SZKOLENIE W ZAKRESIE OBJETYM PROJEKTEM UE RIVER SHIELD OCHRONA WOD PRZED AWARYJNYMI ZANIECZYSZCZENIAMI PRZEMYSLOWYMI RS/PL/SEM.2/INF.4 (Gorzów Wielkopolski, 27 listopada 2007 r.) PRZEWODNIK W ZAKRESIE REAGOWANIA NA AWARIE ZAGRAŻAJĄCE ŚRODOWISKU CZĘŚĆ III. WSPARCIE OPERACYJNE SYNTEZA RIVER SHIELD 5D189 INTERREG III B CADSES
SPIS TREŚCI Str. 1. PRZEDMOWA...2 2. TYMCZASOWE MAGAZYNOWANIE ODPADÓW...3 3. GOSPODAROWANIE ODPADAMI POAWARYJNYMI...3 4. SZKOLENIA W ZAKRESIE REAGOWANIA...4 5. ZAGADNIENIA OCHRONY ZDROWIA I BEZPIECZENSTWA...6 6. WSPARCIE ADMINISTRACYJNE...7 1. PRZEDMOWA Niniejsza synteza Przewodnika w zakresie reagowania na awarie zagrażające środowisku została opracowana zgodnie z harmonogramem projektu RIVER SHIELD, który jest współfinansowany w ramach inicjatywy wspólnotowej INTERREG III B Program CADSES, na podstawie umowy nr 5D189. Celem projektu RIVER SHIELD ochrona rzek przed zanieczyszczeniami spowodowanymi przez awarie przemysłowe. Projekt jest realizowany w wyniku współpracy instytucji związanych z ochroną środowiska z Grecji, Węgier, Polski, Czech, Słowenii i Bułgarii. Podstawowym zadaniem jednostki RIVER SHIELD jest wymiana doświadczeń, transfer know-how, a także działalność informacyjno-popularyzatorska. W ramach projektu zaplanowano opracowanie przewodników dobrej praktyki i raportów końcowych. Główne zadania projektu i dokumenty sprawozdawcze upowszechniane są na stronie Internetowej www.rivershield.org 1. Przygotowano trzy przewodniki 2 w zakresie reagowania na awarie w kontekście ochrony płynących wód powierzchniowych. Pierwszy z nich odnosi się do zagadnień gotowości i reagowania, drugi dotyczy technik kontroli zanieczyszczeń, a trzeci wsparcia operacyjnego. Wspomniane wyżej trzy przewodniki zawierają ogólne wytyczne dla służb publicznych i jednostek bezpieczeństwa włączonych w proces reagowania na awarie zagrażające 1 Dokumentacja głównie części polskiej projektu dostępna jest także na portalu Internetowym Instytutu Ochrony Środowiska (http://www.ios.edu.pl/pol/river). 2 Dostępne jedynie w języku greckim.
środowisku. Zostały one opracowane przez partnerów greckich, dlatego też odnoszą się przede wszystkim do greckich uwarunkowań reagowania na wypadek awarii. Jednakże warunki w innych państwach członkowskich UE nie różnią się w sposób znaczący od warunków greckich, stąd przedstawione w przewodniku uwagi i rekomendacje znajdują zastosowanie także w tych krajach. Wszystko, co zaprezentowano w przewodnikach i we wszelkich dokumentach sprawozdawczych projektu odzwierciedla opinie partnerów projektu RIVER SHIELD. W żadnym wypadku nie są to opinie Komisji Europejskiej, która tylko współfinansuje projekt w ramach inicjatywy INTERREG IIIB CADSES. 2. TYMCZASOWE MAGAZYNOWANIE ODPADÓW Awaria przemysłowa może prowadzić do wycieku niebezpiecznych substancji chemicznych do środowiska. Z tego powodu konieczne jest tymczasowe magazynowanie odpadów poawaryjnych i zanieczyszczeń środowiska. Wybór lokalizacji obszaru do tymczasowego magazynowania zależy od ukształtowania terenu, od możliwości dostępu środków transportu, a także od statusu obszaru ze względu na wymagania ochrony środowiska. Sposób tymczasowego magazynowania odpadów zależy od ilości i rodzaju zanieczyszczenia, czasu tymczasowego magazynowania i obecności innych zanieczyszczonych materiałów. Tymczasowe osadniki gnilne, duże plastikowe worki, beczki lub samochody ciężarowe mogą być wykorzystane do potrzeb tymczasowego magazynowania odpadów poawaryjnych. W przypadku, gdy wyciek substancji ropopochodnych zanieczyszcza odbiornik wodny lub gdy zbierany materiał musi być transportowany drogami wodnymi, zaleca się użycie jednostek pływających. Typowe jednostki pływające wykorzystywane do tymczasowego magazynowania to małe łodzie (np. typu John Boats), o pojemności równej 2 m 3. Wyposażone są one w plastikowe pokrywy. 3. GOSPODAROWANIE ODPADAMI POAWARYJNYMI W celu ograniczenia ilości odpadów powstających w trakcie reagowania na awarię przemysłową, należy wziąć pod uwagę co następuje: użycie środków reagowania powinno być wyważone i ostrożne, sprzęt i środki zwalczania wycieków powinny być odpowiednio dostosowane do rodzaju zdarzenia z możliwością ich wielokrotnego użycia, zastosowanie nieodzyskiwalnych materiałów i detergentów powinno być uzasadnione, zaleca się unieszkodliwianie odpadów in-situ. W przypadku odpadów stałych zaleca się przestrzeganie następujących zasad: nie mieszać odpadów olejowych z innymi, obszar, na którym są unieszkodliwiane lub są przechowywane odpady ropopochodnych musi być chroniony przez zastosowanie plastikowych pokryć, 3
w przypadku, gdy gromadzona jest zanieczyszczona gleba, to zbierane w tym samym czasie ilości substancji zanieczyszczającej powinny być tak małe, jak to możliwe, konieczne jest zidentyfikowanie źródła odpadów, przed ich ostatecznym unieszkodliwieniem. W przypadku odpadów ciekłych zaleca się: unieszkodliwienie całkowitej ilość substancji chemicznej zmagazynowanej na jednostkach pływających, zabezpieczenie całej jednostki pływającej w celu uniknięcia akumulacji wody deszczowej, preferowanie biodegradowalnych detergentów chemicznych, racjonalne korzystanie z wody do mycia zanieczyszczonych materiałów, trzymanie bliżej nieokreślonych odpadów oddzielnie, aż do momentu ich zidentyfikowania. Procedury operacyjne Gromadzenie Separację odpadów przeprowadza się u źródła. Stałe odpady ropopochodnych są gromadzone w przezroczystych plastikowych workach w celu możliwości sprawdzenia ich zawartości. Nieropopochodne odpady stałe gromadzone są w nieprzezroczystych, kolorowych workach. Średnich rozmiarów odpady stałe są kierowane do zbiorników na odpady, podczas gdy takiego rozmiaru odpady ciekłe gromadzone są w zbiornikach i beczkach. Odpady niebezpieczne i toksyczne nie powinny być mieszane z odpadami innymi niż niebezpieczne. Odpady niewiadomego pochodzenia powinny być traktowane jak odpady niebezpieczne. Wykrywanie i oznaczanie Informacja o rodzaju odpadów, sposobie i drodze ich transportu, a także o potencjalnych zagrożeniach dla ludzi i środowiska powinna być umieszczona na opakowaniu odpadów. Tymczasowe magazynowanie Transport Podczas transportu odpadów środowisko musi być chronione. Należy unikać jednoczesnego transportu odpadów olejowych i nieolejowych. Ostateczne unieszkodliwienie Ropopochodne odpady ciekłe są kierowane do odpowiednich instalacji w celu odseparowania zanieczyszczenia (np. ropy naftowej) od innych materiałów. Odpady stałe mogą być transportowane jedynie do instalacji, które posiadają zgodnie z prawem pozwolenie na ich unieszkodliwianie 4. SZKOLENIA W ZAKRESIE REAGOWANIA W celu podjęcia szybkich i skutecznych działań ratowniczych w przypadku poważnych awarii przemysłowych konieczne jest prowadzenie systematycznych szkoleń. Podstawowe zagadnienia programu edukacyjnego są następujące: 4
techniki natychmiastowego reagowania i techniki ratownicze, zdrowie i bezpieczeństwo, użytkowanie i konserwacja sprzętu ratowniczego. Techniki natychmiastowego reagowania i techniki ratownicze Podstawowy program obejmuje: wstępne reagowanie i mobilizację struktury reagowania, schemat organizacji na wypadek zagrożenia i odpowiedzialność każdej z jednostek, zapewnienie łączności między jednostkami biorącymi udział w działaniach ratowniczych, systemy pracy, środki i metody komunikowania/łączności,. dane o substancjach niebezpiecznych i techniki ratownicze, wizję lokalną i ocenę awarii, podstawowe techniki ograniczania i izolacji wycieku. Zdrowie i bezpieczeństwo Zespół bezpośredniego reagowania: jego edukacja powinna obejmować następujące zagadnienia: wiedza na temat właściwości fizykochemicznych zanieczyszczeń oraz zagrożeń z nimi związanych, ocena in-situ sytuacji niebezpiecznych, która uwzględnia geomorfologię terenu i warunki pogodowe, zapewnienie bezpieczeństwa na zanieczyszczonym obszarze, stosowanie środków ochrony indywidualnej, bezpieczne użytkowanie sprzętu i środków chemicznych, przewidywanie możliwości rozprzestrzeniania się wycieku, determinującego zagrożenie gruntu, wód powierzchniowych i podziemnych oraz skupisk ludzkich, ocena potrzeby użycia dodatkowych środków reagowania, kontrola zanieczyszczonego obszaru, uwzględnianie niebezpieczeństw związanych z technikami ograniczania skutków i przywracania środowiska do stanu poprzedniego, właściwe stosowanie środków łączności, oczyszczanie i dekontaminacja personelu i sprzętu, zagospodarowanie wytworzonych odpadów. Szkolenie zespołu ratowniczego powinno obejmować następujące zagadnienia: wiedza na temat zagrożeń wynikających ze stosowania technik ratowniczych, planowanie i podejmowanie odpowiednich działań zapewniających bezpieczeństwo z uwzględnieniem dostępnych środków i istniejących warunków, identyfikacja i pomiary substancji niebezpiecznych (łatwopalnych, toksycznych) na miejscu awarii z użyciem odpowiednich przyrządów, ocena postępu prac i potwierdzenie adekwatności działań zapewniających bezpieczeństwo, 5
możliwości oszacowania zakresu skutków awarii i ponowne dopasowanie działań zapewniających bezpieczeństwo w zależności od uwarunkowań, działania specjalne, np. w sytuacjach takich jak: pojawienie się ognia, wiedza na temat potencjalnego ryzyka związanego ze stosowaniem sprzętu ochrony osobistej (respiratory itp.), oczyszczanie i dekontaminacja personelu i sprzętu, bezpieczne magazynowanie, transport i unieszkodliwianie zanieczyszczonych odpadów, wiedza na temat podstawowych danych o substancjach niebezpiecznych i stosowanych technikach reagowania, środki pierwszej pomocy. Obsługa sprzętu Instrukcja obsługi jest podstawą prawidłowego użytkowania, działania i serwisowania sprzętu, o czym powinien wiedzieć obsługujący sprzęt. W szczególnych przypadkach, obsługujący powinien posiadać uprawnienia do obsługi stosowanego sprzętu. 5. ZAGADNIENIA OCHRONY ZDROWIA I BEZPIECZENSTWA Zagrożenia można pogrupować na dwie główne kategorie: zagrożenia fizyczne i chemiczne. Zagrożenia fizyczne zależą od właściwości niebezpiecznego materiału i warunków istniejących w strefie awarii, podczas gdy zagrożenia chemiczne dzielone są na te, które związane są bezpośrednio ze składnikami niebezpiecznego materiału (pierwotne) i te, które występują w konkretnych warunkach (wtórne). W celu ograniczenia prawdopodobieństwa wystąpienia awarii wtórnych, należy określić trzy strefy zagrożenia: strefa zakazu przebywania, strefa ograniczonego przebywania i strefa wspomagania działań. Wymienione strefy wyznaczają obszary, gdzie może być obecny personel i sprzęt, a także punkty rozlokowania pracowników i środków technicznych zabezpieczających zagrożony teren przed wstępem osób postronnych. Ogólne instrukcje bezpieczeństwa: każdy, kto jest zaangażowany w działania ratownicze, musi być odpowiednio przeszkolony w zakresie prawidłowego stosowania środków ochrony osobistej, procesów oczyszczania (dekontaminacji), systemów łączności i udzielania pierwszej pomocy, nieuzasadnione przebywanie lub przemieszczanie w obszarze awarii powinno być zakazane, sprzęt używany w działaniach ratowniczych powinien być atestowany i używany zgodnie z podstawowymi zasadami bezpieczeństwa, wszystkie przyrządy muszą być oczyszczone i zdekontaminowane po użyciu, zgodnie z instrukcją obsługi. Należy je sprawdzić, konserwować i ochraniać, tak aby zawsze były gotowe do dalszego użytkowania, 6
w punkcie pierwszej pomocy muszą znajdować się potrzebne środki medyczne, środki oczyszczające skórę i oczy, nosze z kocami, butelka z czystą wodą, jednorazowe okulary i gaśnica, operatorzy wózków suwnicowych i innych ciężkich maszyn muszą posiadać uprawnienia do ich obsługi, należy zapewnić odpowiednie oświetlenie obszaru działania, dostęp do miejsca wystąpienia wycieku substancji chemicznej powinien zawsze być zorganizowany od tej strony, z której wieje wiatr, przed wkroczeniem na obszar, na którym miał miejsce wyciek należy sprawdzić obecność gazów palnych, przed rozpoczęciem działań ratowniczych należy uruchomić monitoring jakości powietrza (stężenie tlenu, węglowodorów i gazów toksycznych), prowadzenie działań na obszarze zamkniętym wymaga wdrożenia dodatkowych środków bezpieczeństwa.- stężenie tlenu w powietrzu musi być sprawdzane regularnie i uznawane za akceptowalne jedynie w zakresie 19,5-23%, sprawdzanie obecności gazów toksycznych, w tym szczególnie H 2 S, benzenu i CO, jest bardzo ważne, zabezpieczenie przeciw porażeniom elektrycznym może być osiągnięte, jeśli zespoły reagowania są wyposażone w mapy, na których zaznaczono układ infrastruktury podziemnej, działania prowadzone w pobliżu generatorów lub innych maszyn elektrycznych muszą być realizowane jedynie przez dobrze/właściwie przeszkolony personel, substancje łatwopalne i odpady nie mogą być przechowywane w pobliżu sprzętu elektrycznego. Etykiety ostrzegawcze muszą być umieszczane na obudowie maszyn, pracujących pod napięciem zmiennym 750 V lub stałym 300 V, narzędzia przenośne z częściami metalowymi muszą być uziemione, jeśli nie posiadają podwójnej izolacji lub jeśli nie działają pod napięciem poniżej 50 V. Pozostałe maszyny (np. świdry), wykorzystywane do zwalczania awarii, muszą znajdować się w odległości co najmniej 6 metrów od napowietrznych linii elektrycznych. Jako środki ochrony osobistej powszechnie używane są: rękawice, kaski, okulary (przeważnie z PCV), odzież ochronna, buty z mocnymi osłonami, przyrządy chroniące uszy i respiratory. Wszystkie środki ochrony osobistej muszą posiadać oznakowanie certyfikacji Wspólnoty Europejskiej, CE. W celu ochrony ludzi na większym obszarze, sugeruje się ewakuowanie ich z tych obszarów, zgodnie ze strefami zagrożenia, aby uniknąć wstępu na obszar sąsiadujący z miejscem wycieku, uniemożliwić lub ograniczyć użycie wody i poinformować mieszkańców o potencjalnym zagrożeniach. Efektywna ochrona społeczeństwa wymaga współpracy pomiędzy władzami publicznymi a zaangażowanymi służbami. 6. WSPARCIE ADMINISTRACYJNE Wsparcie administracyjne działań ratowniczych obejmuje instalowanie potrzebnej infrastruktury technicznej, zaopatrzenie w niezbędne środki reagowania, transportu i łączności, a także ochronę zdrowia, zapewnienie żywności i zakwaterowania personelu. 7
Instalacja infrastruktury Infrastrukturę w tej dziedzinie tworzy: centrum operacyjne na miejscu awarii, stanowiska dekontaminacji ludzi i sprzętu, punkt pierwszej pomocy, miejsca do spożywania posiłków i odpoczynku, środki zaopatrzenia oraz czasowe magazyny odpadów. On-site centrum operacyjne musi być zlokalizowane w bezpiecznym i łatwo dostępnym miejscu w pobliżu miejsca awarii, z możliwością nawiązania łączności oraz zaopatrzone w wodę i światło. Specjalne miejsca do udzielania pierwszej pomocy, spożywania posiłków i odpoczynku personelu muszą być zlokalizowane z dala od zanieczyszczonych materiałów. Zaopatrzenie w niezbędne środki zwalczania rozlewów Odpowiednie środki powinny być do dyspozycji w czasie krótszym niż 8 godzin dla awarii pierwszej kategorii, w 24 godziny dla awarii 2 kategorii i w 72 godziny dla awarii 3 kategorii. Transport i łączność Transport jest realizowany głównie drogami i obejmuje: transport personelu, sprzętu, wymaganego zaopatrzenia, a także odpadów stałych i ciekłych. Planowanie transportu obejmuje: środki transportu, materiały do transportu, tymczasowe bazy środków transportu, transportery, z których można skorzystać i mapy. Lotnicze środki transportu mogą być użyte w wypadku konieczności obserwacji prowadzonych działań z powietrza lub gdy konieczny jest natychmiastowy transport rannych. Podstawowe środki łączności stosowane podczas działań ratowniczych to telekomunikacja i/lub fale radiowe bardzo wysokiej częstotliwości. Ochrona zdrowia, zaopatrzenie w żywność i zakwaterowanie personelu Podczas działań ratowniczych konieczne jest ciągłe zaopatrzenie w żywność i wodę dla personelu ratowniczego. Z tego powodu, zarządzający zaopatrzeniem powinien działać odpowiednio do okoliczności i podejmować łącznie następujące działania: - ustanowienie obsługi kateringowej, odpowiedzialnej za zaopatrzenie w żywność, - wyznaczenie terenu na magazyny zaopatrzeniowe, - zorganizowanie transportu żywności, - wynajęcie pokoi w pobliskich hotelach, - zaopatrzenie i transport butelek z wodą, - użycie wody z istniejących lub nowych źródeł lub odwiertów po sprawdzeniu jej jakości lub po jej uzdatnieniu. 8