Agnieszka Jagusiak Uniwersytet Łódzki

Cogitatum 4/2015 Agnieszka Jagusiak Uniwersytet Łódzki O homoseksualizmu do homoseksualności. Krótka historia narodzin teorii queer - szkic problematyki 1 Słowa kluczowe: homoseksualizm, teoria queer, gej, tożsamość Key words: homosexuality, queer theory, gay, identity W ciągu ostatniej dekady słowo gender w polskim dyskursie tradycyjnie już tłumaczone jako rodzaj albo w opisowy sposób, ale za to wiernej oryginałowi jako płeć społeczno-kulturowa, zrobiło zawrotną karierę w polskiej debacie publicznej, rozpowszechniając na szeroką skalę społeczną dyskusję na temat tożsamości płciowej 2. Jest to o tyle zdumiewająca sytuacja, gdyż historia studiów genderowych liczy prawie pięćdziesiąt lat 3, a na polskich uczelniach gender studies jako przedmiot wykładowy zagościły ponad dwadzieścia lat temu 4. Niestety, słowo gender stało się pojęciem-workiem, które ma pomieścić rozważania na temat społecznego rozumienia płci występujących w społeczeństwie czy też ról społecznych, które są skorelowane z płcią męską i żeńską, co akurat jest trafnym rozumieniem gender studies, ale także te rozważania dotyczące zasadności legalizacji w Polsce związków 1 Artykuł stanowi część maszyn druku przygotowywanej rozprawy doktorskiej pt. Kategoria ciała na pograniczu feminizmu, gender studies i teorii queer. Praktyki cielesne a kwestia płci kulturowej w koncepcjach wybranych myślicieli. 2 Słowo gender zostało wybrane słowem roku 2013. Zob.: źródło URL: http://wpolityce.pl/polityka/182572- gender-slowem-2013-roku-wygral-min-ze-sloikiem-ekspertem-i-janosikowym, data dostępu: 12.03.2015 r. 3 Licząc chociażby od badań Stollera dotyczących społecznego znaczenia płci. Zob. R. J. Stoller, Sex and Gender: On the Development of Masculinity and Femininity, Science House, New York 1968. Stoller użył hasła gender po raz pierwszy w 1964 roku na kongresie psychologicznym w Szwecji. 4 Przykład łódzkich studiów genderowych. Zob. http://www.gender.uni.lodz.pl/dlaczego_mgs.html. 1

Od homoseksualizmu do homoseksualności partnerskich. Nie wiadomo do końca dlaczego, ale kiedy dyskutuje się na temat wizji edukacji seksualnej w polskich szkołach albo nad tym czy chłopcy mogą nosić sukienki, także pada to obco brzmiące słowo gender. Jednak najbardziej jest uderzające to, kiedy pod nazwą gender prowadzi się dyskusję na temat mniejszości seksualnych i tego, jakie prawa przyznać osobom homoseksualnym w Polsce. W polskiej debacie społecznej nagminnie nie dostrzega się tego, iż istnieje zupełnie oddzielna dziedzina badań zajmująca się postrzeganiem osób homoseksualnych w społeczeństwie a także analizowaniem wszelkich innych nieheteronormatywnych form tożsamości seksualnej jak biseksualizm czy transseksualizm, oczywiście abstrahując od środowiska akademickiego, które rozwija tę dziedzinę rozważań i samych zainteresowanych, czyli osób homoseksualnych. Tą dziedziną jest teoria queer 5. Tematem niniejszego artykułu nie jest szczegółowe przedstawienie podstaw teorii queer ani ruchu społecznego, który nosi tę samą nazwę, ale przedstawienie w skrótowej formie wydarzeń, które doprowadziły do powstania teorii queerowej, więc siłą rzeczy tekst traktuje o historii homoseksualizmu. Jednakże, jestem zmuszona zaznaczyć, iż zasygnalizowane w pracy przejście od studiów lesbijsko-gejowskich do teorii queer, czyli zauważenia przez środowisko osób homoseksualnych błędności i niewystarczalności gay and lesbian studies w adekwatnym i niezafałszowanym zdefiniowaniu tożsamości homoseksualnej i reprezentowaniu jednostek nienormatywnych, nie wyczerpuje listy przyczynków do powstania teorii queer. Należałoby także w kilku słowach wytłumaczyć się z tytułu, z poczynionego przeze mnie rozróżnienia na homoseksualizm i homoseksualność, gdyż ta dystynkcja nie dla wszystkich może być czytelna. Zaznaczam, iż przedstawionych powyżej określeń nie używam dowolnie. Chodzi tu o pewną wrażliwość językową, a także rozróżnienie pewnych zjawisk, na co moją uwagę zwrócił Jerzy Krzyszpień 6. Według autora tekstu Język i emancypacja. LGBT: uwagi praktyczne, sufix izm w słowie homoseksualizm nakierowuje na medyczny rodowód definicji orientacji homoseksualnej. Środowiska LGBT 7, walczą o to, aby wspomnianej orientacji nie traktować jako choroby właśnie. Homoseksualność gdyż takiego słowa należy używać rozprawiając o jednostkach homoseksualnych nie jest chorobą a formą wyrażania własnej seksualności, informacją na temat tego, jakie preferencje seksualne posiadamy. Poza 5 O polskiej dyskusji na temat kategorii gender: GENDER. Przewodnik Krytyki Politycznej, Krytyka Polityczna, Warszawa 2014. 6 J. Krzyszpień, Język i emancypacja LGBT: uwagi krytyczne, w: Queer Studies Podręcznik Kursu, s.139-146. 7 LGBT Lesbian, Gay, Bisexual, Transsexual/Transgender. 2

Cogitatum 4/2015 tym, w języku polskim słowo kończące się na izm posiada prawie zawsze negatywne konotacje 8. Można by przytoczyć takie słowa jak np.: nazizm, rasizm, populizm, defetyzm i wiele innych. To samo dotyczy określenia homoseksualista, który w pierwszym skojarzeniu może oznaczać osobę chorą, na co nakierowuje sam język (np. morfinista, kokainista). Krzyszpień proponuje zastąpienie tego słowa określeniem jednostka/osoba homoseksualna, homoseksualny mężczyzna bądź homoseksualna kobieta, analogicznie osoby homoseksualne 9. Zresztą musimy być także konsekwentni używając języka, przecież mówimy i piszemy o osobach heteroseksualnych a nie o heteroseksualistach. Kiedy piszę o narodzinach orientacji homoseksualnej w przestrzeni społecznej i w nauce używam słów homoseksualizm, homoseksualista, gdyż takie jednostki w tamtym okresie posiadały negatywną charakterystykę. Kiedy nie chcę zaznaczać tej sytuacji, używam słów zgodnie z zasadami LGBT, będąc uwrażliwioną na problemy osób homoseksualnych. Trzeba także jasno zaznaczyć, że osoby homoseksualne od zawsze funkcjonowały wraz z heteroseksualną większością. Świetnym źródłem opisującym problematyczną kwestię ustanowienia początku homoseksualizmu jest tekst Wojciecha Śmieji Przeciw konstruktywistom. Teoria queer i jej krytycy 10. Autor przytaczając w bardzo skrótowej formie poglądy twórców teorii queer: Foucaulta, Evy Kosofsky-Sedgwick i Judith Butler 11, poddając krytyce naiwne przywiązanie tych myślicieli i myślicielek do społecznego konstrukcjonizmu, zwraca swoim czytelnikom także uwagę na to, iż nawet w samym środowisku queer, wśród teoretyków i badaczy nie ma jednomyślnej zgody, np. co do ustalenia tego, od kiedy zaczyna się homoseksualizm. Według Foucaulta, ojca teorii queer, homoseksualizm jako forma tożsamości seksualnej i jako zjawisko społeczne rozpoczyna swój żywot w XIX wieku. Jest to teza, którą filozof przytacza wielokrotnie w Woli wiedzy, i która została przyjęta wśród badaczy queerowych. Dla Śmieji ta data jako początek ustalenia początku homoseksualizmu jest dyskusyjna, pokazuje główną wadę konstruktywizmu daleko posuniętą arbitralność w ustalaniu centralnych założeń. Z jednej strony Śmieja sam przyznaje, iż każdy, kto uważnie 8 Zresztą nie jest to tylko specyfika języka polskiego. Ów poprawny polityczny język stosowany w mówieniu i pisaniu o osobach o odmiennej orientacji seksualnej wywodzi się z języka angielskiego. 9 Por. J. Krzyszpień, Język i emancypacja LGBT, s. 143-144. 10 W.Śmieja, Przeciw konstruktywistom. Teoria queer i jej krytycy, źródło URL: https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/2124/1/smieja_223-242.pdf, data dostępu: 11.02.2015 r. ss. 223-242. 11 Tamże, s. 226. 3

Od homoseksualizmu do homoseksualności czyta prace Foucaulta, znajdzie uwagę filozofa, iż ten sam zaznacza, że ową datę narodzin homoseksualizmu można podważyć oraz to, iż kiedy Foucault ustala na XIX wiek narodziny homoseksualizmu, ma na myśli określony kontekst tego zjawiska, trzeba także prześledzić to, o jaki aspekty chodziło Foucaultowi 12. Z drugiej strony, Śmieja przytacza krytykę tego stanowiska, przy czym należy dodać, iż ta krytyka nie jest autorstwa Śmieji, a jest wsparta obszernymi cytatami z książki Didera Eribona pt. Reflllexions sur la question gay z 1999 roku 13. Cytując Śmieję: Eribon dostrzega związki łączące grecką pederastię i jej wiktoriański obraz u Arthura Symondra,»sokratyczność«Wilde a, myśl Foucaulta, no i wreszcie kulturę queer 14. Według Eribona, Foucault najprawdopodobniej nie miał świadomości tych związków z Wildem, a poprzez niego, z całym dziewiętnastowiecznym homoerotycznym estetyzmem, nigdy ich nie przywołuje. Byłoby zresztą niewygodne dla niego lub ostrożniej mówiąc zamącałyby klarowny obraz rodzącego się nagle w dziewiętnastowiecznym dyskursie medyczno-prawnym homoseksualisty 15. Śmieja w swym tekście wspomina także o pracy Boswella pt. Chrześcijaństwo, tolerancja społeczna homoseksualność. Geje i lesbijki w Europie Zachodniej, od początku ery chrześcijańskiej do XIV w. 16, z której wypływa ważna konkluzja. Do pewnego stopnia zasadnie jest mówienie o esencjalistycznym kształcie tożsamości homoseksualnej. Mniejszości seksualne istniały i istnieją w każdych warunkach społecznych, możemy mówić natomiast o zmianie ilościowej tego zjawiska. Zdaniem Boswella, przekonującym argumentem za jego tezą ma być uwaga, iż po lekturze jego książki sam Foucault przyznał iż: Świadomość homoseksualności wychodzi poza świadomość indywidualną i zawiera w sobie poczucie przynależności do większej grupy społecznej. To bezsprzeczny fakt, który wywodzi się aż gdzieś ze starożytności 17. Jak pisze Śmieja: Inny słowy, zasadnicza myśl Boswella jest taka, że homoseksualna tożsamość grupy i indywidualna, tworzy się wokół esencjonalnego jądra, jakim jest praktyka seksualna, ale ostateczny kształt nadają jej warunki społeczne, ekonomiczne, polityczne, itp., w jakich jednostka lub grupa żyje 18. Według Boswella, Foucault z nadmiernym pośpiechem stwierdza, że przed XIX wiekiem nie istniała tożsamość seksualna a jedynie homoseksualne akty. 12 Tamże, s. 227. 13 D. Eribon, Reflllexions sur la question, Paris, Flammarion, coll. "Champs", 2012. 14 W. Śmieja, Przeciw konstruktywistom, s. 228. 15 Tamże, s. 228-229. 16 J. Boswell, Chrześcijaństwo, tolerancja społeczna homoseksualność. Geje i lesbijki w Europie Zachodniej, od początku ery chrześcijańskiej do XIV w., przeł. Jerzy Krzyszpień, NOMOS, Kraków 2006. 17 W. Śmieja, Przeciw konstruktywistom, s. 232, przypis 36. 18 Tamże, s. 233. 4

Cogitatum 4/2015 Dla Śmieji, który analizuje błędy konstruktywizmu problematyczne jest nie tylko ustalanie początku homoseksualizmu na XIX wiek, ale sama kwestia narodzin homoseksualizmu, czyli aktu powołania do życia zjawiska, które jakoby miało nie istnieć wcześniej. Jak twierdzi autor: Przekonanie, iż homoseksualizm został powołany do życia, po to, by określić granice społecznego»urządzenia seksualności«, jest istotną częścią składowego myślenia konstruktywistycznego, które jako dowód na to przywołuje fakt, że pojęcie»heteroseksualność«zostało utrwalone 11 lat później i niejako na wzór terminu Kertbuy ego 19. Jak zaznacza Śmieja, pierwszym autorom tego hasła homoseksualność chodziło tylko o opisanie nowego społecznego zjawiska, a nie o piętnowanie pewnych zachowań, co ma także świadczyć o tym, że nie można z całą pewnością, jak robi to Foucault, pisać o narodzinach homoseksualizmu jako o narodzinach zakazującego prawa, który wklucza z życia społecznego całe grupy ludzi. Autorzy hasła homoseksualność z roku 1869, 1870 czy z 1880 myśleli o homoseksualizmie z różnej perspektywy; publicystycznej, prawnej, medycznej (psychiatrycznej) i nie od razu wskazywali na negatywną charakterystykę tożsamości homoseksualnej 20. Nie są to przesłanki mówiące o tym, iż na rok 1870, jak chciałby to Foucault, można ustalić rok narodzin homoseksualizmu. Śmieja nie jest jednak w swych rozważaniach jednostronny, broni tezy Foucaulta słowami Halperina, historyka homoseksualizmu: ( ) pierwszy tom Historii seksualności mówi o dyskursywnych i instytucjonalnych praktykach, nie zaś o tym, co ludzie robili w łóżku lub co o tym myśleli ( ) 21. Śmieja twierdzi, że z punktu widzenia Halperina, krytycy Foucaulta nie osiągają swojego celu, ponieważ przedmiotem ich krytyki jest niewłaściwy użytek z Foucaulta, nie zaś myśl samego autora Historii seksualności 22. Ustalenie daty rozpoczynającej dyskusje nad homoseksualizmem sprawia podobne trudności, co ustalenie początku ruchu feministycznego. W należności od źródeł, na których chcielibyśmy się oprzeć w tym temacie, wspomniana data może przybierać różne postacie. Dla potrzeb dalszych analiz można przyjąć ogólną tezę, iż homoseksualizm jako zjawisko w świadomości społecznej zaistniał w XIX, w tamtym czasie także powstała definicja orientacji homoseksualnej, jednakże należy pamiętać o tym, iż jednostki homoseksualne, które nie ujawniały się ze swoimi preferencjami, mogły egzystować nawet w tych społeczeństwach, 19 Tamże, s. 236. Jedno ze źródeł podaje, że twórcą terminu homoseksualność jest był Kertbuy, amerykański publicysta. 20 Zob. tamże, s. 236. 21 Tamże, s. 24, przyp. 60. 22 Tamże, s. 242. 5

Od homoseksualizmu do homoseksualności gdzie przyznanie się do homoseksualizmu obwarowane było wieloma sankcjami, łącznie ze śmiercią i to w każdej epoce historycznej. Osoby homoseksualne stanowiły statystycznie ułamek każdego społeczeństwa, więc łatwiej było normalnej reszcie społeczeństwa udawać, że homoseksualność nie istnieje. Taka sytuacja istniała do czasu. Problem, który nie miał nazwy zaczął być coraz bardziej widzialny i słyszalny, dlatego trzeba było go nazwać. Z biegiem czasu w społeczeństwach zachodnich wyłoniła się charakterystyka jednostki homoseksualnej przedstawiona na sposób esencjalistyczny. Było oczywiste jak wygląda i zachowuje się homoseksualista. Naturalne też było powszechne uznawanie, że osoba homoseksualna jest zła, zepsuta moralnie. Od XIX wieku następuje medykalizacja homoseksualizmu. Homoseksualizm został uznany za jednostkę chorobową. Osoby homoseksualne jako chore należało wyleczyć i czyniono to na wiele sposobów. Leczenie obejmowało spotkania chorego z lekarzem psychiatrą, leczenie farmakologiczne, w tym i chemiczną kastrację oraz terapie elektrowstrząsami, co było bardzo popularne w USA jeszcze w latach sześćdziesiątych XX wieku. To działania, które uderzały bezpośrednio w jednostkę homoseksualną, ale co więcej, nad homoseksualizmem roztoczono negatywną propagandę jak przed chorobą, którą można się zarazić. Uważano, że homoseksualista to człowiek chory i to na własne życzenie, ponieważ nie przestrzega prawa naturalnego, źle się prowadzi i przekreśla wartości, które obowiązują w społeczeństwie. Z tego powodu Jacek Kochanowski pisze o homoseksualizmie jako o pojęciuśmietniku, gdyż homoseksualizm przez wiele lat kojarzony był po prostu z tym wszystkim, co złe w człowieku 23. Homoseksualista posiada negatywne cechy i dopuszcza się zakazanych czynów. Sodomia jest zachowaniem zakazanym przez Biblię, ale owo prawo naturalne przekładało się na prawo świeckie, gdyż akty homoseksualne były zakazane przez prawo. W XIX wieku panował irracjonalny strach przed osobami homoseksualnymi i robiono wiele, aby te obawy zracjonalizować, uzasadnić. Jak uważa Foucault, homoseksualista musiał zyskać swoją osobowość i historię 24. Samo słowo homoseksualizm weszło do publicznego użycia w roku w 1869 za sprawą dziennikarza K. M. Kerhamda, co pokazuje, że nie tylko dyskurs naukowo-medyczny jest 23 Zob. J. Kochanowski, Queer Studies wprowadzenie, w: Queer Studies Podręcznik Kursu, s. 15. Jacek Kochanowski jest bardzo ważna osobą nie tylko dla polskiego środowiska queer, ale przede wszystkim nie można przecenić wkładu autora Fantazmatu zróżnicowanego czy Spektaklu i wiedzy w zaszczepieniu na grunt polski teorii queer a także ogromu pracy włożonego w przygotowanie z Kampanią Przeciw Homofobii pierwszego polskiego podręcznika dotyczącego teorii queer, gdyż jest to pierwsze źródło w języku polskim, które w przystępny sposób przybliża podstawy teorii queer. Więcej o Jacku Kochanowskim: https://jacekkochanowski.wordpress.com/ 24 M. Foucault, Wola wiedzy, w tenże: Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, K. Matuszewski, Czytelnik, Warszawa 2002, s. 45. 6

Cogitatum 4/2015 odpowiedzialny na negatywną propagandę przeciwko ludziom homoseksualnym. W latach osiemdziesiątych XIX wieku wspomniany termin w samej nauce upowszechnił niemiecki psychiatra Richard von Krafft-Ebing, który przyczynił się do zdefiniowania homoseksualizmu jako popędu seksualnego do płci przeciwnej, ale nie poprzestano tylko na tym. Uważano, że odwrócony popęd jest patologią, zaburzeniem normalnego stanu 25. Badania Ebinga zostały kontynuowane przez Eblisa Havelocka, brytyjskiego pioniera psychologii z przełomu XIX i XX wieku, który potwierdził powszechnie znaną prawdę mówiącą o tym, że homoseksualizm jest zboczeniem, a w swej książce Sexual Inversion z 1897 roku orientację homoseksualną zdefiniował jako chorobę. Początek XX wieku o czym chyba nie trzeba przypominać, to czas, kiedy Zygmunt Freud prowadzi swoje badania dotyczące seksualności człowieka, więc pogląd uznający homoseksualistów za odmieńców utrwala się w tym czasie w całym zachodnim świecie. Co przyznają otwarcie nawet postmoderniści czy ujmując kwestię nieco inaczej antyesencjalistyczni myśliciele, feministki walczące z krzywdzącymi (przede wszystkim podmiot kobiecy) binaryzmami, człowiek nie może wyzbyć się dualistycznego myślenia o świecie, gdyż w ten sposób porządkuje sobie otaczającą go rzeczywistość. Co więcej, człowiek poczuwa się do tego, aby opowiedzieć się po którejś ze stron i odpowiada sobie na pytania natura czy kultura, co jest dobre a co złe, kto jest wrogiem a kto przyjacielem? Wszystkim zjawiskom w naszym życiu nadajemy etykietki i wkładamy je do odpowiednich szufladek, co więcej, tworzymy własne hierarchie wartości. Ale w przypadku homoseksualizmu początkowo występował problem. Przez wiele lat homoseksualizm w wydaniu żeńskim stanowił tabu, więc homoseksualistą głównie był mężczyzna. Ten mężczyzna, który stanowił przewagę w binaryzmie mężczyzna kobieta. Jak ma wyglądać dualizm pojęć, w którym funkcjonuje dwóch mężczyzn, przy czym jeden z nich jest homoseksualny? Jacek Kochanowski pisze: Homoseksualność zaś podważa binaryzm płci oparty na suplementarnym podporządkowaniu kobiecości przez ulokowanie męskości w pozycji binarnego przedmiotu pożądania 26. Wynika więc jasno, iż ten nowy dualizm z konieczności musiał wyglądać następująco: zdrowy heteroseksualny mężczyzna chory homoseksualista. Mogłoby się wydawać, że dyskurs antyhomoseksualny zakończył swój żywot wraz z nadejściem XX wieku, ale w popularnych w USA badaniach z lat pięćdziesiątych ponownie próbowano znaleźć korelacje pomiędzy byciem homoseksualistą a posiadaniem niskiego 25 Queer Studies Podręcznik kursu, s. 30. 26 J. Kochanowski, Queer Studies prowadzenie, s, 19. 7

Od homoseksualizmu do homoseksualności statusu społecznego 27. Wobec tego, środowiska homoseksualne zaczęły walczyć z tą krzywdzącą i tendencyjną charakterystyką osoby homoseksualnej, o czym piszę dalej. Nie zaprzeczano początkowo, iż homoseksualiści dopuszczają się czynów karalnych, ale tłumaczono, iż nie jest to spowodowane ich istotą czy naturalnymi skłonnościami, lecz tym, iż są niejednokrotnie zmuszani do wątpliwie moralnych czynów, gdyż przez resztę społeczeństwa spychani są na margines społeczny 28. Biorąc pod uwagę tylko grunt europejski, należy przyznać, iż pomimo opisywanej przeze mnie antyhomoseksualnej propagandy, samo zjawisko homoseksualizmu nie wszędzie było jednakowo negatywnie traktowane. W literaturze historycznej czy w analizach dotyczących historii homoseksualizmu (np. tekst Ireneusza Krzemińskiego 29 ) podkreśla się, że wiktoriańska Anglia wprowadziła najbardziej restrykcyjne prawo penalizujące zachowania homoseksualne a kraje niemieckojęzyczne, jak np. Republika Wajmarska z początku XX wieku, zachowywały w tym aspekcie względną tolerancję. Wspomniane powyżej badania nad homoseksualizmem odbiły się głośnym echem w całej Europie a także w anglosaskim Zachodzie i prawie równolegle z rozwojem badań naukowych potwierdzających negatywny dla zdrowej, heteroseksualnej społeczności wydźwięk homoseksualizmu, pojawiły się głosy broniące osób homoseksualnych, które miały swoje źródło wśród inteligencji, czy artystów 30, którzy nierzadko sami byli jednostkami homoseksualnymi. Także sami zainteresowani coraz głośniej domagali się właściwej społecznej reprezentacji posiadanej tożsamości seksualnej. W pierwszych krokach chciano udowodnić zdrowej i heteroseksualnej większości, iż homoseksualiści nie są chorymi, zdegenerowanymi jednostkami. Znane i poważane w społeczeństwie jednostki homoseksualne na przykładzie swojego życia chciały pokazać, iż homoseksualista nie jest zagrożeniem, jest normalnym człowiekiem mimo swej orientacji, co więcej, jak każda inna jednostka może pracować dla dobra reszty społeczeństwa 31. Krzemiński podkreśla, że najlepszy klimat dla homoseksualistów w pierwszych dekadach XX wieku istniał w Stanach Zjednoczonych. W latach dwudziestych w USA pojawiały się kluby dedykowane homoseksualistom a także kabarety, w których występowały 27 Zob. tenże, Fantazmat zróżnicowany. Socjologiczne studium przemian tożsamości gejów, Universitas, Kraków 2004, s. 96-107. 28 Zob. J. Kochanowski, Queer Studies wprowadzenie, s. 16. 29 I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności. Ruch wyzwolenia (szkic problematyki), w: Queer Studies Podręcznik kursu, s. 27-56. 30 Po szczegółowe informacje odsyłam do źródła: Queer Studies Podręcznik kursu, s. 34. 31 Popularność takiego zachowania widoczna jest i dziś. Osoby z pierwszych stron gazet, znani i lubiani celebryci dokonują coming-out u, otwarcie przyznają się do bycia osobą homoseksualną, przyczyniają się do zwiększenia akceptacji społecznej homoseksualności. 8

Cogitatum 4/2015 drag queens stały się niezmiernie popularne, nie tylko wśród homoseksualnej społeczności 32. Z pewnością rozwój kultury masowej i przedstawianie w mediach pozytywnego wizerunku homoseksualisty przyczynił się do zwiększenia tolerancji wobec homoseksualizmu. Na początku XX wieku osoby homoseksualne zaczęły funkcjonować w przestrzeni publicznej, oczywiście nie w takim zakresie jak ma to miejsce obecnie, przynajmniej w świecie zachodnim. Środowisko homoseksualne zaczęło także tworzyć ramy teoretyczne dla swojej społeczności, specyficzną kulturę 33. Zmiana postrzegania społeczności homoseksualnej zbiega się z nadejściem II wojny światowej. Nawet niezorientowana osoba w historii homoseksualizmu, nieznająca historycznego tła badań queerowych, bez specjalnych wyjaśnień i szczegółowych opisów, posiada świadomość tego, iż eksterminacyjna praktyka nazistowskich Niemiec doprowadziła nie tylko do zagłady mas ludności żydowskiej czy pochodzenia romskiego ale i do zagłady homoseksualistów na terenach okupowanych. Po dziś dzień nie przedstawiono kompleksowych i niepodważalnych badań, które jednoznacznie wskazywałyby na to, ile osób homoseksualnych zginęło w obozach zagłady lub na froncie wojennym. Niesprawiedliwie i okrutne traktowanie homoseksualistów podczas II wojny światowej paradoksalnie przyczyniło się do zaistnienia odwrotnego i pozytywnego zjawiska. Można mówić nawet o powstaniu ruchu homofilnego, który narodził się w demokratycznym i obywatelskim społeczeństwie amerykańskim, gdzie po przewodnictwem Harry ego Haya walczono o prawa obywatelskie dla osób homoseksualnych 34. Obecnie badacze teorii queer podkreślają, że opisane powyżej i podobne im działania, mające na celu pokazać pozytywną twarz homoseksualizmu doprowadziły do wydarzeń, które w następstwie staną się problematyczne dla tego środowiska 35. Aby homoseksualiści mogli publicznie występować obronie swoich praw, musieli zacząć mówić jednym głosem, a przede wszystkim zaistniała potrzeba przedstawienia nowej charakterystyki osoby homoseksualnej, co doprowadziło do upowszechnienia kolejnych stereotypów związanych z homoseksualnością 32 Zob. I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 34-35. 33 Abstrahuję w tym momencie od pojawiającej się w literaturze queerowej uwagi, że wśród samych homoseksualistów nie ma jednomyślnej zgody odnoście co do tego czy homoseksualiści tworzą, (czy też kiedykolwiek tworzyli) odrębną kulturę, w tym odmiennych język, sztukę, itp. Chodzi mi jedynie o zaznaczenie, że w tym okresie homoseksualne jednostki są widoczne w społeczeństwie i to w pozytywny sposób. 34 Zob. I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 39. 35 Jak pisze Kochanowski: Projekt studiów lesbijsko-gejowskich był projektem opartym na założeniu konieczności budowy silnej tożsamości gejowskiej i związanej z nią kultury gejowskiej, która pozwoli gejom i lesbijkom na skuteczny opór przeciwko kulturowemu heteroseksualizmowi. J. Kochanowski, Fantazmat zróżnicowany.., s. 128. Dziś już wiemy, że ten projekt się nie udał, o czym świadczy chociażby to, że drogi lesbijek i gejów w stworzeniu teorii, która pozwoliłaby na ich społeczną reprezentację rozeszły się chwilę potem. 9

Od homoseksualizmu do homoseksualności jako taką, na co nie mogło być powszechnej zgody w środowisku osób homoseksualnych 36. Pojawił się nowy stereotyp homoseksualisty, zniewieściałego mężczyzny o miękkich gestach, trochę śmiesznie wyglądającego i zachowującego się 37, ale nie budzącego już strachu. Opierając się na bardzo ważnej dla studiów gejowsko-lesbijskich pracy Mary McIntosh pt. The Homosexual Role z 1968 roku Kochanowski stwierdza: Skonstruowany został oczekiwany obraz osoby homoseksualnej, zestaw cech, które taka osoba powinna posiadać. Do tych cech należą przede wszystkim: po pierwsze zachowanie (styl bycia, mówienia, gesty) charakteryzujące płeć przeciwną do tej, do której przynależy dana osoba ( ), po drugie niemal wyłączne skupienie uwagi na realizacji potrzeb seksualnych, po trzecie zaś w przypadku homoseksualnych mężczyzn pociąg seksualny przede wszystkim do młodych chłopców 38. Jak pisze Krzemiński, włożono sporo wysiłku, aby przekonać w pierwszej kolejności elity społeczne, że osoby homoseksualne istnieją w każdym społeczeństwie, a ich liczba nie jest taka mała jak się powszechnie uważało 39. Coraz częściej zaczęto także rozróżniać dwie kwestie. Zaznaczano, iż orientacja czy też tożsamość homoseksualna oraz zachowania seksualne muszą iść w parze, jednak nie jest to pewnik, o czym piszę poniżej. Postać Kinseya także przyczyniła się do społecznej zmiany w myśleniu o osobach homoseksualnych, a także o tym, co możemy uważać za normę, rozprawiając o orientacji seksualnej w ogóle. Kinsey był amerykańskim biologiem, którego praca Sexual Behavior in the Human Male raz na zawsze zmieniła postrzeganie ludzkiej homoseksualności, nie tylko w Stanach Zjednoczonych. W następnych latach Kinsey opisał seksualność kobiet (Sexual Behavior in the Human Female z 1952 roku), udowadniając nie tylko, że kobieta może czerpać radość z aktu seksualnego ze względu właśnie na samą przyjemność a nie ze względu na prokreację, ale przede wszystkim biolog głośno stwierdził, iż zjawisko kobiecego homoseksualizmu rzeczywiście istnieje. Jednakże najważniejsze osiągnięcie Kinseya dotyczy nie tylko opisanych powyżej kwestii. Kinsey raz na zawsze zerwał z podziałem na normalny i nienormalny popęd 36 Podaje się, że od 1955 roku lesbijki, czyli kobiety podwójnie wykluczone ze społeczeństwa nie zgadzały się z polityką prowadzoną przez gejów na rzecz równouprawnienia osób homoseksualnych. Przez wiele lat geje i lesbijki nie znajdą wspólnego języka w walce o swoje prawa. Środowisko LGBT próbuje zmienić tę sytuację, choć można mieć wątpliwości czy z sukcesem. 37 Znaczenie angielskiego słowa gay wskazuje na tę charakterystykę. 38 J. Kochanowski, Fantazmat zróżnicowany, s. 108. 39 Por. I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 40. W tamtym okresie utrwaliło się także pojęcie mniejszości społecznej. Mówiono i pisano o mniejszościach seksualnych, etnicznych i religijnych, co było związane z humanitarnymi i humanistycznymi odruchami rodzącymi się w społecznościach zachodnich, co było wynikiem tragicznych przeżyć związanych z II wojną światową. 10

Cogitatum 4/2015 płciowy, wobec czego znika także podział na zdrowe osoby heteroseksualne i chore homoseksualne. Biolog w swych konkluzjach poszedł dalej i stwierdził, że poza alternatywą heteroseksualizm/homoseksualizm istnieją jeszcze inne formy realizowania swojej seksualności. Proponował, aby orientację seksualną człowieka przedstawić za pomocą skali, która posiadałaby dwa odległe ekstrema: hetero- i homoseksualność, zaznaczając, że w społeczeństwie stuprocentowe jednostki heteroseksualne ( ultra kobiece kobiety i macho ) i homoseksualiści, którzy nie mają doświadczeń związanych z heteroseksualnością w swoim życiu, to niejako dwa typy idealne 40. Orientacja seksualna, którą człowieka posiada najczęściej znajduje się gdzieś pomiędzy wspomnianymi dwoma ekstremami. Badania tego amerykańskiego naukowca były rzeczywiście innowacyjne. Materiał badawczy, który Kinsey zbierał przez wiele lat pokazał, że czymś innym jest zachowanie/akt homoseksualny, a zupełnie czymś odmiennym jest orientacja homoseksualna. Kinsey opisał doświadczenia heteroseksualnych mężczyzn, którzy odczuwają pociąg do homoseksualnych jednostek, ale nigdy nie zdecydowali się na akt homoseksualny. Z drugiej strony inny mężczyźni, których badał Kinsey niejednokrotnie posiadali doświadczenia homoseksualnego seksu, ale nigdy nie opisywali siebie jako mężczyzn homoseksualnych i nie chodzi tu wcale o to, że przed samymi sobą ukrywali prawdę o swojej orientacji seksualnej. Zwiększenie społecznej świadomości na temat seksualności człowieka, pojawianie się osób homoseksualnych w mediach czy w tzw. sąsiedztwie nie przełożyło się jednak na powszechną tolerancję homoseksualizmu 41. Im więcej pojawiało się miejsc zrzeszających środowiska homoseksualne czy organizacji, których celem było wspieranie mniejszości seksualnych, tym coraz głośniejsze stawały się głosy strony przeciwnej. Atmosfera w 40 Na podstawie swoich badań Kinsey stwierdził, że osoby homoseksualne statystycznie stanowią 10% każdej społeczności. Choć późniejsze badania innych naukowców zaniżyły tę liczbę od 3 do 7 %, to jednak nikt już nie zaprzeczał, że homoseksualność po prostu istnieje w takim gatunku, jakim jest człowiek. Zob. I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 37 Poza tym, jeżeli istnieje stała liczba homoseksualistów w społeczeństwie, to trzeba zadbać o ich prawa. 41 Jacek Kochanowski na podstawie tekstu M. Lenznoff, W.A. Westely, The Homosexual Community w: Social Perspectives in Lesbian and Gay Studies, ed. P.H. Nordi, Routledge, London-New York, 1998, pokazuje, że traktowanie homoseksualisty jako osoby z marginesu utrzymywało się długo. Kochanowski pisze: Zwraca jednak przy tym uwagę fakt, że szczególnie negatywna charakterystyka odnosząca się do tzw.»grup otwartych«, a zatem do tych gejów, którzy ośmielają się nie ukrywać swojego homoseksualizmu. Deprecjacja tych grup jest wyraźna: podkreślany jest niski status socjoekonomiczny ( ) i dalej o dobrych ukrytych homoseksualistach: Autorzy rozpoczynają swój artykuł od konstatacji, że homoseksualiści podlegają niesprawiedliwej opresji, jednak z ich artykułu wynika jednoznacznie, iż w gruncie rzeczy jedynymi homoseksualistami godnymi szacunku są homoseksualiści ukryci, a zatem tacy, którzy nie afiszują się ze swoim homoseksualizmem i pozwalają normą społecznym trwać w stanie nienaruszonym, J. Kochanowski, Fantazmat zróżnicowany, s. 99-100. Kochanowski przedstawiając wspomniany tekst z zakresu socjologii dewiacji, opisujący charakterystykę homoseksualistów, wskazuje na to, że autorzy tego i podobnych tekstów opierali się na małych grupach reprezentatywnych do kilkudziesięciu osób byli to zwykle klienci barów dla gejów (stąd tytuł podrozdziału książki Kochanowskiego: Socjologia dewiacji: tożsamość bywalców toalet i męskich prostytutek), uświadamia, dlaczego charakterystyka homoseksualistów nie mogła wyglądać inaczej. 11

Od homoseksualizmu do homoseksualności społeczeństwie amerykańskim i w większości dużych miast w Europie Zachodniej stawała się coraz bardziej napięta. Dosyć znaczącym faktem było wydarzenie, które miało miejsce w Nowym Yorku w 1969 roku. W barze Stonewall Inn, który powszechnie był znany jako miejsce spotkań nowojorskiej społeczności homoseksualnej, doszło do zamieszek gejów z miejscową policją, które przerodziły się w ogólnomiejskie protesty przeciwko złemu traktowaniu mniejszości seksualnych a data 26 czerwca 1969 roku w Stanach Zjednoczonych uważana jest za symboliczny początek zdecydowanej i zorganizowanej obrony osób homoseksualnych 42. Powstawanie organizacji działających na rzecz mniejszości seksualnych, to bardzo ciekawy, ale przede wszystkim obszerny temat, dlatego ograniczę się tylko do podania nazw kilku najważniejszych organizacji i wskazaniu dalszych źródeł w tym temacie. Wśród najważniejszych organizacji homofilnych można zaliczyć: Civil Right Movement (blokowanie w Senacie amerykańskim praw represyjnych wobec gejów) czy Homosexual League of New York, East Coast Homophile Organizations. Wśród działaczy LGBT i teoretyków teorii queer dziś panuje przekonanie, że to wydarzenia ze Stonewall Inn przyczyniły się do realnej poprawy osób homoseksualnych, ponieważ w latach siedemdziesiątych pojawiły się takie organizacje jak The Gay Activist Alliance, The National Coalition of Black Gay Men and Lesbian czy AGT-UP, które dały początek LGBT 43. To znów nie przypadek, że ruch gejowsko-lesbijski narodził się w USA, gdzie na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych narodziła się cała kontrkultura. Ruch feministyczny, ruch abolicjonistyczny (w tym śmierć M.L. Kinga), pojawienie się hipisów i 42 W niecały miesiąc po tych wydarzeniach narodził się Gay Liberation Front. W ślady USA poszły następne kraje: Kanada, Wielka Brytania, Francja, Belgia czy Australia. Wydarzenia ze Stonewall Inn są symboliczne, ale nieodosobnione. W tym barze, jak we wszystkich nowojorskich klubach, policja niezapowiedzianie organizowała naloty na bywalców. Prawo amerykańskie wprost nie zabraniało otwierania miejsc dedykowanych osobom homoseksualnym, co jednak nie przeszkadzało policji nękać i aresztować barowiczów pod wymyślonymi pretekstami. Co więcej, podawano do wiadomości publicznej, kto uczęszczał do takich klubów. To wystarczyło, aby osoba, które nie przyznawała się otwarcie do swoich skłonności, napotykała wiele nieprzyjemności w pracy czy w miejscu, w którym żyje. Po tzw. nalocie dane miejsce nie od razu zamykano, ale np. klub tracił licencję na alkohol, więc było do przewidzenia, że w krótkim czasie tracił rację bytu i znikał. W rok po wydarzeniach ze Stonewall Inn zorganizowana została pierwsza parada równości, a parada równości jako forma społecznego protestu mniejszości seksualnych przetrwała do dziś. Zob. M. Kurc. Na początku było Stonewall Inn, Replika 13/2008, s. 4. 43 Zob. I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 40-45. Warto w tym miejscu także przytoczyć ponownie słowa Ireneusza Krzemińskiego, który pisze: Jedna z autorek zajmujących się historią ruchu wyzwolenia osób homoseksualnych wyróżnia dwa główne okresy rozwoju takich ruchów społecznych. Pierwszy okres ma dwie fazy: pierwsza to czas od roku 1890 do końca II wojny światowej, który określa jako fazę emancypacji homoseksualnej: możliwość swobodnego funkcjonowania w niszach społecznych i korzystania z określonych, legalnie działających instytucji. Druga faza to tworzenie zrębów pozytywnej tożsamości homoseksualnej i działanie zorganizowanych form ruchu homofilnego, którego głównym (acz wiemy już, że nie jedynym) cele było wzbudzenie pozytywnych postaw i zmianę piętnujących, stygmatyzujących stereotypów. Byłby to okres od II wojny do 1969 roku, czyli do wydarzeń w Stonewall Inn. Dopiero od tego momentu zaczyna się drugi okres rzeczywistego wyzwalania się gejów i działania masowych ruchów gejów i lesbijek. Zob. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 44-45. 12

Cogitatum 4/2015 rewolucji seksualnej, niepokoje polityczne, w tym wojna w Wietnamie (jedno z niewielu wydarzeń wojennych, w których USA brały udział, a którym społeczeństwo amerykańskie było realnie przejęte) i przewartościowanie najważniejszych wartości przez młodych ludzi, z pewnością sprzyjały obronie mniejszości seksualnych. Radość środowiska osób homoseksualnych z coraz większej akceptacji społecznej i zagwarantowania praw osobistych przez ustawodawstwo została gwałtownie zatrzymana przez wybuch epidemii AIDS w latach osiemdziesiątych. Prawie natychmiast powrócono do retoryki antyhomoseksualnej przygotowanej sto lat wcześniej. To, że o problemie rozprzestrzeniania się wirusa HIV zaczęły jako pierwsze głośno mówić środowiska osób homoseksualnych i te osoby posłużyły jako materiał badawczy, który umożliwił walkę z AIDS, sprawiło, że przez długi czas panowało przekonanie, iż tylko i wyłącznie homoseksualiści są narażeni na tę śmiertelną chorobę. Założono, iż jeżeli homoseksualiści stanowią znikomą mniejszość społeczeństwa USA, to problem AIDS także dotyczy tylko niewielkiego ułamka społeczności, w związku w tym są ważniejsze problemy, którymi rząd Stanów Zjednoczonych powinien się zająć. Niestety, wiele setek ludzi stało się ofiarą takiego sposobu myślenia 44. Co więcej, niektórzy wyrażali skrajne przekonanie, iż chorych homoseksualistów należy pozostawić samym sobie, a śmiertelna choroba sama zlikwiduje problem i wszystko powróci do właściwego stanu natury. Zaznaczona powyżej retoryka została niejako podtrzymywana przez model polityki amerykańskiej z lat osiemdziesiątych. Nie bez znaczenia jest fakt, iż konserwatywna Partia Republikańska była główną siłą polityczną w Stanach Zjednoczonych w tamtym burzliwym okresie 45. Dodać należy, iż w 1986 roku Sąd Najwyższy USA podtrzymał prawo o sodomii, a dwa lata później wydano zakaz promowania homoseksualizmu przez władze lokalne. Polityka państwa oczywiście miała przełożenie na nastroje społeczne 46. 44 Film The Normal Heart z 2014 roku (HBO Films, Blumhouse Productions, USA), doskonale opisuje zmagania nowojorskiego środowiska osób homoseksualnych w przekonywaniu rządu USA, że rozprzestrzeniający się wirus HIV tak samo jest groźny dla heteroseksualnej części społeczeństwa. Heteroseksualni mężczyźni dopuszczający się ryzykownych zachowań seksualnych, np. seks z prostytutką bez zabezpieczenia, mają takie same szanse zachorowanie na AIDS. (Pamiętna scena, w której prawa ręka prezydenta Regana pyta Neda Weeksa, głównego bohatera o to, czy ma szanse zachorować, jeżeli będzie uważny zdradzając swą żonę z sekretarkę. Po negatywnej odpowiedzi postanawia nie poruszać sprawy chorych i samych sobie winnych pedałów z prezydentem). The Normal Heart przedstawia prawdziwych bohaterów w walce o uznanie praw osób homoseksualnych, zresztą oparty jest na scenariuszu Larry ego Kramera, autora sztuki o tym samym tytule i głównego uczestnika opisywanych przez siebie wydarzeń, jednocześnie uzmysławia, iż to środowisko nie było jednomyślne, co do środków, jakie należy użyć w tej walce. Nie bez znaczenia jest także fakt, iż reżyser filmu, Ryan Murphy jest gejem zaangażowanych w obronę spraw osób homoseksualnych. 45 Prezydenci z ramienia Partii Republikańskiej: Ronald Wilson Reagan 1981-1989, George Herbert Walker Bush1989-1993, Partia Republikańska rządziła w Senacie w latach 1980-1984. 46 W historii działań antygejowskich szczególnie zapisała się piosenkarka Anita Bryant, która w 1977 r. firmowała gwałtowną akcję przeciw homoseksualistom, przeciw ekspansji ruchów wyzwolenia gejów. Akcja miała tytuł Save Our Children ( Ochrońmy/ratujmy nasze dzieci ), w trakcie której sformułowała ona jedno z najbardziej do dziś popularnych haseł, uzasadniających nieakceptowanie homoseksualności i osób homoseksualnych. 13

Od homoseksualizmu do homoseksualności Należy dodać, iż ruch antyhomoseksualny z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych był znacznie lepiej zorganizowany niż środowisko homoseksualne, gdyż był wspierany przez organizacje religijne i konserwatywne, które istniały już wcześniej. W swej walce były równie zaciekłe, o czym mogą świadczyć chociażby same nazwy, które nosiły, np. Krucjata Moralnej Większości 47 (organizacja, której aktywność skończyła się wraz ze schyłkiem władzy Partii Republikańskiej na początku lat dziewięćdziesiątych). Działalność takich organizacji jak Traditional Values Coalition 48 pokazała, że nie tylko istnieje znaczna część społeczeństwa amerykańskiego, która nie akceptuje osób homoseksualnych, ale także nie zgadza się na zaistnienie na arenie społecznej alternatywnych wartości i jest wręcz zmęczona polityką poprawności i wprowadzaniem zasady tolerancji, ponieważ hasła głoszone przez członków konserwatywnych organizacji nawiązywały także do poglądów rasistowskich, antysemickich, itp. 49. Krzemiński sugeruje, że jest to sposób samodefiniowania się środowiska konserwatywnego, obrońców tradycyjnych, lepszych i wyższych wartości, które aby funkcjonować, musi posiadać naturalnego wroga. Kiedyś byli nim Afroamerykanie, Żydzi, komuniści a w latach osiemdziesiątych zostali nimi homoseksualiści 50. Nawet samo pojawienie się epidemii AIDS nie mogło zastopować ogromnego ruchu na rzecz osób homoseksualnych, który rozpoczął się dwie dekady wcześniej. Paradoksalnie było to spowodowane coraz to zwiększającą się liczbą nie tylko osób, u których wykryto wirusa HIV, ale śmiertelnych przypadków, gdyż na AIDS zaczęły chorować normalne osoby heteroseksualne. O AIDS przestano mówić jako o karze za grzechy 51. Poza tym, homoseksualiści po prostu jako chore jednostki niejednokrotnie spotykały się ze zwykłą życzliwością i sympatią ze strony reszty społeczeństwa. Ponownie zmieniła się taktyka obrony praw osób homoseksualnych. Wydaje się, iż użycie terminu walka środowiska homoseksualnego o swoje prawa w tym przypadku byłoby właściwsze, gdyż przecież nie Mianowicie, akceptacja homoseksualistów zagrażać ma rodzinie prawidłowemu wychowaniu młodego pokolenia. Bryant odwołała się wówczas także do innego stereotypowego oskarżenia gejów, że uwodzą młodych chłopców i przez to szerzą swe niemoralne zboczenie. Homoseksualizm traktowany jest tu jak rodzaj zarazy, co zresztą wiąże się z całym splotem innych poglądów na temat seksualności w ogóle. I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 48 47 Źródło URL: http://www.wiu.edu/cas/history/wihr/pdfs/banwart-moralmajorityvol5.pdf, data dostępu: 11.03.2015r. 48 Zob. Źródło URL; http://www.traditionalvalues.org/, data dostępu: 11.03.2015r. Organizacja rozwinęła specjalny program leczniczy ( Exodus International ): program przemiany homoseksualistów, oczywiście, na normalnych heteroseksualistów. Zob. I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 47. 49 Wydaje się, że opisywane przeze mnie zjawisko nie było tylko charakterystyczne tylko dla Stanów Zjednoczonych. W tamtym okresie daje się także zaobserwować w Europie neokonserwatywny zryw, najsilniej w Wielkiej Brytanii, gdzie do władzy doszli także konserwatyści, w związku z czym, podejście do homoseksualizmu w jakieś mierze w tamtych społecznościach musiało być podobne. 50 I. Krzemiński, Społeczna historia homoseksualności, s. 47. 51 Por. tamże, s. 45. 14

Cogitatum 4/2015 można bronić praw, których się jeszcze nie posiada! Jednakże geje i lesbijki zadecydowały o tym, iż znów należy przede wszystkim zadbać pozytywny wizerunek osoby homoseksualnej, który nadszarpnięty został przez nagonkę związaną z epidemią AIDS i tą prowadzoną przez konserwatywne media i organizacje. Jak pisze Krzemieński: Zaangażowanie przejawiało się w prezentacji dumy gejowskiej gay is good (gej jest dobry) i konieczności prezentowania siebie i homoseksualnej tożsamości w pozytywny sposób. Po raz pierwszy tożsamość indywidualna i grupowa osób homoseksualnych organizowała się wokół pozytywnej tym razem etykietki społecznej ( ). Styl życia prezentujący tę tożsamość zakładał konieczność jawnego określenia swej orientacji seksualnej i towarzyszył temu określony styl ubierania się, a także noszenie specjalnych, wskazujących na orientację atrybutów (włącznie z chusteczkami odpowiednich kolorów w kieszeni spodni, odznakami z gejowską tęczą, wywieszaniem tęczowych flag w oknach mieszkań itp. 52. W zawiązku z sytuacją, w której znalazły się osoby homoseksualne obarczanie homoseksualistów za rozwój epidemii AIDS i upadek wartości konserwatywnochrześcijańskich środowiska homoseksualne postanowiły skierować swoją działalność na przedstawianie pozytywnego wymiaru homoseksualności, jak i nałożyły wiele obowiązków na same osoby homoseksualne. Nie poprzestano na otwartym podkreślaniu, że homoseksualista jest normalną jednostką, niezagrażającą reszcie społeczeństwa i określeniu tego jak powinna wyglądać i zachowywać się osoba o orientacji homoseksualnej. Jak wynika z cytatu umieszczonego powyżej, dokonywano swoistej (auto)afirmacji homoseksualności w środowisku osób homoseksualnych, przekonywano, że bycie jednostką homoseksualną, to wartość dodana w życiu. Jak podaje Kochanowski za Seidmanem: ( ) istotą działalności gejowskich ruchów wolnościowych ( ) była polityka pozytywnej [affirmative] tożsamości 53. Co więcej, każda osoba homoseksualna, nawet ta, która w swym najbliższym otoczeniu nie spotyka się z brakiem tolerancji, z konieczności powinna aktywnie działać na rzecz środowiska homoseksualnego. Przywódcy mniejszości seksualnych nawoływali do tego, aby każdy homoseksualny mężczyzna i homoseksualna kobieta powinni nosić na co dzień plakietkę z napisem jestem gejem/lesbijką, tzn. przekonywano do tego, aby jednostki homoseksualne otwarcie przyznawały się do posiadanej orientacji homoseksualnej, nawet wtedy, kiedy nie czuły takiej potrzeby lub mogłyby być narażone na stratę pracy, przyjaciół, z powodu swojej orientacji seksualnej. Radykalizm i krótkowzroczność działaczy środowiska lesbijsko-gejowskiego doprowadziły do kolejnych podziałów w tym ruchu. Oczywiste wydaje się, iż nie wszystkie 52 Tamże, s. 48. 53 J. Kochanowski, Fantazmat zróżnicowany, s. 106, zob. przypis 11. 15

Od homoseksualizmu do homoseksualności osoby homoseksualne mogły się podpisać pod nową, pozytywną charakterystyką gejaaktywisty, intelektualisty z klasy średniej, a jak już wspominałam, lesbijki nie będą w stanie podpisać się pod żadną charakterystyką osoby homoseksualnej stworzoną przez środowisko lesbijsko-gejowskie, które lesbijskie było tylko z nawy. Rozwój badań nad seksualnością człowieka widoczny w psychologii i socjologii z jednej potwierdzał, iż homoseksualizm to po prostu jedna z orientacji seksualnych, która nie jest ani gorsza, ani lepsza od tej heteroseksualnej. Z drugiej zaś coraz częściej podkreślano, że orientacja seksualna jako taka to po prostu hasło, termin medyczno-techniczny, który nie tłumaczy do końca seksualności człowieka. Samo podejście do zjawiska coming out-u w środowisku osób homoseksualnych nie było jednoznaczne 54. Nie chodzi tylko o to, iż nawet dzisiaj, w pewnych społecznościach i mam tu na myśli tylko cywilizowany świat Zachodni, jednostka homoseksualna nie może otwarcie, bez przykrych konsekwencji przyznać się do swojej odmiennej orientacji seksualnej. W latach osiemdziesiątych, jak i dziś, geje i lesbijki, którzy, po pierwsze, od zawsze byli przekonani o swojej tożsamości seksualnej, po drugie, zostali wychowani w przekonaniu, że 54 Jedną z definicji coming out-u podaje Tomasz Basiuk: Termin coming out oznacza ujawnienie się osoby homoseksualnej lub coraz częściej transseksualnej lub transpłciowej, czasem: biseksualnej. Sama możliwość ujawnienia się implikuje powiązaną kategorię»szafy«lub»homoseksualnej szafy«(homosexual closet), co oznacza pozostanie w ukryciu skrywanie przed innymi elementu tożsamości uznawanego za wstydliwy i napiętnowany.»wychodzenie z szafy«jest często uważane za element sprzyjający psychicznej i społecznej integralności osoby. Ujawnienie się jest zwykle przedstawiane jako przełomowy krok, moment podejmowania decyzji o swoim życiu, obciążony ryzykiem i wymagający odwagi, która w ogólnym rozrachunku powinna się opłacić. T. Basiuk, Coming out po polsku, w Queer Studies Podręcznik kursu, s. 115. Basiuk osobiście jest wyrazicielem przekonania, że coming out nie może być jednorazowym aktem, a raczej działaniem, które należy powtarzać i to jest rozumienie coming out-u, które Judith Butler umieszcza w swoim książkach. Dlaczego coming out nie może być jednorazowym działaniem? Coming out jako akt performatywny musi posiadać niejako dwa etapy: po pierwsze jednostka najpierw sama przed sobą musi przyznać się do swojego homoseksualizmu, aby dokonać aktu performatywnego, czyli przyznania się do swojej orientacji przed najbliższym otoczeniem, czyli rodziną, przyjaciółmi, itp. W tym rozumieniu coming out-u podkreśla się, że publicznie i głośno muszą paść słowa: jestem homoseksualist(k)ą. Zresztą Basiuk, tak jak Butler, uważa, iż do dokonania coming out-u także potrzebna jest znajomość kontekstu, scenografii aktu performatywnego, przyzwolenie ze strony społeczeństwa na homoseksualne wyznanie. Przyznanie się do homoseksualności zostanie zupełnie inaczej przyjęte w społeczności, która nie posiada jakiejkolwiek wiedzy na temat orientacji homoseksualnej, tam gdzie mniejszość seksualna w ogóle nie jest obecna. Z pewnością efekt zaskoczenia nie będzie działał na korzyść osoby homoseksualnej. Historia pokazuje, iż każda nieznana odmienność, inność niesie ze sobą strach. Basiuk także zaznacza, iż takie rozumienie coming out-u jest stosunkowo nowe: Termin coming out oznacza ujawnienie własnej seksualności w formie wyznania dopiero od czasu wydarzeń w Stonewall (1969) ( ). Wcześniej coming out oznaczał wejście lub wprowadzenie do środowiska homoseksualnego, np. do jakiejś grupy przyjaciół, w ramach której nie trzeba było skrywać swoich seksualnych upodobań, albo uzyskanie dostępu do miejsc, w których spotykały się osoby homoseksualne. T. Basiuk, Coming out po polsku, s. 116. W szerszym znaczeniu coming out oznacza po prostu robienie czegoś po raz pierwszy w życiu. Młode dziewczyny podczas tzw. balu debiutantek także dokonują coming out-u. Jeżeli skupimy się na znaczeniu coming out-u występującego w studiach lesbijsko-gejowskich lub w teorii queer widać, to wtedy staje się jasne, że znaczenie wyjścia z szafy zmieniło się całkowicie. Kiedyś coming out w gruncie rzeczy oznaczał jeszcze głębsze schowanie się w szafie. Tak można byłoby powiedzieć z punktu widzenia osoby homoseksualnej żyjącej współcześnie, która dokonując coming out-u wykonuje zupełnie odmienny ruch, z wewnątrz na zewnątrz, ze swoją homoseksualnością wychodzi do heteroseksualnego świata. 16

Cogitatum 4/2015 homoseksualizm nie łączy się z czymś gorszym, z byciem odmieńcem, nie do końca rozumieli, dlaczego mają przyznawać się do swojej homoseksualności, ponieważ osoby heteroseksualne spotykając nowo osoby w swoim życiu lub znajdując nową pracę nie ogłaszają z dumą: tak! jestem heteroseksualny. Kwestia odmiennego podejścia do homoseksualizmu oczywiście będzie miała przełożenie na odmienne sposoby obrony/walki o prawa mniejszości seksualnych. Wszystkie przedstawione powyżej wydarzenia i nieporozumienia w środowisku mniejszości seksualnych wprost lub pośrednio doprowadziły do powstania gruntu, na którym narodziła się teoria queer, a ta zaczęła być postrzegana jako alternatywa dla studiów lesbijskogejowskich i charakterystyki osoby homoseksualnej, która w nich występuje. Ruch queer stał się nadzieją dla wszystkich tych mniejszości seksualnych, które nie mogły wcześniej znaleźć właściwej reprezentacji w jakiejkolwiek teorii, jak i w społeczeństwie. O autorce: Agnieszka Jagusiak: doktorantka w Katedrze Historii Filozofii Uniwersytetu Łódzkiego Interdyscyplinarne Humanistyczne Studia Doktoranckie, UŁ. Zajmuje się filozoficzną teorią feminizmu, badaniami genderowymi, szczególnie kwestią tożsamości podmiotowej/seksualnej człowieka, oraz kategorią ciała w rozważaniach feministycznych. W 2012 r. przedstawiła pracę magisterską napisaną pod kierunkiem prof. E. Jung z UŁ, pt. Kategoria sex i gender w twórczości Judith Butler. Bibliografia: Basiuk T., Coming Out po polsku, w: Queer Studies Podręcznik Kursu, Red. J. Kochanowski, M. Abramowicz, R. Bieroń, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010, s. 115-124. Boswell J., Chrześcijaństwo, tolerancja społeczna homoseksualność. Geje i lesbijki w Europie Zachodniej, od początku ery chrześcijańskiej do XIV w., przeł. Jerzy Krzyszpień, NOMOS, Kraków 2006. Burzyńska A., Markowski M.P., Teorie literatury XX wieku. Antologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009. Burzyńska A., Markowski M.P., Teorie literatury XX wieku. Podręcznik, Wydawnictwo Znak, Kraków Eribon D., Reflllexions sur la question, Paris, Flammarion, coll. "Champs", 2012. Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, przeł. T. Komendant, Aletheia, Warszawa 1998. Foucault M., Wola wiedzy, w tenże: Historia seksualności, przeł. B. Banasiak, K. Matuszewski, - Czytelnik, Warszawa 2002. GENDER. Przewodnik Krytyki Politycznej, Krytyka Polityczna, Warszawa 2014. 17

Od homoseksualizmu do homoseksualności Halperin D., Is There a History of Sexuality?, GLQ 6:1, 200, pp. 87-124. Jarymowicz T., Queer theory bardzo krótki wstęp, w: Burzyńska A., Markowski M.P., Teorie literatury XX wieku. Antologia, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009, s. 47-52. Kurc M., Na początku było Stonewall Inn, Replika 13/2008, s.13. Kochanowski J., Fantazmat zróżnicowany. Socjologiczne studium przemian tożsamości gejów, Universitas, Kraków 2004. Kochanowski J., Queer Studies wprowadzenie, w: Queer Studies Podręcznik Kursu, Red. J. Kochanowski, M. Abramowicz, R. Bieroń, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010, s.7-26. Kochanowski J., Spektakl i wiedza. Perspektywa społecznej teorii queer, Wyd. Wschód-Zachód, Łódź 2009. Krzemiński I., Społeczna historia homoseksualności. Ruch wyzwolenia (szkic do problematyki), w: Queer Studies Podręcznik Kursu, Red. J. Kochanowski, M. Abramowicz, R. Bieroń, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010, s. 27-56. Krzyszpień J., Język i emancypacja LGBT: uwagi krytyczne, w: Queer Studies Podręcznik Kursu, Red. J. Kochanowski, M. Abramowicz, R. Bieroń, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010, s. 139-146. Pickett B., Homosexuality, Stanford Encyclopedia of Philosophy, źródło URL: http://plato.stanford.edu/entries/homosexuality/, data: 14.01.2015. Queer Studies Podręcznik Kursu, Red. J. Kochanowski, M. Abramowicz, R. Bieroń, Kampania Przeciw Homofobii, Warszawa 2010. Stoller J.R., Sex and Gender: On the Development of Masculinity and Femininity, Science House, New York 1968 Śmieja W., Przeciw konstruktywistom. Teoria queer i jej krytycy, źródło URL: https://repozytorium.amu.edu.pl/jspui/bitstream/10593/2124/1/smieja_223-242.pdf, data dostępu: 11.02.2015 r. s. 223-242. 18