TYPY ANTROPOLOGICZNE EGIPTU

Prof. dr IRENEUSZ MICHALSKI (Łódź) TYPY ANTROPOLOGICZNE EGIPTU Antropologowie polscy, prowadząc gruntowne i rozlegle badania nad zróżnicowaniem taksonomicznym ludności własnego kraju, nigdy nie ograniczali się tylko do nich, lecz interesując się podstawowymi problemami uprawianej przez siebie nauki, podejmowali również prace nad innymi populacjami, tak europejskimi jak i egzotycznymi. Postępowanie takie narzucał analizowany materiały gdyż wszystkie uzyskiwane rezultaty wskazywały, iż struktura antropologiczna współczesnych grup etnicznych jest wynikiem tak dawnych i skomplikowanych procesów biologicznych i historycznych, że w skład każdej populacji wchodzi z reguły znaczna ilość różnych wyglądem i pochodzeniem elementów składowych, co z kolei czyni konieczną znajomość składników charakterystycznych dla grup odległych terytorialnie. Tak np. badacz zajmujący się antropologią Polski nie może właściwie wysuwać żadnych koncepcji etnogenetycznych jeśli nie są mu znane elementy strukturalne populacji azjatyckich i śródziemnomorskich, które wywierały niewątpliwy wpływ na kształtowanie się oblicza antropologicznego naszej ludności. Wśród polskich badań antropologicznych nad ludami pozaeuropejskimi nie ostatnie miejsce zajmują badania afrykanistyczne. Wszak wspaniałe safari wschodnio-afrykańskie Jana Czekanowskiego uczyniły go nie tylko klasykiem etnografii afrykanistycznej, ale i jednym z czołowych antropologów-eksploratorćw tego kontynentu, znakomite zaś prace Tadeusza H e n z 1 a zapewniły antropologii polskiej oryginalne i niezależne stanowisko w badaniach nad człowiekiem czarnego kontynentu. Dużym osiągnięciem był też zachodnio-afrykański sondaż antropologiczny Henryka Gordziałkowskiego, opracowany ostatnio powtórnie przeze mnie oraz ugandzki Edwarda L o t h a, częściowo dopiero udostępniony przez Stanisława Górnego. Jednakże wszystkie te eksploracje dotyczyły krajów położonych na południe od Sahary czyli tzw. czarnej Afryki, natomiast biała, śródziemnomorska Afryka gościła dotychczas dwu tylko antropologów polskich i to obydwu właśnie w Egipcie: w okresie międzywojennym Stanisława Żejmo-Żejm i s a i ostatnio Andrzeja Wiercińskiego, przebywającego

T y p y a n tro p o lo g ic z n e E g ip tu 193 tam jeszcze obecnie. Badania tego ostatniego należą do przyszłości, podstawę mojego ujęcia stanowią przede wszystkim, choć wcale nie wyłącznie materiały Żejmisa złożone z 290 osobników żywych i 62 czaszek. Materiały te oddał Żejmo-Żejmis pod moją opiekę w czasie okupacji wraz z innymi zebranymi we Francji. Dla zapewnienia depozytowi większego bezpieczeństwa w tych bardzo niepewnych czasach podzieliłem go na dwie części, przy czym sam przechowywałem serie egipskie, a inne przeważnie zebrane we Francji oddałem pod opiekę mojej współpracowniczce dzielnej mgr Irenie Krasnodębskiej. Ocalały niestety tylko serie egipskie. Podstawę taksonomiczną do analizy tych materiałów dały, poza rozprawami Czortkowera i Henzla, moje prace dotyczące Sikhów i Jugosłowian, obydwie opublikowane jeszcze przed wyjazdem Żejmisa do Egiptu w r. 1939, oraz'ogłoszona już po wojnie praca Tadeusza Michalskiego traktująca o strukturze antropologicznej krajów alpejskich. Poza tym przy charakterystyce typów wykorzystałem swoje nieopublikowane jeszcze i niezupełnie wygładzone analizy serii azjatyckich i afrykańskich (Irak, Jemen, Somali, Erytrea), z których drobne fragmenty ogłosiłem w pracy wykonanej wespół z Tadeuszem Henzlem. Dla ścisłości muszę zaznaczyć, że Żejmo-Żejmis przeanalizował swoją serię kraniologiczną, a nawet podobno ją opublikował, ale z analizy jego skorzystać niestety nie mogłem, ponieważ określenie dokonane przed dwudziestu niemal laty i to metodą statystyczną zbyt daleko odbiega od moich danych, aby można je było z nimi względnie ściśle porównać. Materiału żywego Żejmo-Żejmis określić nie zdążył, jednakże jego uwagi notowane w toku badań brałem w miarę możności pod uwagę. Dokonanej przez siebie analizy tego materiału nie mogę jednak uznać za ilościowo ostateczną, ponieważ w opisach somatoskopijnych Żejmisa (podobnie zresztą jak w kranioskopijnych) znajduje się sporo niejasności, która uda się może wyjaśnić na drodze autopsji w czasie projektowanej Arabsko- Polskiej Wyprawy Antropologicznej. Dlatego też w podanej poniżej charakterystyce składników populacji egipskiej posługuję się raczej opisami słownymi niż liczbowymi, starając się zebrać w nich to wszystko, co mi o tych formach wiadomo. Nie mogąc zaś w krótkim z konieczności artykule uwzględnić wszystkich jednostek taksonomicznych spotykanych w Egipcie, skoncentruję się przede wszystkim na najliczniejszych i najlepiej poznanych. Podkreślam przy tym z naciskiem, iż będę referował zasadniczo rezultaty własnych badań, jedynie w miarę istotnej potrzeby odwołując się do wyników innych autorów polskich, głównie reprezentantów kierunku morfologiczno-porównawczego i szkoły lwowskiej ponieważ, o ile mi wiadomo, inne kierunki nie pracowały dotychczas nad antropologią Śródziemnomorza, choćby nawet pojętego bardzo szeroko. Re-

194 I. M ic h a lsk i zultaty moich badań w tym zakresie przedstawiłem już na Zjeździe Antropologów Czesko-Słowackich w Opawie w 1958 r. Wszystkie wyniki dotychczasowych badań wykazują zgodnie, że o strukturze antropologicznej Śródziemnomorza decydują w zasadzie cztery główne składniki elementarne rasy odmiany białej: berberyjska (B), śródziemnomorska (E), orientalna (K) i armenoidalna (H), przy czym w Egipcie na czoło wysuwa się bezsprzecznie pierwsza z nich, co też decyduje o odrębności antropologicznej tego kraju w stosunku do innych obszarów Bliskiego Wschodu. Rasa berberyjska stanowi też według moich danych zasadniczy substrat formy polimorficznej zbiorowej określanej przez szkołę lwowską mianem typu mediterranoidalnego (M). Rasa berberyjska (B) cechuje się niskim lub średnim wzrostem i pyknoidalną budową ciała, która pozwala reprezentantom tej rasy osiągać w odpowiednim wieku i dobrych warunkach imponującą tuszę. Skórę posiada śniadą lub jasno brunatną, włosy czarnobrunatne lub czarne (W-Y), najczęściej sfalowane w różnym stopniu, czasem kędzierzawe, wg Wiercińskiego także nierzadko gładkie; owłosienie ciała umiarkowane, zarost u dojrzałych mężczyzn mierny lub obfity. Oczy piwne bez odcienia zielonawego, zwykle bardzo ciemne osadzone w średnim lub wysokim oczodole - i opatrzone wyraźnie sfałdowaną powieką; szpara oczna na ogół dość wąska, zwykle oszczepowata ; brwi często obfite, nierzadko zrośnięte. Czaszka wydłużona (x 76) raczej dość słabo urzeźbiona, wysoka i silnie wysklepiona. Twarz szeroka (x 83) zwykle mezognatyczna lub lekko prognatyczna o grubych rysach, szeroko rozstawionych kościach jarzmowych, pełnych lecz nie wywiniętych purpurowych wargach i dobrze rozwiniętym podbródku. Nos krótki, średni lub szeroki (± 70 94), o raczej niezbyt wysokiej nasadzie i różnym, rzadko jednak słabo wypukłym, a zato często lekko wklęsłym profilu. Kończąc tę charakterystykę trzeba podkreślić, że cechy takie jak: ciemno lub czarno-brunatna skóra, szarawe lub sinawe wargi, wełniste włosy, płaski nos i silny prognatyzm, skojarzone z charakterystycznym dla B zespołem wskaźników świadczą zawsze o przymieszce odmiany czarnej. Czytając powyższy opis łatwo zauważyć, że nic w nim nie wskazuje, aby rasa berberyjska musiała być jakąś pochodną odmiany czarnej, a zwłaszcza nic nie przemawia za tym aby mogła ona powstać jako efekt skrzyżowania się rasy sudańskiej ze śródziemnomorską, jak to przypuszczała szkoła lwowska. Wszystkie dane wykazują natomiast, iż jest ona odwiecznym składnikiem ludności Egiptu i to tak charakterystycznym, że typowe jej właściwości można odnaleźć w twarzy sławnego Sfinksa.

T y p y a n tro p o lo g ic z n e E g ip tu 195 Dawanie szczegółowego opisu trzech innych ras śródziemnomorskiego kręgu odmiany białej, tak dobrze znanych wszystkich topologicznych publikacji szkoły lwowskiej i kierunku morfologicznego, wydaje mi się zbędne. Różnią się one zarówno od B jak i między sobą zupełnie wyraźnie. Niskorosła ale atletycznie lub lepto-atletycznie zbudowana rasa śródziemnomorska, ze swoją niską i słabo wysklepioną, częściej średnią niż długą czaszką i niskimi oczodołami, wąską lub średnią zdecydowanie ortognatyczną twarzą o delikatnych raczej rysach, z wąskim niezbyt wydatnym nosem o profilu zbliżonym zwykle do prostego, wygląda całkiem inaczej, niż rosła, uderzająco smukła i bardzo długogłowa rasa orientalna z jej dość niską wprawdzie, ale zwykle dobrze wysklepioną czaszką o wysokich oczodołach, zdecydowanie wąską, często mezognatyczną twarzą o ostrych rysach, wysokiej wardze dolnej i masywnym podbródku, oraz wąskim, prostym i wypukłym lub garbatym nosem. Od wszystkim zaś tych ras odbiega zdecydowanie rasa armenoidalna ze swą krótką i wysoką czaszką, różnej szerokości twarzą o wyrazistych, lecz na ogół mniej ostrych niż u orientałów rysach i charakterystycznym, zawsze wypukłym lub garbatym nosem o opuszczonej zwykle przegrodzie i kolbowatym grzbiecie. Również w pigmentacji i uwłosieniu wszystkich trzech ras zaznaczają się pewne charakterystyczne odrębności. Tak np. rasa śródziemnomorska wykazuje tendencję do jaśniejszych odcieni śniadości, włosy ma częściej brunatne niż czarne i na ogół niezbyt silnie sfalowane lub gładkie, a oczy piwne. Rasa orientalna ma skórę ciemno-śniadą, włosy zwykle czarne lub czarno-brunatne (W-X) mocniej niż u E faliste lub słabo kędzierzawe, uwłosienie ciała obfite, a oczy ciemno lub czarno-piwne. Armenoidzi zaś, przy wielkim zróżnicowaniu barw skóry wykazują wyraźną tendencję do odcieni jaśniejszych, natomiast włosy mają zwykle ciemne, często czarne, nierzadko faliste lub karbowane, uwłosienie obfite, w barwie oczu dość często odcień zielonawy. Warto przy tym zauważyć, że w Egipcie najliczniejsza bodaj po berberyjskiej rasa śródziemnomorska występuje częściej niż w innych regionach Śródziemnomorza w facjach pochodzących od jej mieszkańców z rasą berberyjską. Facje te różnią się od rozpowszechnionych w Europie nieco szerszym nosem (dochodzącym aż do 69), częstszym występowaniem nosa wklęsłego oraz ciemniejszą pigmentacją. Komponenta śródziemnomorska jest, jak się zdaje, rozpowszechniona w całym Egipcie. Natomiast jeśli idzie o rozprzestrzenienie dwu innych ras kręgu śródziemnomorskiego, fragmentaryczne dane oraz obserwacje A. Wiercińskiego zdają się wskazywać, iż wpływy orientalne są silniejsze na południu i w Pustyni Libijskiej, natomiast armenoidalne w Egipcie Dolnym. Ciekawe jest przy tym, że o ile wiadomo łatwiej jest spotkać w Egipcie typowych reprezentantów rasy orientalnej mz armenoidalnej, co zdaje się z jednej strony świadczyć o przewadze

1 1. M ic h a ls k i ilościowej komponenty orientalnej nad armenoidalną w strukturze antropologicznej tego kraju, z drugiej zaś może dowodzić archaicznego charakteru H na tym terenie, zwłaszcza, że występuje on najczęściej w formie mieszańca z autochtoniczną w Egipcie rasą berberyjską. O znaczeniu rasy berberyjskiej na tym obszarze świadczy najlepiej fakt, że właśnie jej pochodne są najliczniejszymi typami mieszanymi Egiptu. Jeśli bowiem chodzi o liczebność reprezentantów samych ras, to pochodne jak i we wszystkich niemal zanalizowanych dotychczas populacjach stanowią oni zaledwie niewielki ułamek całości, tak że najliczniejsza z nich, berberyjską, nie przekracza, jak się zdaje, 7 8%, a inne nie wychodzą chyba poza 1 3%. Spośród form mieszanych najliczniejszy wydaje się być typ nazwany przeze mnie chamickim (BE), ze względu na jego rozpowszechnienie, a wyodrębniony po raz pierwszy na materiale Sikhów, gdyż w Indiach zwłaszcza południowych jest on również wcale licznie reprezentowany, jak na to zdają się wskazywać dostępne, dość co prawda fragmentaryczne dane. Znamienną cechą tego mieszańca dwu najliczniejszych elementów składowych ludności Egiptu jest wyraźna z reguły przewaga cech berberyjskich nad śródziemnomorskimi. Wzrost jest wprawdzie przeciętnie niższy niż u berberów, ale masywna budowa, zdecydowanie długa głowa (x 76), grube rysy twarzy, tendencja do prognatyzmu i średni lub szeroki, często lekko wklęsły nos, upodabniają go do rasy berberyjskiej. Najważniejszą cechą metryczną odróżniającą go od tego składnika macierzystego jest średnia lub wąska twarz, ponadto zaś wybitna tendencja do niższych oczodołów (x 82) i nieco mniejsze wysklepienie czaszki. Poza tym występuje oczywiście u niego niekiedy pewne rozjaśnienie pigmentacji, oraz większy procent włosów gładkich. Według obserwacji A. Wiercińskiego ten ważny składnik występuje licznie na całym terytorium właściwego Egiptu. Wskaźnikami pozornie bardzo zbliżony, ale fizjonomicznie zdecydowanie różny jest typ kuszycki (BK), charakterystyczny według Wiercińskiego przede wszystkim dla Górnego Egiptu. Składnik ten jest z reguły wysokorosły o mocnej lecz raczej smukłej niż masywnej budowie, bardziej jeszcze długogłowy niż poprzedni, ale wykazujący znacznie większe zróżnicowanie proporcji profilu nosa (który może być dość wąski (60 x) i zdecydowanie wypukły), a nawet twarzy, która bywa czasem szeroka. Natomiast występujące niekiedy obniżenie wzrostu można uznać za cechę raczej atypową i wywołaną prawdopodobnie najczęściej niekorzystnymi warunkami życiowymi. Różnice fizjonomiczne między typem chamickim a kuszyckim polegają przede wszystkim na większej wyrazistości i ostrości rysów tego ostatniego, słabszym wykształceniem kości policzkowych, bardziej wydatnym, często wypukłym nosie, słabym na-

T y p y a n tro p o lo g ic z n e E g ip tu 197 ogół rozwoju fałdy powiekowej, obfitszym zaroście i większej falistości włosów oraz ciemniejszej zwykle skórze. Z cech kraniologicznych uderzają przede wszystkim zdecydowanie wysokie oczodoły (84 x), większe wysklepienie czaszki, niższa niż u BE nasada nosa, oraz silniejszy prognatyzm. W obrębie tego typu można będzie, jak się zdaje, wyróżnić łatwo trzy bardzo różne frakcje, z których jedna (Bk) jest szerokolica i średnionosa, druga (bk) wąsko lub średniolica, trzecia (bk stosunkowo wąskonosa (66 x). W Egipcie Dolnym miejsce typu kuszyckiego zajmuje lewantyński (BH) jedna z najciekawszych i jak się zdaje najbardziej wielokształtnych pochodnych rasy berberyjskiej. Z moich badań wynika, iż ten średniogłowy typ, na ogół rosły i masywnie zbudowany, a zdradzający wyraźną tendencję do otyłości występuje w trzech frakcjach, z których pierwsza (Bh) jest szerokolica i średnio lub szerokonosa, druga (bh) nieszerokolica o takim samym nosie, trzecia (bh) wąsko lub średniolica o dość wąskim nosie (66 69). U wszystkich frakcji tego typu występują takie charakterystyczne właściwości rasy armenoidalnej, jak wypukły nos o opuszczonej przegrodzie i kolbowatym grzbiecie, spłaszczona potylica, tendencja do wysokiej czaszki, obfity zarost i uwłosienie ciała, ortognatyzm, krótka warga górna, słabo rozwinięta fałda powiekowa, prostopadłe, dwuwypukłe czoło, wysokie oczodoły itp., przy czym jednak rozmaitość fizjonomii jest bardzo znaczna tak, że spotyka się wcale nierzadko osobniki wykazujące zdecydowaną przewagę cech berberyjskich. Bardzo rozmaita jest tu również barwa skóry, przeciętnie jaśniejsze od występującej u innych pochodnych B, ale wahająca się od niemal białej do jasnobrunatnej. Dla ścisłości muszę tu zaznaczyć, że przedwcześnie zmarły antropolog polski Jerzy D ą m b s k i pracujący nad starymi seriami kraniologicznymi Bliskiego Wschodu liczył się z większym jeszcze od stwierdzonego dotychczas przeze mnie polimorfizmem BH, wysuwając koncepcję istnienia dość krótkogłowych form tego typu (wsk. główny do 84). Kwestię tę mogą ostatecznie rozstrzygnąć jedynie obszerne i starannie sfotografowane materiały, które winna zebrać projektowana Ekspedycja Arabsko- Polska. Jedną z najciekawszych, choć w Egipcie nielicznych pochodnych rasy berberyjskiej stanowi niewątpliwie jej mieszaniec nordyczny, którego ze względu na prawdopodobne centrum jego rozmieszczenia nazwałem typem egejskim (AB). Występuje on szczególnie często w Grecji zwłaszcza wyspowej, ale nie jest także rzadki w Azji Mniejszej, Bułgarii a nawet we Włoszech i Francji. Spotykałem go też nierzadko wśród Cyganów. Typ ten, na ogół rosły, raczej silnie zbudowany, średnio lub długogłowy, a bardzo zróżnicowany co do wskaźnika nosa (przekraczającego zresztą zwykle wartość 66), mimo znacznego podobieństwa wskaźnikowego do

198 I. M ic h a ls k i typu północno-zachodniego z jednej, czuchońskiego z drugiej strony, różni się od nich w sposób zasadniczy cechami fizjonomicznymi a nawet i pigmentacyjnymi. Z pierwszych rzuca się w oczy przede wszystkim obfitość uwłosienia ciała a zwłaszcza szerokie często krzaczaste i zrośnięte brwi, dalej wysokość nasady nosa, szerokość ust, kanciastość konturu twarzy i słaby rozwój fałdy powiekowej. Poza tym od typu czuchońskiego różni się AB bez porównania bardziej wydatnym i wyższym nosem, oraz ciemniejszą pigmentacją, a od typu północno-zachodniego nie tylko tą ostatnią cechą, lecz także znacznie grubszymi rysami, wyższymi oczodołami i takimż wskaźnikiem V i r c h o w a. Natomiast wskaźnik czołowo-ciemieniowy tego typu uderza (przynajmniej w materiałach kraniologicznych Żejmisa), swoimi niezwykle niskimi wartościami (59 65). Pigmentacja jego jest, jeśli idzie o moje dane, jak na mieszańca nordycznego bardzo ciemna. Ciemne włosy i zielonawe lub piwne, stosunkowo rzadko jaśniejsze oczy kojarzą się z dość ciemną, często śniado-płową skórą przy pospolicie występującym rumieńcu. Niekiedy spotyka się zespolenie ciemnych oczu z kasztanowatymi włosami. A. Wierciński natomiast obserwował, nawet stosunkowo jasnowłosych reprezentantów tego typu w Delcie Nilu, gdzie wydaje się on być częstszy niż na innych obszarach Egiptu. Trudno w tej chwili stwierdzić czy występuje w Egipcie charakterystyczny dla zachodniego Atlasu mieszaniec kromanionoidalno-berberyjski (YB), stanowiący według Wiercińskiego integralny składnik populacji Guanczów kanaryjskich, a kojarzący zespół wskaźników charakterystyczny dla obydwu ras macierzystych (długa głowa, szeroka twarz i średni lub szeroki nos) z dysharmonijną z reguły pigmentacją, niezbyt jasną skórą i charakterystycznymi rysami, przypominającymi twarze reprezentantów rasy ainuidalnej. Typ ten, który winien nosić miano ryfeńskiego, nie jest w Egipcie w żadnym razie liczny, choć na pewno jest to stary składnik tamtejszej ludności. Wśród typów nie będących pochodnymi rasy berberyjskiej na czoło wysuwa się niewątpliwie mieszaniec śródziemnomorsko-orientałny (EK) nazwany przez Czortkowera typem suborientalnym. Typ ten, na ogół dość rosły i zdecydowanie długogłowy, różni się od orientała przede wszystkim mniej wyrazistymi rysami twarzy, tendencją do niższego wzrostu, szerszej twarzy i nosa, oraz mniej wydatnym, często falistym lub słabo wklęsłym profilem. Liczebność jego w Egipcie jest o ile wiadomo dość znaczna, rozmieszczenie mało poznane. Drugi opisany i nazwany przez Czortkowera składnik ludności Śródziemnomorza, typ subarmenoidalny (KH), nie należy, jak się zdaje, do szczególnie rzadkich składników badanej populacji. Charakteryzuje się on średnią głową, wąską twarzą i bardzo wąskim, wystającym z reguły

T y p y a n tro p o lo g ic zn e E g ip tu 199 wypukłym lub garbatym nosem. Rysy posiada bardzo ostre, oczy i włosy bardzo ciemne, ale skórę stosunkowo jasną. Szczególnie licznie zdaje się on występować na terytorium dawnej Asyrii. Również wśród Syryjczyków i Arabów jordańskich wydaje się być licznie reprezentowany. Ciekawe byłoby stwierdzenie czy wśród mieszkańców pustyni Libijskiej występuje tak liczny, o ile wiadomo, wśród Kurdów i niektórych szczepów beduińskich typ amorycki (AK), nierzadko poza tym w śródziemnomorskich krajach Europy, a wyróżniający się wybitną ostrością rysów, bardzo wydatnym, wąskim nosem o opuszczonej i widocznej z boku przegrodzie, pełnymi wargami, z których górna ma wyraźny kontur złożonego luku, wklęsłymi i skierowanymi w dół kątami ust oraz bardzo słabo na ogół rozwiniętą fałdą powiekową, przechodzącą niekiedy w zupełnie niesfałdowaną, tzw. powiekę semicką, występującą zresztą bodaj niemal równie często u nordyków, jak u pochodnych rasy orientalnej. Oczodoły ma zdecydowanie wysokie, kości jarzmowe niewystające i wąskie, wargę dolną wysoką. Uwłosienie i zarost tego typu są bardzo obfite a pigmentacja równie urozmaicona jak u typu północno-zachodniego, najczęściej dysharmonijna ciemna (ciemne włosy i jasne oczy) ale niekiedy jasna. Rude włosy zdają się występować tu częściej niż u AE, dysharmonia jasna (jasne włosy i ciemne oczy) bodaj rzadziej. Typ litoralny (EH) liczny we wszystkich swoich frakcjach w m ateriałach arabskich, występuje w Egipcie raczej rzadko, odróżnić go od innych składników na ogół łatwo po charakterystycznej fizjonomii, kojarzącej zdecydowanie wąski wydatny nos o wysokiej nasadzie ze stosunkowo szeroką ortognatyczną twarzą (x 87), niską wargą górną i takąż żuchwą o wystającym podbródku, oraz często zrośniętymi brwiami, obfitym zarostem i słabym rozwojem fałdy powiekowej z szeroką szparą oczną i wysokimi oczodołami. Typ EH posiada skórę śniadą lub płową, oczy piwne lub zielonawe, włosy ciemne, głowę średnią, czaszkę niską, wzrost bardzo różny, budowę raczej masywną. Warto byłoby stwierdzić jak liczny jest on na obszarach Delty Nilu. Rzadkiego i mało poznanego mieszańca orientalnego, oraz dobrze znanych z Europy typów północno-zachodniego i atlantyckiego nie będę opisywał, mimo iż występują one mniej lub więcej sporadycznie na całym bodaj Bliskim Wschodzie. Występowanie wśród ludności egipskiej przymieszek odmiany czarnej i to od czasów najdawniejszych nie było nigdy kwestionowane, a nawet nierzadko przeceniano rolę wpływów murzyńskich w strukturze antropologicznej tego kraju. W rzeczywistości bowiem poważniejsze ilościowo infiltraty czarne napotyka się jedynie w Egipcie Górnym, przy czym główną komponentą czarną jest tam, tak pięknie opisana przez

200 I. M ic h a ls k i Henzla, rasa sudańska foj, w swej smukłej formie nilockiej, rosła, ciemnoskóra, wełnistowłosa i słabo uwlosiona o długiej, wysokiej i niskooczodołowej słabo urzeźbionej czaszce, umiarkowanie szerokiej prognatycznej twarzy, wywiniętych szarawych wargach oraz szerokim i płaskim ale raczej nie wklęsłym nosie. Mieszańców jej z odmianą białą znamy z m ateriałów wschodnio-sudańskich, niestety jak dotąd bardzo nielicznych. Najdawniej znanym z nich jest, również świetnie opisany przez Henzla, typ meridionalny (KS) kojarzący bardzo wysoki wzrost, smukłą budowę ciała z brunatną skórą, umiarkowanym kędzierzawym lub wełnistym uwłosieniem, bardzo długą, wysoką i wysklepioną czaszką o średniowysokich lub wysokich oczodołach, wąską lub średnią, niezbyt prognatyczną twarzą o grubych wargach i ostrych rysach, wraz z wąskim lub umiarkowanie szerokim, często wypukłym nosem. Składnik ten szeroko rozpowszechniony w Sudanie, Etiopii i wśród Somalów, nie wydaje się być szczególnie charakterystyczny dla Egiptu. Częstszy jest tam prawdopodobnie typ etiopski (ES). Typ ten różni się od meridionalnego już na pierwszy rzut oka znacznie niższym wzrostem, drobniejszą budową, nieco krótszą, przeciętnie niższą i mniej wysklepioną czaszką, znacznie niższymi oczodołami, mniej wyrazistymi rysami szerszej i bardziej na ogół prognatycznej twarzy, oraz mniej wydatnym, ale częściej bodaj wąskim nosem. Trzeba podkreślić, że typ ES wykazuje uderzającą rozmaitość fizjonomii, bez porównania większą niż meridionał, gdyż mamy w nim osobniki o fizjonomii niemal murzyńskiej obok bardzo europeidalnych. Także skala pigmentacji wykazuje bardzo znaczne zróżnicowanie. Zupełnie inaczej wygląda typ nubijski (BS) przypominający proporcjami głowy i twarzy, oraz kształtem włosów rasę sudańską, ale różniący się od niej wyraźnie jaśniejszą skórą, wyższymi oczodołami, oraz węższym i bardziej wydatnym nosem, niewiele zaś ustępujący jej wzrostem, a czasem także i smukłością ciała, przy znacznym zresztą zróżnicowaniu dwu ostatnich cech. Znane opisy mediteranoidów Henzla zdają się wskazywać, że w skład ich wchodzili również reprezentanci typu BS, zlewający się przy postępowaniu statystycznym z rasą berberyjską. Najmniej poznany z białych mieszańców rasy sudańskiej jest typ armenoidalno-sudański (HS) nie mający też dlatego dotychczas odrębnej nazwy. Prawdopodobnie jest on bardzo różnokształtny, a znajdujący się w materiałach Zakładu Antropologii U. Ł. niewątpliwy przedstawiciel tego typu posiada wysoki wzrost i masywną budowę, bardzo ciemną skórę, wełniste włosy, krótkawą głowę, szeroką twarz i wąski wydatny nos. Typ ten dotychczas nie opisywany występuje prawdopodobnie nierzadko w Sudanie wschodnim i kto wie czy nie dałoby się go odszukać u abisyńskich Falaszów. Natomiast wątpliwe jest czy uda się potwierdzić znaną mi koncepcję T. Henzla łączącego z typem HS charakterystyczne podob

T y p y a n tro p o lo g ic z n e E g ip tu 201 no dla szczepu Sara skojarzenie bardzo wysokiego wzrostu z krótkawą głową i zdecydowanie szerokim nosem. Również i inne komponenty odmiany czarnej: rasa pigmejska, negroidalna, a być może i australoidalna posiadają, jak się zdaje, znikomy zresztą, wpływ na formowanie struktury antropologicznej Egiptu, zwłaszcza że właściwości dwu pierwszych z nich mogły być łatwo przeniesione za pośrednictwem rozpowszechnionych w Afryce Wschodniej typów leśnego (OS) i sawanowego (NS). Jednakże w krótkim artykule przeglądowym można sobie darować dyskusję na temat mało stosunkowo poznanych mieszańców tych ras ze składnikami odmiany białej. Pozostaje jeszcze kwestia wpływu odmiany żółtej na strukturę antropologiczną Egiptu. W polskiej literaturze antropologicznej, tak zresztą jak bodaj i w światowej, kwestia ta nie była właściwie oświetlona, jeśli się pominie różne koncepcje na temat stanowiska systematycznego rasy negroidalnej, aż do najskrajniejszej v. Eickstedta, który zaliczył negroidów po prostu do odmiany żółtej, oraz napomknienia J. Czekanowskiego o nawiązaniach laponoidalnych Pigmejów. Z wpływami odmiany żółtej na ludność czarnej Afryki liczył się również H. Gordziałkowski, ale w ostatnich czasach zupełnie niezależnie wypłynęła ta sprawa w związku z afrykanistycznymi badaniami A. Wiercińskiego i moimi. Doszliśmy przy tym zgodnie do wymagającego jeszcze uzasadnienia wniosku, że nawet jeśli idzie o serie murzyńskie należy się liczyć z wpływami odmiany żółtej, przede wszystkim w postaci najbardziej bodaj archaicznej jej formy rasy wyżynnej. Koncepcję taką nasuwały mi od dawna również materiały egipskie Żejmo-Żejmisa, zwłaszcza jednak niektóre fotografie z materiałów irackich F i e 1 d a świadczą, że wpływy rasy wyżynnej zaznaczają się w obrębie świata arabskiego. Występowanie takich cech jak silna fałda powiekowa i ślad mongolskiej, esowata szpara oczna, długie i wystające kości policzkowe, wreszcie charakterystyczny profil rasy wyżynnej, wskazywałyby, że sięgnęła ona bardzo daleko w głąb Azji Zachodniej. Również dane opisowe w materiale Żejmisa potwierdzałyby taką koncepcję. Najsilniej jednak podkreślił znaczenie rasy wyżynnej w strukturze starożytnego Egiptu A. Wierciński, który podniósł ją do roli integralnego składnika starych populacji egipskich. Wysuwa on ponadto koncepcję pochodzenia rasy berberyjskiej nie od odmiany czarnej, jak przypuszczali przedstawiciele szkoły lwowskiej, lecz właśnie od rasy wyżynnej, przytaczając szereg argumentów natury morfologicznej zasługujących na rozpatrzenie i przedyskutowanie w świetle licznego materiału, zwłaszcza fotograficznego. Spośród pochodnych rasy wyżynnej, z którymi należy się liczyć w Egipcie należy wysunąć na pierwsze miejsce jej mieszańca z rasą berberyjską (BQ). Typ ten zbliżony wskaźnikowo do rasy wyżynnej różni się od niej

202 I. M ic h a ls k i w sposób wyraźny falistym kształtem włosów, budową ust, oprawą oka, oraz wydatnością nosa, jest jednak jeszcze dotychczas stosunkowo mało poznany. Inne hybrydy tej rasy nie występujące przypuszczalnie w Egipcie lub zbyt mało znane, pominę tu. Drugą komponentą odmiany żółtej, która ma nieznaczny wprawdzie, ale niewątpliwy wpływ na strukturę antropologiczną Egiptu jest rasa łapo no idalna (L), przy czym oczywiście znowu występuje ona najczęściej -w postaci mieszańca z rasą berberyjską (BL). Typ ten choć nie posiada dotąd odrębnej nazwy jest stosunkowo dobrze znany jako niskorosły, masywny średniogłowiec o niskiej lecz wysokooczodołowej czaszce, wąskiej, często ukośnej, czasem esowatej szparze ocznej o silnej fałdzie powiekowej przechodzącej niekiedy w ślad mongolskiej, szerokiej prognatycznej twarzy o wystających kościach policzkowych, grubych wargach i niewystającym podbródku, żółtawej stosunkowo ciemnej skórze, falistych lub gładkich włosach i słabym na ogół uwłosieniu ciała. O rozmieszczeniu tego typu w Egipcie nic właściwie niewiadomo. Drugim niezwykle interesującym, ale również mało poznanym typem jest mieszaniec orientalno-laponoidałny (KL), również nie posiadający ustalonej nazwy. Wiemy o nim dotychczas tyle, że jest to forma bardzo polimorficzna występująca w wyraźnie różnych frakcjach, z których jedna (Kl) jest krótkawogłowa (80 82), niezbyt wąskonosa (66 69) i wąskolub średniolica; druga (kl) kojarzy nos wąski i dość wąski z krótką głową i bardzo różną twarzą; trzecia (kl) posiada główne wskaźniki identyczne niemal z rasą laponoidalną przy zasadniczo różnej fizjonomii, kojarzącej także cechy pozornie armenoidalne, a w istocie orientalne, jak: wąski, garbaty lub wypukły nos o opuszczonej przegrodzie, obfity zarost, grube wargi, charakterystyczny kontur ust i faliste włosy z silną fałdą powiekową, wąską lub ukośną szparą oczną, cofniętym podbródkiem i laponoidalnym ukształtowaniem policzków. Całość przypomina często, zgodnie z moją hipotezą rasogenetyczną, armenoida in statu nascendi, czasem zaś reprezentanta typu alpejskiego o niespotykanie armenoido po-, dobnej fizjonomii. Danych o rozmieszczeniu tego ciekawego, choć mało poznanego typu w Egipcie nie posiadamy, można jednak spodziewać się pewnej jego przymieszki wśród ludności tego kraju i to prawdopodobnie w większej nieco ilości niż innych typów, charakterystycznych dla pozaśródziemnomorskiej Europy. Na opisie tego typu wypada mi zakończyć tę bardzo krótką i nie wyczerpującą charakterystykę elementów strukturalnych populacji egipskich. Jeśli w opisach tych nie trzymałem się zawsze tego samego schematu, robiłem to nie przez niedopatrzenie ale celowo, aby uczynić je mniej monotonnymi, a przez to bardziej strawnymi dla czytelnika niespecjalisty. Dlatego też używałem niekiedy określeń potocznych, zamiast ter

T y p y a n tro p o lo g ic z n e E g ip tu 203 minów standartowych. Pozwalam sobie jednak żywić, złudną może nadzieję, że niewielka choćby ilość czytelników odniesie po przeczytaniu tego artykułu pewną korzyść w postaci bodaj najogólniejszej orientacji w skomplikowanych stosunkach antropologicznych Śródziemnomorza. PIŚM IENNICTW O 1 Henzel T. i Michalski I.: Podstaw y klasyfikacji człowieka w u jęciu T. H enzla i I. M ichalskiego. Przegl. A ntropol. t. X X I, z. 2, W rocław 1955. 2. M ic h a ls k i I.: Big Jugoslaven d er dalm atinisehen Kiiste. W arszaw a 1936. 3. M ic h a ls k i I.: C harakterystyka antropologiczna Sikhów. - Przegl. A n tropol. t. X III, Poznań 1939. 4. M i c h a l s k i I.: C harakterystyka antropologiczna ludności dorzecza Kwi- lu Łódzkie Tow. N auk. n r 49, Łódź 1957. 5. Michalski T,: S tudia nad stru k tu rą antropologiczną krajów alpejskich. Łódzkie Tow. Nauk. n r 41, Łódź 1956.