Dobrostan bydła Sytuacja w której: zwierzęta na fermach przemysłowych utrzymywane były w zamkniętych budynkach w dużym zagęszczeniu, na podłożach powodujących ich obrażenia, karmione paszami przemysłowymi budziła coraz większy i bardziej gwałtowny sprzeciw ekologów, lekarzy weterynarii, środowisk rolniczych i konsumentów, co zaowocowało prawnym nakazem troski o jakość życia zwierząt. Dobrostan jest szerokim pojęciem obejmującym zarówno fizyczne jak i psychiczne samopoczucie zwierząt. Dobrostan to taki stan, w którym organizm zwierzęcia może się dostosować - zaadoptować - do warunków otoczenia. Jedna z definicji mówi, że: Dobrostan jest równoważny osiągnięciu stanu zdrowia fizycznego i psychicznego wskazującego na to, że osobnik żyje w harmonii z otaczając ym go środowiskiem, że żyje w sytuacji, w której bodźce i informacje środowiskowe działające na układ nerwowy oraz zachowanie się, mieszczą się w zakresie wielkości akceptowanych przez organizm, a więc w której osobnik jest w stanie uporać się z czynnikami środowiska (Broome 1986). Wskaźnikami dobrostanu zwierzęcia są: dobry stan zdrowia, dobra płodność, dobra produkcyjność, prawidłowość różnorakich form zachowania się, w tym także oznak przeżywania emocji. Wymagania dotyczące dobrostanu (ang. animal weifare) i ochrony zwierząt gospodarskich (ang. farm animal protection) w Unii Europejskiej określają przede wszystkim: Rozporządzenie 98/58/EEC - Ochrona zwierząt hodowanych do celów rolniczych, Rozporządzenia 91/629/EEC, 97/2/EEC, 97/182/EEC - Utrzymywanie cieląt,
Rozporządzenie 93/119/EEC - Ubój zwierząt, Rozporządzenia 91/628/EEC, 97/1255, 98/411, 1040/2003, 1/2005 - Transport. Polskie ustawodawstwo w myśl przepisów unijnych stworzyło własne podstawy ochrony zwierząt gospodarskich. Są nimi: Ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. o ochronie zwierząt (tekst jednolity DzU z 2003 r. nr 106 poz. 1002 z późn. zm.), Rozporządzenie MRiRW z dnia 2 września 2003 r. w sprawie minimalnych warunków utrzymania poszczególnych gatunków zwierząt gospodarskich (DzU z 2003 r. nr 167 poz. 1629 z późn. zm). Obok nich, istotne znaczenie mają także: Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 6 października 2003 r. w sprawie szczegółowych warunków i sposobu transportu zwierząt (DzU z 2003 r. nr 185 poz. 1809), Rozporządzenie MRiRW z dnia 30 czerwca 2005 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie warunków i trybu potwierdzania kwalifikacji kierowców i konwojentów zatrudnionych przy transporcie zwierząt (DzU z 2005 r. nr 131 poz. 1098), Rozporządzenie MRiRW z dnia 9 września 2004 r. w sprawie kwalifikacji osób uprawnionych do zawodowego uboju oraz warunków i metod uboju i uśmiercania zwierząt (DzU z 2004 r. nr 205 poz. 2102). W myśl tych przepisów zwierzętom gospodarskim należy zapewnić: opiekę i właściwe warunki utrzymania, możliwość ochrony przed niekorzystnymi warunkami atmosferycznymi i zwierzętami drapieżnymi, otoczenie nieszkodliwe dla zdrowia, nie powodujące urazów i zapewniające swobodę ruchu, wygodne leżenie oraz możliwość kontaktu wzrokowego z innymi zwierzętami, wolność od głodu, pragnienia, niedożywienia, stresu oraz strachu i cierpienia. Zabrania się: przeciążania zwierząt, używania do pracy zwierząt chorych lub niedożywionych oraz używania do popędzania zwierząt przedmiotów lub narzędzi, które mogą spowodować ich okaleczenie.
Powyższe przepisy określają także zasady humanitarnego transportu i uśmiercania zwierząt, a także kwalifikacje osób za to odpowiedzialnych. Troska o dobrostan zwierząt to przede wszystkim przejaw wrażliwości i człowieczeństwa, a więc przyznania, że zwierzę nie jest rzeczą, lecz istotą żyjącą, zdolną do odczuwania cierpienia. Ponadto coraz częściej podkreślany jest fakt wysokiej jakości produktów zwierzęcych pochodzących od zwierząt utrzymywanych w humanitarnych warunkach. Warunki utrzymania bydła W pomieszczeniu, gdzie przebywają krowy nie wolno utrzymywać drobiu i trzody chlewnej. Gospodarstwo musi posiadać możliwość izolowania zwierząt chorych oraz wydzielone miejsce do przeprowadzania porodów. Zgodnie z obowiązującym prawem bydło utrzymywane może być w: systemie uwięziowym; (A) systemie wolnostanowiskowym: z wydzielonymi legowiskami (nie dotyczy bydła opasowego i buhajów), (B) bez wydzielonych legowisk na ściółce, (C) bez wydzielonych legowisk i bez ściółki (nie dotyczy buhajów, krów i jałówek cielnych powyżej 7 miesiąca ciąży). (D) Poniżej przedstawiono minimalne wymiary stanowisk dla poszczególnych kategorii bydła zależnie od systemu, w jakim są utrzymywane: (A) Minimalne wymiary stanowisk dla 1 sztuki bydła utrzymywanego na uwięzi Wymiary stanowiska (cm) długość szerokość Krowa do 500 kg i jałówka cielna > 7 m-ca cielności 160 110 Krowa > 500 kg i jałówka cielna > 7 m-ca cielności 165 110 Buhaj dorosły 240 140 Jałówka > 19 miesięcy do 7 m-ca cielności 150 100 Jałówka 6-19 m-c życia 140 90
Bydło opasowe do 300 kg 130 80 Bydło opasowe 301-450 kg 145 95 Bydło opasowe > 450 kg 150 100 (B) Minimalne wymiary boksów legowiskowych dla 1 sztuki bydła Wymiary stanowiska (cm) długość szerokość Krowa do 500 kg i jałówka cielna > 7 m-ca cielności 210 110 Krowa > 500 kg i jałówka cielna > 7 m-ca cielności 220 115 Jałówka > 19 miesięcy do 7 m-ca cielności 200 100 Jałówka> 6-19 m-ca 190 85 (C) Minimalne powierzchnie w kojcach grupowych bez wydzielonych stanowisk, na ściółce dla 1 sztuki zwierzęcia Masa ciała Powierzchnia (kg) kojca (m 2 /szt.) Buhaj 900 9 Krowa i jałówka cielna > 7 m-ca ciąży do 500 4,5 >500 5 Jałówka w wieku > 19 m-cy do 7 m- ca ciąży 440-500 2,5 Jałówka w wieku >6-19 m-ca 250-400 1,6-2 do 300 2 Bydło opasowe 300-450 2,5 >450 bd Minimalna szerokość Minimalna szerokość (głębokość) kojca zależy od długości dostępu do żłobu, lecz nie może być mniejsza niż 1,5 długości zwierzęcia
(D) Minimalne powierzchnie w kojcach grupowych bez wydzielonych stanowisk, bez ściółki dla 1 sztuki zwierzęcia Jałówka > 19 m-cy do 7 m-ca ciąży Masa ciała Powierzchnia Minimalna szerokość (kg) kojca (m 2 /szt.) 440-500 2 Minimalna szerokość Jałówka 6-19 m-cy 250-400 1,6 do 300 1,3 Bydło opasowe 300-450 1,6 >450 2 (głębokość) kojca zależy od długości dostępu do żłobu, lecz nie może być mniejsza niż 1,5 długości zwierzęcia Zabronione jest utrzymywanie cieląt powyżej 8 tyg. życia w pojedynczych boksach oraz na uwięzi, z wyjątkiem pory karmienia, a w czasie jej trwania nie dłużej niż jedną godzinę. W wypadku utrzymywania cieląt pojedynczo w kojcu jego wymiary powinny wynosić: szerokość - równa co najmniej wysokości cielęcia w kłębie, długość - równa co najmniej 1,1 długości ciała cielęcia od czubka nosa do guza kulszowego. Kojec powinien mieć ściany ażurowe. Cielęta starsze zaleca się trzymać w kojcach grupowych Minimalne powierzchnie w kojcach grupowych dla cieląt (na 1 sztukę) Powierzchnia kojca (m 2 /szt.) Cielę do 150 kg 1,5 Cielę > 150 do 220 kg 1,7 Cielę > 220kg 1,8 Podane wyżej wymiary stanowisk dla cieląt są wymagane dla nowo budowanych budynków inwentarskich. Przepisy te nie dotyczą gospodarstw utrzymujących mniej niż 6 sztuk cieląt i w gospodarstwach utrzymujących cielęta razem z matkami.
Mikroklimat w budynkach dla bydła Utrzymanie prawidłowego mikroklimatu w budynku inwentarskim jest jednym z podstawowych warunków właściwego chowu i hodowli bydła, na który składa się: temperatura, wilgotność względna powietrza, wentylacja, koncentracja gazów, stopień zapylenia. Parametry tych czynników powinny być utrzymywane na poziomie nieszkodliwym dla zwierząt. Zakres temperatur przedstawiony w tabeli dotyczy strefy przebywania zwierząt i nie jest wymagany w całym pomieszczeniu. Temperatura w pomieszczeniach dla bydła Temperatura ( C) minimalna optymalna Krowy w oborze 6 8-16 Krowy w porodówce 16 16-20 Cielęta w profilaktorium* 16 16-20 Cielęta do 3 m-cy 8 12-20 Cielęta > 3 m-cy 4 12-16 Jałówki > 6 m-cy 4 8-16 Opasy, buhaje 4 10-18 *Profilaktorium - jest miejscem wyznaczonym do trzymania cieląt zaraz po urodzeniu Optymalna wilgotność względna powietrza w budynkach i pomieszczeniach inwentarskich powinna wynosić 60-80%. Sprawnie funkcjonująca wentylacja naturalna powinna zapewnić swobodny przepływ powietrza w budynku. Kanały wentylacyjne powinny być drożne, rozmieszczone w budynku równomiernie, aby powietrze napływające zimą nie trafiało bezpośrednio na zwierzęta i nie powodowało przeciągów. Kanały wentylacyjne muszą mieć możliwość regulacji i zamykania w okresie zimy.
Przy źle funkcjonującej wentylacji w budynku panuje zaduch, znaczna wilgotność, a w powietrzu unosi się zapach amoniaku. W pomieszczeniach inwentarskich dla bydła dopuszcza się maksymalne stężenia zanieczyszczeń powietrza na poziomie: dwutlenek węgla (CO2) - 3 000 ppm*, siarkowodór (H2S) (7,5 mg/m 3 ) - 5 ppm, koncentracja amoniaku (NH3) (15,4 mg/m 3 ) - 20 ppm. * W dobrze wentylowanym budynku najkorzystniejsze jest stężenie CO2 poniżej 1000 ppm. Pomieszczenia inwentarskie oświetla się światłem sztucznym lub zapewnia dostęp światła naturalnego. Oświetlenie naturalne określa się stosunkiem oszklonej powierzchni okien do powierzchni podłogi. Oświetlenie sztuczne powinno odpowiadać oświetleniu naturalnemu w godzinach od 9 00 do 17 00. Oświetlenie powinno umożliwiać doglądanie zwierząt oraz kontrolę pomieszczeń (wyposażenie w oświetlenia stałe lub przenośne). Pomieszczenia, w których utrzymywane są cielęta, powinny być oświetlone co najmniej między godz. 9 00 do 17 00. Wymagane oświetlenie w budynkach dla bydła Oświetlenie dzienne Oświetlenie sztuczne natężenie jarzeniowe żarowe okna : podłoga (lx) (W/m 2 ) (W/m 2 ) Porodówka 1:15 20-30 4 16 Krowy, jałówki, cielęta > 2 tyg. 1:18 20-30 4 16 Bukaty 1:25 10-20 2 8 Stanowiska zabiegowe 1:18 20-30 3 12 Paszarnia 1:20 50 5 20 Oświetlenie nocne (wszystkie grupy) 3-5
Wymagania ogólne dotyczące budynków Ze względu na bezpieczeństwo zwierząt budynek produkcyjny powinien: mieć co najmniej jedno wyjście ewakuacyjne przy bezściółkowym utrzymaniu, jeżeli obsada bydła nie przekracza 15 sztuk, mieć co najmniej dwa wyjścia ewakuacyjne w budynkach przeznaczonych dla większej liczby zwierząt, wyjścia ewakuacyjne powinny być zlokalizowane w odległości nie przekraczającej 50 m przy ściółkowym systemie utrzymania zwierząt, a przy bezściółkowym 75 m, posiadać wrota i drzwi otwierane na zewnątrz. Podłoga w pomieszczeniach inwentarskich powinna być twarda, równa i stabilna, a jej powierzchnia gładka i nie śliska. Podłogi szczelinowe muszą swoją budową odpowiadać utrzymywanej na nich kategorii zwierząt. Wymagania w odniesieniu do podłóg szczelinowych są następujące (szerokość szczelin i beleczek w cm): krowy - 4,0 i 12-14 cm, cielęta - 2,5 i 6-8 cm, jałówki do 15 m-cy i opasy do 350 kg - 3,0 i 8-10 cm, jałówki > 15 m-cy i opasy > 350 kg - 3,5 i 10 cm. Żywienie i pojenie Zwierzętom gospodarskim, z wyjątkiem cieląt do ukończenia 2 tyg. życia, należy zapewnić stały dostęp do wody, a cielętom powyżej 2 tyg. życia - dostęp do wystarczającej ilości wody lub innych płynów. Zwierzęta gospodarskie należy karmić co najmniej dwa razy dziennie paszą dostosowaną do ich gatunku, wieku, masy ciała i stanu fizjologicznego. W wypadku utrzymywania cieląt grupowo każde cielę powinno mieć zapewniony dostęp do paszy w tym samym czasie. Powinna ona zawierać co najmniej 4,5 milimola/litr żelaza, a dla cieląt powyżej 2 tyg. życia także elementy włókniste.
Nie zjedzone resztki pasz należy jak najczęściej usuwać z pomieszczeń gospodarskich oraz chronić je przed muchami i gryzoniami, aby uniknąć wydzielania nieprzyjemnych woni, a także zanieczyszczania paszy i wody. Ochrona środowiska Zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej, do którego stworzenia została zobligowana Polska wraz z ratyfikowaniem Dyrektywy Azotanowej, konieczne jest ograniczenie odpływu substancji odżywczej z produkcji rolniczej, a więc zmniejszenie ryzyka zanieczyszczenia wód gruntowych i powierzchniowych przez odchody zwierzęce. W związku z powyższym roczna dawka nawozu naturalnego nie może przekraczać ilości, zawierających 170 kg azotu na 1 ha. Dopuszczalna dawka obornika po uwzględnieniu w nim zawartości azotu wynosi do 40 ton/ha rocznie, a gnojowicy nie powinna przekraczać 45 m 3 /ha. Z tym też wiąże się ograniczenie obsady zwierząt do 1,5 DJP na 1 ha użytków rolnych. W wypadku produkcji większej ilości nawozów naturalnych należy zmniejszyć obsadę zwierząt w gospodarstwie. Istnieje jednak możliwość zbycia nadwyżki nawozu (max. 30%) na podstawie pisemnej umowy. Zgodnie z przepisami ustawy o nawozach i nawożeniu, nawozy naturalne stałe powinny być przechowywane w pomieszczeniach inwentarskich lub na nieprzepuszczalnych płytach, zabezpieczonych przed przenikaniem wycieku do gruntu oraz posiadających instalację odprowadzającą wyciek do szczelnych zbiorników. Nawóz naturalny w postaci płynnej należy przechowywać wyłącznie w szczelnych zbiornikach. Powierzchnia płyty lub pojemność zbiorników powinna umożliwiać ich gromadzenie przez co najmniej 4 miesiące. Jednak w gospodarstwach znajdujących się na Obszarach Szczególnie Narażonych (OSN) na zanieczyszczenia azotem ze źródeł rolniczych wymagane jest zapewnienie możliwości przechowywania nawozów naturalnych przez okres co najmniej 6 miesięcy. Przy określeniu powierzchni płyty czy pojemności zbiornika na gnojówkę, wodę gnojową czy gnojowicę należy brać pod uwagę maksymalną obsadę zwierząt utrzymywanych w gospodarstwie. Posiadaną liczbę zwierząt należy przeliczyć na DJP (Duże Jednostki
Przeliczeniowe) i pomnożyć przez wymaganą pojemność płyty lub zbiornika zgodnie z wytycznymi: przy utrzymywaniu zwierząt na płytkiej ściółce konieczna jest płyta obornikowa o powierzchni 3,5 m 2 /DJP oraz szczelny zbiornik na gnojówkę i wodę gnojową o pojemności 3 m 3 /DJP przy utrzymaniu bezściółkowym zaleca się zbiornik na gnojowicę o pojemności 11 m 3 /DJP. W wypadku inwestycji, związanych z chowem lub hodowlą zwierząt w liczbie wyższej niż 210 DJP, wymagane jest sporządzenie raportu o ich wpływie na środowisko.