Rośliny inwazyjne na przestrzeni dziejów Józef Mitka Uniwersytet Jagielloński Ogród Botaniczny
Synantropizacja szaty roślinnej Całość przemian w szacie roślinnej Ziemi zachodzących w wyniku działalności ludzkiej (Kornaś, Medwecka-Kornaś 2002) Cechami procesu synantropizacji jest wypieranie elementów swojskich przez elementy obce, kosmopolityczne (Faliński 1966) oraz wulgaryzacja i trywializacja szaty roślinnej (Kornaś, Medwecka-Kornaś 2002)
Rodzime gatunki synantropijne Apofity Człowiek od zarania dziejów zmieniał środowisko swojego bytowania W ten sposób niektóre rośliny (a także zwierzęta), o cechach specyficznych, zaczęły towarzyszyć człowiekowi Ta pierwsza grupa antropofitów pochodziła z flor lokalnych, czyli apofitów
Apofity Uczep trójlistkowy Bidens tripartita Rdest ostrogorzki Polygonum hydropiper Podbiał pospolity Tussilago farfara Rzeżusznik piaskowycardaminopsis arenosa Piaskowiec macierzankowy Arenaria serpyllifolia Pszeniec różowy Melampyrum arvense Pokrzywa zwyczajna Urtica dioica
Antropofity Są to: Gatunki synantropijne obcego pochodzenia
Ujęcie historyczne urbanizacja uprzemysłowienie rolnictwo pasterstwo łowiectwo/zbieractwo zbieractwo/łowiectwo pierwotna przyroda
Czwartorzęd era zlodowaceń Zlodowacenie Günz (Sanu; 1200-950 tys. lat) interglacjał przasnyski; 950 730 tys. lat BC Zlodowacenie Mindel (krakowskie, południowopolskie); 730-430 tys. lat BC interglacjał mazowiecki; 430-300 tys. lat BC Zlodowacenie Riss (środkowopolskie); 300-130 tys. lat BC interglacjał eemski; 130 115 tys. lat BC Zlodowacenie Würm (północnopolskie), 115 10 tys. lat BC obecny interglacjał?; 10 tys. BC -? lat
Internet
Internet
Pierwsza inwazja biologiczna związana z klimatem peryglacjalnym i formacją roślinną zwaną zimnym stepem, sięgała od Europy po Azję Internet
Paleolit środkowy
Pierwsza inwazja biologiczna Jej prawdopodobnymi reliktami we współczesnej florze są rośliny muraw kserotermicznych o zasięgu eurosyberyjskim
Rośliny eurosyberyjskie Zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris Bylica polna Artemisia campestris Kostrzewa walezyjska Festuca valesiaca Poziomka twardawa Fragaria viridis Storczyk kukawka Orchis militaris Starzec polny Senecio integrifolius Rutewka mniejsza Thalictrum minus Kotańska i wsp. 2000
Pierwotna przyroda Naturalne układy przyrodnicze Wpływ człowieka na przyrodę praktycznie niezauważalny Gospodarka zbieracka i łowiecka
Pierwotna przyroda PALEOLIT starszy (od początku kultury ludzkiej do 300/250 tys. lat temu środkowy 300/250 tys. 40 tys. lat temu górny (40 tys. 10 tys. BC)
Kultura mustierska związana z neandertalczykiem Paleolit środkowy Zwoleń Piekary k. Krakowa Jaskinia Ciemna w Ojcowie
Paleolit górny - mezolit (40 tys. 5,5 tys. lat BC) Epoka ludów zbierackich i łowieckich
Paleolit górny Kultura człowieka Homo sapiens kultura oryniacka Kompleks grawecki (łowcy mamutów) Dolni Vestonice, Morawy, 27 tys. 23 tys. lat temu
Ustąpienie lodowca Mezolit (10 tys. 5,5 tys. BC); okres kontynuacji (od początku holocenu) gospodarki zbieracko-łowieckiej kultura magdaleńska i epigrawecka
Drugi etap inwazji roślinnych Archeofity Związany z rozwojem rolnictwa i hodowli, czyli okresem NEOLITU Na naszych ziemiach pojawiły się rośliny obcego pochodzenia ARCHEOFITY Przyczyną ich pojawienia było zanieczyszczenie materiału siewnego nasionami chwastów upraw zbożowych
ARCHEOFITY Dawni przybysze roślinni, sprzed 1500 r. Na ziemiach Polski pojawiają ok. 7 tys. lat temu. Wiedza na ich temat pochodzi przede wszystkim z badań archeobotanicznych
Archeofity Zdecydowana większość, bo aż 70% spośród 140 gatunków naszych archeofitów, jest pochodzenia śródziemnomorskiego lub iranoturańskiego A. Zając 1988
Żródło: Walanus 2005
Żródło: Nalepka 1994 Boreał dalsze ocieplenie Preboreał - ocieplenie Młodszy Dryas - ochłodzenie Allerod - ocieplenie Starszy Dryas - ochłodzenie Bolling - ocieplenie klimatu Klimat subarktyczny
Okres postpleniglacjalny
Centra powstania gospodarki neolitycznej
Bliski Wschód kolebka zbóż Żyto zwyczajne Pszenica płaskurka Pszenica samopsza Pszenica naga Jęczmień dwurzędowy Jęczmień zwyczajny Groch zwyczajny Ciecierzyca pospolita Wyka soczewicowata Soczewica jadalna Len zwyczajny
Wczesny neolit 5000 BC 6000 BC 6000 BC 6500 BC 7000 BC 8000 BC
Przełom związany z wprowadzeniem rolnictwa Neolit okres gospodarki rolniczohodowlanej od 5,5 tys. lat BC kultura pucharów lejkowatych
Wprowadzenie rolnictwa ok. 5,5 tys. lat BC Spowodowało ogromną zmianę w krajobrazie dotychczas leśnym Wprowadziło nowe gatunki roślin synantropijnych, w tym chwasty upraw polnych i okopowych Wprowadziło grupę roślin siedlisk otwartych, np. rośliny muraw kserotermicznych
Tarnowiec k. łużycka (wiek brązu) k. ceramiki sznurowej k. pucharów lejkowatych k. ceramiki wstęgowej rytej Harmata 1995 okres rzymski
Kultura ceramiki wstęgowej rytej
Kultura pucharów lejkowatych
Kultura ceramiki sznurowej Epoka brązu: 4300-2700 BC Kultura: trzciniecka, łużycka, mierzanowicka (w tym pleszowska) Kultura minojska i mykeńska Stanowiska: Złota k. Sandomierza, Rzucew k. Pucka, Miernów, Kolosy (woj. Świętokrzyskie, Lipie (woj. Podkarpackie) i in.
Kultura ceramiki sznurowej (5,200/4,900 4,300/3,800 BC)
Karpacka Troja
Karpacka Troja Na początku brązu zbudowano tu osadę warowną zamieszkałą przez ludność grupy pleszewskiej kultury mierzanowickiej (4100-3650 BC)
Karpacka Troja W latach 3650-3350 BC pojawiła się zakarpacka ludność kultury Otamani- Fuzesabony o wysokim poziomie cywilizacyjnym (kręgu kultur naddunajskich z wpływami egejskoanatolijskimi) Po jej zniknięciu po upływie ok. 2 tys. lat zbudowano tu wczesnośredniowieczny gród, który istniał od 780 1031 r.
Karpacka Troja
Neolit Archeofity Dawni przybysze (archeofity) kąkol polny Agrostemma githago, gorczyca polna Sinapis arvensis Nawrot polny Lithospermum arvense
Archeofity - okres rzymski Chwastnica jednostronna Echinochloa crus-galli
Podział fitogeograficzny Europy lasy iglaste lasy liściaste obszary stepowe obszar śródziemnomorski
len złocisty Linum flavum len włochaty Linum hirsutum ostnica Jana Stipa Joannis dziewięćsił popłocholistny Carlina onopordifolia Gatunki murawowe
Gatunki murawowe Niektóre z nich pochodzą z kolebki rolnictwa (obszaru irano-turańskiego) np.: - traganek długokwiatowy Astragalus onobrychis - ostrołódka kosmata Oxytropis pilosa - stulisz miotłowy Sisymbrium polymorphum
Murawy kserotermiczne
Gatunki murawowe Sisymbrium polymorphum Astragalus onobrychis Oxytropis pilosa
Uprawy i ich chwasty
Wynik pracy wielu pokoleń Fot. M. Szewczyk
Ginący element krajobrazu rolniczego Fot. M. Szewczyk
Chwasty polne Camelina microcarpa Conringia orientalis Consolida regalis
Zmiany krajobrazu okolic Krakowa - stanowisko Bronocice 45003800 bc 29002500 bc
Bronocice - fazy rozwojowe Rolnictwo dolinne ( kopieniacze ) Rolnictwo wypaleniskowe pasterstwo rolnictwa
Bronocice Borealny brak śladów człowieka Atlantycki (4500-3800 bc) wzrost aktywności gospodarczej człowieka Epiatlantycki (2900-2500 bc) kryzys produkcji roślinnej Subborealny (2300 bc) głęboki kryzys gospodarki rolniczej, rozwój (pół)wędrownego pasterstwa
Trzeci etap inwazji roślinnych KENOFITY Nowi przybysze synantropijni Wędrówki roślin związane z wielkimi odkryciami geograficznymi, przede wszystkim odkryciem Ameryki (1492 r.)
Wymiana składników flor Nowego i Starego Świata Z Ameryki do Europy przeniesiono m.in. uprawę ziemniaków, kukurydzy, pomidorów, tytoniu i słonecznika Ze Starego Świata do Ameryki m.in. uprawę pszenicy, żyta, owsa, jęczmienia i buraków
Wymiana składników flor Nowego i Starego Świata Wiele roślin amerykańskich zdziczało w nowej ojczyźnie, w tym drzewa: robinia Robinia pseudakacja, dąb czerwony Quercus rubra, klon jesionolistny Acer negundo oraz rośliny ozdobne, jak amerykańskie gatunki astrów (Aster), nawłoci (Solidago), rudbekii (Rubeckia)
Wymiana składników flor Nowego i Starego Świata W Ameryce Północnej zadomowiły się z drzew np. europejskie olsze (Alnus glutinosa), dęby (Quercus robur), wierzby (Salix alba, S. fragilis), a z roślin uprawianych jako ozdobne np. bluszcz (Hedera helix), mydlnica (Saponaria officinalis), dzwonek jednostronny (Campanula rapunculoides)
Rośliny inwazyjne w Ojcowskim Parku Narodowym Aesculus hippocastanum Echinocystis lobata Impatiens glandulifera I. parviflora Parthenocissus inserta Reynoutria japonica Solidago canadensis S. gigantea Syringa vulgaris
Źródła informacji Kornaś J., Medwecka-Kornaś A. 2002. Geografia roślin. Wyd. nowe. PWN, Warszawa. Kornaś J. 1996. Pięć wieków wymiany flor synantropijnych między Starym i Nowym Światem. Wiad. Botaniczne 40(1): 11-19. Kozłowski J. (red.). 1999. Encyklopedia historyczna świata. T. 1. Prehistoria. Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków. Kruk J., Milisauskas S. 1996. Osadnictwo i zmiany środowiska naturalnego wyżyn lessowych. Studium archelogiczne i paleogeograficzne nad neolitem w dorzeczu Nidzicy. Inst. Archeologii PAN, Kraków. Sołtys-Lelek A., Barabasz-Krasny B. 2010. Ekspansja wybranych gatunków obcego pochodzenia we florze i szacie roślinnej Ojcowskiego Parku Narodowego (południowa Polska). Prądnik, Pr. Muz. im. W. Szafera 20: 333-376. http://bip.gdos.gov.pl/doc/ftp/2013/rosliny_obcego_pochodzenia_w_pl_po prawione.pdf Internet