniej,/0 tys. dla ca ego województwa) i,/0 tys. do,/0 tys. (przy,/0 tys. dla województwa), co oznacza, e cz stoêç maksymalna w zgonach wêród m czyzn obni- y a si o,%, a minimalna o,%. WÊród kobiet wg powiatów woj. Êlàskiego, cz stoêç zgonów w ca ym okresie 00 waha a si od,/0 tys. do,/0 tys., przy,/0 tys. dla ca ego województwa. W porównaniu okresów 00:00 00 umieralnoêç wynios a:,/0 tys. (dla woj.,/0 tys.), co oznacza, e wartoêç minimum wzros a o,%, a wartoêç maksimum obni y a si o 0,%; to stosunkowo niewielkie zmiany w porównaniu do degresywnych wartoêci wêród m czyzn. Wlatach 00 na terenie woj. Êlàskiego m czyêni najcz Êciej umierali z powodu nowotworów z oêliwych tchawicy, oskrzela i p uca (C C), przypadków na 0 tys., na nowotwory okr nicy + odbytnicy (C C) 0,/0 tys., o àdka (C),/0 tys. i gruczo u krokowego (C),/0 tys. Mniejszà cz stoêcià zgonów charakteryzowali si chorzy na nowotwory trzustki, p cherza moczowego, nerek i innych narzàdów moczowych, krtani czy prze yku (tab. II). Z kolei kobiety umiera y najcz Êciej z powodu nowotworów z oêliwych piersi (C0),/0tys., tchawicy, oskrzela i p uca,/0 tys., okr nicy + odbytnicy /0 tys. oraz jajnika, szyjki macicy i o àdka. Inne rozpoznania mia y relatywnie mniejsze znaczenie (tab. III). Wed ug ryc.a, B, C deskrypcja obszarów z najwi kszymi i najmniejszymi cz stoêciami zgonów z - letniego monitoringu zgonów na nowotwory z oêliwe ogó em wêród m czyzn woj. Êlàskiego doprowadzi a do wyselekcjonowania endemicznych rejonów z najwi kszà, d ugotrwale wyst pujàcà cz stoêcià zgonów na nowotwory (pow. b dziƒski, pow. bieruƒsko-l dziƒski, miasta na prawach pow.: Chorzów, Jaworzno, Mys owice, Piekary Âl., Ruda Âl., Siemianowice Âl., Sosnowiec) oraz endemie z istotnie najmniejszymi cz stoêciami zgonów (pow. bielsko-bialski, cieszyƒski, gliwicki, lubliniecki, tarnogórski, ywiecki oraz miasta na prawach pow.: Bielsko-Bia a, Gliwice i Zabrze) (ryc. D). Wynik z tej analizy ma elementarne znaczenie praktyczne, np. w nasileniu wszelkich dzia aƒ o charakterze prewencyjnym w szczególnoêci w rejonie endemii najwi kszych cz sto- Êci zgonów z powodu nowotworów u m czyzn. Onkokartografia, czyli rozk ad chorologiczny cz stoêci zgonów na nowotwory z oêliwe ogó em wêród kobiet woj. Êlàskiego w ró nych czasokresach (ryc. A, B, C) dostarcza dowodów na istnienie bardziej lub mniej zagro onych nowotworami rejonów. Deskrypcja endemii dla obszarów o statystycznie istotnie wysokich wspó czynnikach umieralnoêci dotyczy nast pujàcych jednostek administracyjnych: pow. b dziƒskiego oraz miast na prawach powiatu: Chorzowa, Bytomia, Dàbrowy Górniczej, Katowic, Mys owic, Rudy Âl., Siemianowic Âl., a tak e endemicznej enklawy Jastrz bia-zdroju (ryc. D). Porównujàc ryc. D z ryc. D obserwuje si istotnà koherencj pomi dzy endemiami zw aszcza z najwi kszymi, d ugotrwale wyst pujàcymi (-00) wspó czynnikami umieralnoêci na nowotwory z oêliwe ogó- em wg p ci, co jest wskazaniem do tego, aby ta cz Êç populacji woj. Êlàskiego doêwiadczy a priorytetowych i ró norodnych dzia aƒ o charakterze sanacyjnym. OMÓWIENIE Wed ug danych WHO (GLOBOCAN, 00) dla rejestrów krajów lub regionów w ich obr bie, bàdê regionów wielopaƒstwowych (np. Europa Ârodkowo-Wschodnia) standaryzowane wspó czynniki cz stoêci zgonów na nowotwory ogó em (bez nieczerniakowatych raków skóry, C) wêród m czyzn waha y si od,0 do 0, przypadków na 0 tys. (w tym czasie dla ca ej np. Polski,/0 tys.). Zbli one (bo z nieczerniakowatymi rakami skóry àcznie) porównanie do danych woj. Êlàskiego z okresu 00 00 to wielkoêci wahajàce si od, do,/0 tys. (tab. I).

Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No. Tab. II. Liczba zgonów oraz wspó czynniki umieralnoêci na nowotwory z oêliwe wg wybranych grup narzàdowych w latach 00 w obr bie woj. Êlàskiego, m czyêni Tab. II. Absolute numbers and mortality cancer rates by selected groups of organ sites within Silesia Voivodeship in the years 00, males Umiejscowienia (sites) MSKChiPZ X Liczby bezwzl dne a) b) Wspó czynnik surowy Wspó czynnik standaryzowany Ryzyko skumulo-wane [%] Nowotwory z oêliwe ogó em C00 D0 0, 0,,% Jama ustna C00-C0 0,, 0,% Cz Êç nosowa gard a C 0, 0, 0,0% Inne nowotwory gard a C0-C, C-C,, 0,% Prze yk C,, 0,% o àdek C,,,% Okr nica+odbytnica C-C, 0,,% Wàtroba C,, 0,% Trzustka C,,,% Krtaƒ C 00 0,, 0,% Tchawica, oskrzele i p uco C-C,0,,% KoÊci C0-C,, 0,% Czerniak skóry C,,0 0,% Inne nowotwory skóry C,,0 0,% PierÊ C0 0, 0, 0,0% Gruczo krokowy C,,,% Jàdro C 0, 0, 0,0% Nerka i inne narzàdy moczowe C-C, C 0,, 0,% P cherz moczowy C 0,,0 0,% Mózg i centralny syst. nerwowy C0-C 0,, 0,% Tarczyca C 0, 0, 0,0% Ch oniaki nieziarnicze C-C, C,, 0,% Choroba Hodgkina C 0, 0, 0,% Szpiczak mnogi C0 0,, 0,% Bia aczki C-C,, 0,% èród o (source): opracowanie w asne (self formulated) ) ISCD&HRP, ) przypadki zgonów (case of death): a) ogó em dla okresu 00 (total for period 00) i b) Êrednia w roku (average per year); ) wspó czynnik surowy na 0 tys. (crude rate per 0 thousands); ) wspó czynnik standaryzowany wg struktury wieku populacji Êwiata na 0 tys. (standardized rate by the world population structure per 0 thousands); ) ryzyko skumulowane, w % (cumulative risk, in %) Bez (C) wielkoêci te by yby nieco mniejsze. Czyli umieralnoêç na nowotwory z oêliwe ogó em wêród m czyzn woj. Êlàskiego w zasadzie mieêci si w granicach danych Êwiatowych (co nie wyklucza faktu, e w wielu mniejszych rejonach/populacjach Êwiata umieralnoêç mo e byç nawet znacznie wi ksza). Podobne uwagi dotyczà populacji kobiet: dla rejestrów standaryzowane wartoêci cz stoêci zgonów na Êwiecie waha y si od,/0tys. do,/0 tys. (dla ca ej np. Polski w 00 r.,/0 tys.), a dla woj. Êlàskiego w latach zbli onych porównawczo (00 00) od 0, do,/0 tys. (tab. I), co plasuje te wartoêci w granicach Êwiatowego minimum i maksimum.

Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No. Zró nicowanie cz stoêci zgonów z powodu nowotworów z oêliwych, to wypadkowa ró nych czynników: m.in. szybkoêç diagnozy, inwazyjnoêç nowotworu, skutecznoêç leczenia, wiek chorych itp. To nie przypadek, e w krajach o s abej strukturze s u by zdrowia i s abych ekonomicznie umieralnoêç na nowotwory z oêliwe jest wyraênie wi ksza [ ]. Analizy epidemiologiczne z deskrypcjà endemii, zw aszcza z istotnie d ugotrwale najwi kszymi wspó czynnikami umieralnoêç, (ale te zachorowalnoêci) dajà r kojmi bardziej racjonalnych dzia aƒ w zwalczaniu chorób nowotworowych (np. lepsze wykorzystanie Êrodków finansowych w profilaktyce pierwotnej, wtórnej skryningi, skupienie si na poprawieniu efektywnoêci leczenia w takich endemiach, itp.). Tab. III. Liczba zgonów oraz wspó czynniki umieralnoêci na nowotwory z oêliwe wg wybranych grup narzàdowych w obr bie woj. Êlàskiego w latach 00, kobiety Tab. III. Absolute numbers and mortality cancer rates by selected groups of organ sites within Silesia Voivodeship in the years 00, females Umiejscowienia (sites) MSKChiPZ X Liczby bezwzl dne a) b) Wspó czynnik surowy Wspó czynnik standamulo-wane Ryzyko skuryzowany [%] Nowotwory z oêliwe ogó em C00 D0 0,,,% Jama ustna C00-C0, 0, 0,% Cz Êç nosowa gard a C 0, 0, 0,0% Inne nowotwory gard a C0-C, C-C 0, 0, 0,% Prze yk C,,0 0,% o àdek C,, 0,% Okr nica+odbytnica C-C 0,,,% Wàtroba C 0,, 0,% Trzustka C 0,, 0,% Krtaƒ C 0,0 0, 0,% Tchawica, oskrzele i p uco C-C,,,% KoÊci C0-C 0, 0, 0,% Czerniak skóry C,, 0,% Inne nowotwory skóry C, 0, 0,0% PierÊ C0 00,,,% Szyjka macicy C,, 0,% Trzon macicy C,, 0,% Jajnik C 0,, 0,% Nerka i inne narzàdy moczowe C-C, C,, 0,% P cherz moczowy C,, 0,% Mózg i centralny syst. nerwowy C0-C,, 0,% Tarczyca C 0 0, 0, 0,% Ch oniaki nieziarnicze C-C, C,, 0,% Choroba Hodgkina C 0 0, 0, 0,% Szpiczak mnogi C0,, 0,% Bia aczki C-C,, 0,% èród o (source): opracowanie w asne (self formulated) Liczby bezwzgl dne (absolute numbers): a) wszystkie przypadki w latach 00 (all cases in the years -00), b) Êrednie w roku (average in the year); wspó czynnik surowy na 0 tys. (crude rate per 0 thousands); wspó czynnik standaryzowany wg struktury wieku populacji Êwiata na 0 tys. (standardized incidence rate by the world population age structure per 0 thousands); ryzyko skumulowane [%] ryzyko skumulowane do lat w % (cumulative risk up to -years old in %)

Medycyna Ârodowiskowa - Environmental Medicine 0, Vol., No. WNIOSKI. W oparciu o analizy d ugoletnich danych o zgonach/umieralnoêç na nowotwory z oêliwe ogó em w woj. Êlàskim ( 00, tj. lat) okreêlono endemie z najwi kszymi i najmniejszymi cz stoêciami zgonów wêród m czyzn i kobiet oraz uzyskano istotnà koherencj chorologicznà wg p ci, zw aszcza w odniesieniu do najwi kszej umieralnoêci (ryc. D i D).. Uzyskane wyniki to podstawa do organizacji ró norodnych przedsi wzi ç przede wszystkim o charakterze prewencyjnym (oêwiata anty-nowotworowa, prewencja wtórna skryningi itp) zw aszcza w obr bie endemii z najwi kszymi cz stoêciami zgonów na nowotwory z oêliwe. PIÂMIENNICTWO. Parkin D.M., Bray F., Ferlay J. i wsp.: Global cancer statistic, 00 CA Cancer J. Clin. 00, : -.. Ferlay J., Shin H.R., Bray F. i wsp.: Estimates of worldwide burden of cancer in 00: GLOBOCAN 00. Inst.J.Cancer 0; /: -.. Coleman M.P., Esteve J., Dami cki P. i wsp.: Trends in cancer incidence and mortality, IARC Scien. Publ. No,; -.. Saika K., Matsuda T.: Comparison of time trends in cancer mortality (0-00) in the world, from the WHO mortality database. Jpn J. Chin.Oncol. 0; (): -.. Boyle P., Ferlay J.: Cancer incidence and mortality in Europe, 00. Ann. Oncol. 00; :-.. Nowotwory z oêliwe w Polsce w 0 roku. Pod red. W. Zatoƒskiego i J. Tyczyƒskiego. Z-d Organizacji Walki z Rakiem i Epidem. Nowotworów Centrum Onkologii-Instytut im. M. Sk odowskiej-curie. Warszawa ; -.. Wojciechowska U., Didkowska J., Zatoƒski W.: Nowotwory z o- Êliwe w Polsce w 00 roku, Centrum Onkologii-Instytut im. M. Sk odowskiej-curie. Warszawa 0; -.. Ko osza Z., Banasik T.R., Zem a B.F.P.: Nowotwory Z oêliwe w województwie Êlàskim w 00 roku. Z-d Epidem. Nowotworów Centrum Onkologii-Instytut im. M. Sk odowskiej-curie, Oddz. w Gliwicach. Gliwice 00; -.. Ko osza Z., Banasik T.R., Zem a B.F.P.: Nowotwory Z oêliwe w województwie Êlàskim w 00 roku. Z-d Epidem. Nowotworów Centrum Onkologii-Instytut im. M. Sk odowskiej-curie, Oddz. w Gliwicach. Gliwice 0; -.. Zem a B.F.P., Ko osza Z.: Trendy umieralnoêci na najcz stsze nowotwory z oêliwe w województwie Êlàskim z krótkoterminowà prognozà. Med. Ârod. 0; (): -.. Zem a B.F.P., Ko osza Z., Banasik T.R: Atlas zachorowalnoêci i umieralnoêci na nowotwory z oêliwe w obr bie woj. katowickiego w latach -. Wyd. Z-d Epidemiologii Nowotworów Centrum Onkologii-Instytut im. M. Sk odowskiej-curie, Oddzia w Gliwicach, Min. Zdr.i Opieki Spo. w Warszawie, Gliwic : -.. Miettinen O.S., Nurminen M.: Comparative analysis of two rates. Stat. Med. ; : -. Adres do korespondencji Brunon Zem a Zak ad Epidemiologii i Âlàski Rejestr Nowotworów Centrum Onkologii Instytut im. M. Sk odowskiej-curie Oddzia w Gliwicach ul. Wybrze e Armii Krajowej - Gliwice tel/fax + 0 tel. kom. + 0 0 e-mail: zemlab@io.gliwice.pl