Szyizm, Iran, polityka Rafał Ahmed Berger Słuchając, oglądając częste doniesienia z Iraku i Iranu spotykamy się z pojęciami sunnizmu i szyizmu. W przypadku Iraku, jeszcze do niedawna, słowa te korespondenci różnych stacji medialnych wpisywali w podział etniczny tego kraju, stawiając szyitów i sunnitów obok Kurdów. Kurdowie to prawie 25 milionowy naród, zamieszkujący na obszarach dzisiejszej Turcji, Iraku,Iranu, a także Syrii i Afganistanu. Nie jest dokładnie znane pochodzenie tego narodu, choć jedna z teorii głosi, że są to potomkowie starożytnych Medów. Tymczasem sunnizm i szyizm to nazwy dwóch głównych nurtów islamu. Sunnici w świecie islamu stanowią 85-90 procentową większość (Kurdowie, to także w większości sunnici). Szyici należą do mniejszości. Są jednak kraje o tradycji muzułmańskiej, w których to właśnie szyici są w przewadze. W Iranie żyje ponad 90 procentowa większość szyicka. W Iraku szyici to ok. 60 procentowa populacja. Podział na szyitów i sunnitów jest podziałem polityczno religijnym. Obydwa nurty stanowią ortodoksję islamską, nie rozbijają zatem w żadnym wypadku jedności teologicznej islamu. Dogmaty wiary w sunnizmie i szyizmie są identyczne i nienaruszalne. Rozłam w islamie nastąpił po śmierci proroka Muhammada. Dokonał się on na tle sporu o sukcesję po Muhammadzie, który był nie tylko wielkim prorokiem ale także przywódcą społeczności islamskiej. Problem nie dotyczył jedynie tego kto, ale także tego jak należy sprawować władzę nad muzułmanami. Część muzułmanów uważała,że funkcja następcy po Proroku powinna pozostać w jego rodzinie. Popierali oni Alego Ibn Abi Taliba, kuzyna i zięcia Muhammada, stąd nazwa szi a: zwolennicy Alego. Szyici uważali, że następca nie może być jedynie chalifa (kalifem), władcą nowo założonej gminy, ale winien być również interpretatorem nauk religijnych. Prawowitych następców Proroka w szyizmie nazywa się Imamami (nie należy mylić tego określenia z imamem, który w islamie jest wiernym prowadzącym modlitwę). Wewnątrz szyizmu z czasem wydzieliły się kolejne ugrupowania w zależności od liczby uznawanych Imamów następujących po proroku Muhammadzie. Drugim co do wielkości nurtem w szyizmie jest ismailityzm czyli szyizm siedmiu Imamów. Dzisiejszy Iran to państwo szyickie, które zasady religijne ma wpisane w konstytucję. Jednak Iran (dawna Persja) nie od razu była związana z szyizmem. W pierwszej połowie VII wieku Persja była państwem ogromnym, ale i słabym, wyniszczonym wojnami z Bizancjum i wewnętrznymi walkami o tron. Nic więc dziwnego, że Arabowie nie napotykając właściwie na większy opór do roku 642, zaledwie 10 lat po śmierci proroka Muhammada, opanowali prawie całą Persję. Religia przyniesiona przez Arabów zderzyła się z religią dumnych Persów. Religią tą był zaratusztranizm. Doktryna oparta na dualistycznej wizji świata. Siły dobra i zła, siły światła i ciemności utożsamiane przez Boga Ahuramazdę i Szatana -Arymana. Islam to czysty monoteizm, ale i Zaaratusztra właściwie był monoteistą twierdząc, że w odwiecznej walce światła i ciemności w końcu zwycięży Ahuramazda - jedyny stwórca. Jednak Persja zaratusztriańska to w sferze społecznej państwo wielkich różnic klasowych i majątkowych. Persja przedislamska to także manicheizm - religia, która na bazie zaratusztrianizmu w III wieku naszej ery objęła swym zasięgiem sporą część Azji, północną Afrykę docierając również do Europy. Duży wpływ na powstanie manicheizmu miało chrześcijaństwo (Mani twórca manicheizmu uważał się za następcę Jezusa), jednak rdzeń tej religii wywodzi się niewątpliwie z zaratusztrianizmu i należy zaliczać ją do religii pochodzenia perskiego.
Co ciekawe manicheizm oddziaływał także na poglądy filozofów chrześcijańskich i muzułmańskich. Odniesienia do nauk Maniego odnajdujemy np. u św. Augustyna czy też w dziełach zmarłego w 1977 roku szyickiego uczonego Alego Szariatiego. Nastąpiła zatem konfrontacja islamu sunnickiego z tradycyjnym dla Irańczyków zaratusztrianizmem. Zwyciężyła zasada czyje zwycięstwo tego religia. Ale nie tylko to zdecydowało o tym, że w krajach podbijanych przez Arabów triumfował islam. Najistotniejszym powodem był czynnik społeczny. Islam przyniósł ze sobą ideę równości społecznej, a w swych podbojach, był tolerancyjny. Arabowie wielokrotnie byli przyjmowani jako wyzwoliciele. Muzułmanie jako ludzie wiary, którzy otaczali ogromnym szacunkiem Jezusa i Marię,często uznawani byli przez chrześcijan po prostu za jakąś nową sektę, która zezwalała na kultywowanie dotychczasowych wierzeń. Islam w swej doktrynie nazywa chrześcijan i Żydów ludem księgi, którym mimo tego, że pobłądzili należy się szacunek, gdyż są wyznawcami objawionych religii monoteistycznych. Inaczej jednak było w Iranie. Z jednej strony idea równości społecznej, ale z drugiej strony brak szacunku a nawet wrogość wobec religii Zaratustry i wszelkich jej przejawów. Zaratusztrianie nie zostali zaliczeni do ludów księgi co było równoznaczne z uznaniem ich za pogan. Dlatego Irańczycy organizowali zbrojny opór, przez wieki stosowali walkę partyzancką z arabskim najeźdźcą. Były to jednak zabiegi nieskuteczne, które nie powstrzymały islamizacji Iranu. Przyjęcie islamu zdejmowało piętno pogaństwa. Arystokracja irańska, która jako ta bardziej światła część ludności miała świadomość patriotyczną, stanęła przed istotnym dylematem. Niechętnie przyjmując najeźdźców, wiedzieli również to, że ze względu na relacje społeczne nie ma powrotu do zaratusztrianizmu. Zaczęli zatem z czasem sympatyzować z szyizmem jako wewnętrzną opozycją dla islamu najeźdźców z dynastii Omajjadów. Stąd, dopóki walcząca o przejęcie władzy dynastia Abbasydów przejawiała sympatie szyickie, miała poparcie Irańczyków. Po przejęciu władzy w IX w i przeniesieniu stolicy kalifatu z Damaszku do Bagdadu, Abbasydzi odeszli od szyizmu, a z czasem zaczęli prześladować swych szyickich zwolenników. Na te prześladowania miało też niewątpliwie wpływ to, że w Egipcie powstała konkurencyjna dla Abbasydów, szyicka (ismailicka) dynastia Fatymidów. Sytuacja w Iranie ulega zmianie gdy w XIV wieku po najazdach mongolskich wśród plemion turkmeńskich z religijnego, sufickiego bractwa, założonego przez Kurda Safi ad Dina (urodzonego w roku 1252), narodziła się dynastia Safawidów. W 1501 potomek Safi ad Dina Ismail wraz ze swoimi wojskami wkroczył do Tebrizu w Iranie i ogłosił to miasto stolicą swojego nowego państwa. Nad turkmeńskimi wierzeniami nałożony był już wtedy islam w swej szyickiej, ismailickiej odmianie. To właśnie w Tabrizie ogłoszono szyizm religią państwową, a Ismail Safawid rozpoczął podbój sunnickich miast Persji. Szyizm safawidzki był powierzchowny, na dodatek prosta ludność do tej pory sunnicka, nie miała wielkiego pojęcia czym jest szyizm. Safawidzi postanowili wprowadzić w Iranie szyizm oparty na wiedzy uczonych alimów, których sprowadzono min. z Iraku i Libanu. Nastąpiła dość kuriozalna sytuacja. Oto turkmeńscy najeźdźcy - Safawidzi oddali władzę nad sprawami religijnymi neutralnym już w tej sytuacji Arabom. Dzięki temu Irańczycy chętnie zaakceptowali szyizm, który w ten sposób właściwie nie został im narzucony, a wręcz przeciwnie stał się doktryną wypracowaną przez naród wspólnie z obcymi uczonymi. Od tego czasy szyizm w Persji bardzo szybko się rozprzestrzeniał i umacniał. Przyczyniło się do tego wiele innych czynników. Jednym z nich było to, że szyizm z czasem wypracował w swej doktrynie religijnej stronę ezoteryczną. Powróciło dualistyczne spojrzenie na sprawy duchowe. Szyizm mówi o tym, że istnieje sfera odkryta i ukryta (zahir i batin).wszystko ma stronę zewnętrzną i wewnętrzną Ponadto szyizm z szacunkiem odniósł się do historii i tradycji perskiej uznając zaratusztrian za ludzi ksiegi co do dziś stanowi kontrowersje między szyitami i sunnitami.
Nie było jednak już żadnej szansy na to, by zaratusztrianizm po wiekach wykorzeniania z tradycji perskiej, jego rozwarstwieniem społecznym, a także ze względu na sytuacje polityczną, powrócił jako religia państwowa. Dziś żyje w Iranie ok. 25 tysięcy wyznawców tej religii. W islamie jednym z dogmatów wiary obok w wiary w proroków jest także wiara w księgi objawione, gdzie Mojżeszowi została objawiona Tora, a Jezusowi ewangelie. Jest to specyficzna wiara ograniczająca się do samego ich objawienia, gdyż zgodnie z islamską teologią księgi te zostały z czasem przez ludzi pozmieniane. Bóg w swej łaskawości uznał, że należy ponownie, po raz ostatni dać ludziom objawienie, które nigdy już nie zostanie zniekształcone, a zarazem obnaży te rzeczy, które człowiek w swej pysze pozmieniał w poprzednich księgach. Stąd Prorok Muhammad nazwany jest Pieczęcią Proroków (czyli ostatnim prorokiem), a Koran jest najważniejszym cudem islamu. Warto tu wspomnieć, że świętą księgą zaratusztrianizmu jest spisana w staroperskim dialekcie Awesta. Podsumowując, szyizm został zaakceptowany w Iranie jako wiara opozycyjna dla sunnizmu, jednocześnie stanowił on szansę na odrodzenie się dumy i tożsamości Persów jako narodu. Zasadniczą i najbardziej liczną grupę stanowią szyici uznający dwunastu Imamów (tzw. szyizm dwunastu Imamów ). Pierwszym Imamem był Ali Ibn Abi Talib brat stryjeczny i zięć Proroka. Ostatnim, dwunastym był Muhammad al-mahdi, który, jak wierzą szyici swego czasu zniknął i to zniknięcie trwa po dziś dzień. W okresie zniknięcia Mahdi nadal żyje i przed końcem czasu znowu pojawi się na Ziemi przynosząc sprawiedliwość i światowy pokój. Mahdi jest wiecznie żywą istotą duchową (ukryty Imam). Kto jest duchowo na to przygotowany, może pozostawać w kontakcie z Mahdim. Szyici wierzą, że sporadycznie pojawiają się tacy ludzie. Takim był dla nich ajatollah Chomeini, stąd min. jest on obdarzony tak wielkim szacunkiem. Polityczna strona szyizmu jest nierozerwalnie związana z osobą ukrytego Imama. W czasie jego nieobecności każde rządy są niedoskonałe, ponieważ odzwierciedlają one niedoskonałość człowieka. Przeciwko takim rządom szyici często się buntowali. W dualistycznym świecie musi istnieć równowaga. Jeżeli coś wznosi się zbyt wysoko, należy ściągnąć to w dół. Nie może władza stosować inne kryteria wobec siebie i poddanej im ludności. Gdy wiele lat temu podczas pielgrzymki do świętego miejsca islamu jakim jest Mekka, grupa pielgrzymów odważyła się manifestować przeciwko rządom w Arabii Saudyjskiej, wiadomym było, że na taką determinację mogli zdobyć się jedynie szyici. Właśnie dlatego, paradoksalnie oni bywają nazywani przez media odłamem fundamentalistycznym. Paradoksalnie, gdyż to szyici zawsze byli otwarci na obcą filozofię (min. Arystotelesa), interpretowali prawo uwzględniając zmieniające się czasy (np. postęp technologiczny), zwracają uwagę nie tylko na egzoteryczną, ale i o czym już wspominałem, ezoteryczną stronę religii. Jednak władza musi istnieć i dopóki nie powróci mahdi, predestynowani są do tego islamscy uczeni, tacy jak Chomeini w Iranie. Stąd w szyizmie wykształtowało się specyficzne duchowieństwo, czego nie ma w sunnizmie. Stąd także, tak wielka rola w teologii szyickiej przypisana jest Alemu i jego następcom. Chociaż dwa nurty islamu powstały na bazie sporu bardziej politycznego niż religijnego z czasem szyizm i sunnizm zaczęły się między sobą różnić także pod względem przepisów i praw religijnych. Wydaje się jednak, że różnice te są na tyle nieistotne, iż wielu uczonych muzułmańskich podkreśla jedność teologiczną szyizmu i sunnizmu. Co ciekawe niektóre wątki religijne zaczęły się wzajemnie przenikać. Celowo używam pojęcia wątki religijne mając cały czas na uwadze to, że w sferze dogmatów główne nurty islamu są jednakowe. Tak stało się na przykład z nauką o mahdim (mahdi z arabskiego to prowadzony
przez Boga ), z ta różnicą, że oczekiwany zbawiciel w sunnizmie nie jest, tak jak w szyizmie, utożsamiany z ukrytym Imamem. Podobnie jest w sferze literatury religijnej. Źródłem prawa w islamie obok Koranu jest sunna czyli tradycja. Podstawą sunny są hadisy spisane wypowiedzi i opowieści o życiu Proroka Muhammada. Nie wszystkie hadisy uznawane przez sunnitów (najważniejszymi zbiorami sunnickich hadisów są zbiory Al- Buchariego i Muslima) są źródłem praw dla szyitów i odwrotnie. Na dodatek ważnymi dla szyitów są wypowiedzi ich pierwszych imamów w szczególności zbiór przemówień, sentencji i aforyzmów Alego Ibn Abi Taliba zebranych w dziele zatytułowanym Nahdż al-balagha ( Ścieżka wymowności ). Mimo to szyici także chętnie zaglądają do zbiorów Al-Buchariego, a Nahdż al-balagha i dla sunnitów stanowi cenną lekturę. Aby uzmysłowić sobie jak trudny i niejednoznaczny jest ten podział w islamie należy przypomnieć fakt, że Ali Ibn Abi Talib prawowity dla szyitów następca proroka Muhammada, dla sunnitów jest ostatnim z tzw. czterech kalifów sprawiedliwych. Rację ma wybitny polski arabista prof. Marek M. Dziekan, który w swej książce zatytułowanej Arabowie pisze: zasady prawa sunnickiego i szyickiego różnią jedynie szczegóły ;wysiłki teologów muzułmańskich, którzy od XIX wieku starają się pogodzić obie doktryny, są niweczone przez spory polityczne. Różnice w teologii szyickiej i sunnickiej są spowodowane właśnie ezoterycznym dualizmem w szyizmie. Przykładem może być sugestywny opis raju w Koranie i przysłowiowe już hurysy, czyste cieleśnie i duchowo czarnookie dziewice, będące nagrodą dla wiernych w raju. Uczeni szyiccy skłaniają się ku temu, że ten opis należy do strony batin, do sfery ukrytej, uznając, że jest to opis alegoryczny mający na celu uzmysłowić wiernym jedynie to, że życie w raju to wspaniała nagroda. Warto dla porządku dodać, że trzeci nurt w islamie jakim jest sufizm ( mistycyzm muzułmański) mówi o tym, że hurysy są motywem rozumu i mistycznego uniesienia, poprzez tą alegorię promieniują atrybuty samego Boga. Szyizm często bywa równowagą, pomostem między surowym sunnizmem, a w pełni ezoterycznym sufizmem. Jednak od strony dogmatyzmu islamskiego różnica w interpretacji tego zagadnienia jest w istocie marginalna. W eschatologii nie jest ważne jaka będzie nagroda czy też kara, a to, że są one nieuchronne. Życie człowieka, jego postępowanie winna determinować nie tyle wizja kary czy nagrody, ale to dlaczego należy postępować dobrze i dlaczego nie wolno postępować źle. Takich przykładów różnic między sunnitami a szyitami, drugorzędnych z punktu widzenie teologii, można by podać jeszcze kilka. O Iranie znów głośno w mediach. Stany Zjednoczone ostro reagują na program rozwoju energetyki jądrowej w tym kraju. Protesty USA nie słabną mimo zapewnień Iranu i analiz ekspertów, które jednoznacznie stwierdzają, że Iran nie wykorzysta technologii jądrowej do budowy broni nuklearnej. Stany Zjednoczone nie chcą pozwolić na to, by ktoś obok Izraela, który jest swoistą budką strażniczą USA na Bliskim Wschodzie, posiadał broń jądrową. Mogłoby to odebrać Izraelowi uprzywilejowaną pozycję militarnego lidera na Bliskim Wschodzie. Warto w tym miejscu przypomnieć, że Izrael zbudował bombę atomową wbrew opinii międzynarodowej. W miarę cicho było w środkach masowego przekazu o treści listu jaki napisał Prezydent Iranu Dr Mahmud Ahmadineżad do Prezydenta USA George a W. Busha w maju tego roku. Prezydent Ahmadineżad odnosi się w nim do wojny w Iraku, przestrzegania praw człowieka w kontekście więźniów z Guantanamo, konfliktu palestyńsko izraelskiego, problemów Afryki i Ameryki Łacińskiej. Przypomina tragedię 11 września, interwencję w Afganistanie. Pisze o etyce mediów, potępia liberalną politykę państw wobec swoich obywateli, a także każdą formę tyranii. List napisany jest nie tylko przez głowę państwa, ale
także przez człowieka dla którego religia stanowi czynnik rozwoju człowieka w aspekcie humanitarnym. Prezydent Ahmadineżad pisze min.: Rzut oka na historię pokazuje, że rządy schodzące na drogę tyranii nie wytrzymują próby czasu. Bóg nie złożył losów ludzkości w ich ręce. Bóg nie opuścił świata i człowieka, o czym świadczą liczne przypadki, kiedy to sprawy toczą się na przekór pragnieniom i zmysłom rządów. Zdarzenia pokazują, że działa tu ręka mocy wyższej i że wszystkie sprawy przybierają obrót zgodny z Jego wolą. Panie Prezydencie! Czy można lekceważyć oznaki przemian w dzisiejszym świecie? Czy można porównać obecną sytuację na świecie z tą sprzed dziesięciu lat? Zmiany są szybkie i niezwykle intensywne. Ludzkość nie jest zadowolona z obecnego położenia i rzadko daje wiarę obietnicom i zapowiedziom niektórych wpływowych przywódców światowych. Społeczeństwa wielu regionów świata żyją w niepewności i są przeciwne dalszemu rozszerzaniu się sfery niepewności i konfliktów oraz nie akceptują polityki niejasnych standardów. Społeczeństwa protestują przeciwko istniejącej przepaści pomiędzy bogactwem a ubóstwem, pomiędzy krajami zamożnymi a biednymi. Wyrażają niezgodę na wzrastającą korupcję. Społeczeństwa wielu krajów są niezadowolone z agresji wobec fundamentów ich kultury, z rozkładu rodziny oraz zaniku relacji emocjonalnych. List pozostał bez oficjalnej odpowiedzi ze strony Białego Domu. Bibliografia: Tekst listu Prezydenta Islamskiej Republiki Iranu Dr Mahmuda Ahmadineżada do Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki George a W. Busha wyd. Ambasada I.R. Iranu Warszawa 2006 Janusz Danecki Podstawowe wiadomości o islamie Warszawa 1998 Marek M. Dziekan Arabowie- słownik encyklopedyczny Warszawa 2001 Maria Składankowa Zrozumieć Iran Warszawa 1996 Mahmud Taha Żuk Glosa do Koranu Warszawa 2004