Co dalej z energią jądrową w Polsce?

Co dalej z energią jądrową w Polsce? Andrzej Hrynkiewicz Instytut Fizyki Jądrowej im. H. Niewodniczańskiego oraz Instytut Fizyki, Uniwersytet Jagielloński, Kraków 1. Wstęp Na postawione mi przez organizatorów XXXVI Zjazdu Fizyków Polskich pytanie, które stanowi tytuł tego referatu, odpowiedź mogłaby być bardzo krótka. W ciągu dwóch lat od poprzedniego zjazdu w polityce energetycznej Polski nie wydarzyło się nic takiego, co zmieniłoby negatywną opinię rządu o konieczności wprowadzenia energetyki jądrowej w ciągu najbliższych lat. Zdecydowałem się jednak na powiedzenie Państwu, dlaczego nic nowego nie zaszło, dlaczego w ostatecznej wersji założeń polityki energetycznej państwa do 2020 r., przyjętej przez Radę Ministrów w lutym 2000 r., nie ma nawet wzmianki o energetyce jądrowej. Opowiem przede wszystkim, jak powstawał ten projekt założeń oraz dlaczego, moim zdaniem, polityka energetyczna Polski musi być radykalnie zmieniona. Przede wszystkim jednak warto zwrócić uwagę na stopniową zmianę stosunku środków masowego przekazu do energetyki jądrowej. Okazuje się, że diabeł nie taki straszny jak go poprzednio malowano, a budowa nowych reaktorów energetycznych przestała być traktowana jako zbrodnia przeciwko ludzkości, ale stanowi warunek zrównoważonego rozwoju świata. W polskiej prasie przykładami są artykuły w tygodniku Wprost: Czarnobyl największy blef XX wieku (14.01.2001 r.) i Atomowa alternatywa (25.02.2001 r.) lub wywiad Jądro prawdy i artykuł Atomowi uchodźcy w Magazynie Rzeczpospolitej (3.08.2001 r.). 2. Założenia polityki energetycznej państwa Decyzji Sejmu o wycofaniu się z budowy elektrowni jądrowej Żarnowiec w grudniu 1990 r. towarzyszyła opinia o przesunięciu rozwoju energetyki jądrowej do 2010 r. Upłynęło 10 lat, a żadne kroki, które zmierzałyby do wprowadzenia energetyki jądrowej w Polsce po 2010 r. nie zostały zrobione. Ustawa Prawo energetyczne z kwietnia 1997 r. zobowiązała Ministerstwo Gospodarki do przygotowania założeń polityki energetycznej państwa. Założenia miały zawierać długoterminową (na okres nie krótszy niż 15 lat) prognozę gospodarki paliwami i energią oraz długofalowy program działań w celu realizacji wniosków wynikających z tej prognozy. Zgodnie z zapisem Ustawy, Ministerstwo zleciło Agencji Rynku Energii S.A. opracowanie takiej prognozy. Szeroki zespół powołanych ekspertów, reprezentujących instytuty, fundacje, agencje i inne organizacje zajmujące się energetyką, przedstawił wyniki swej pracy (II wersja) w lipcu 1999 r. To pozwoliło Ministerstwu Gospodarki sformułować na posiedzeniu Komitetu Ekonomicznego Rady Ministrów założenia polityki energetycznej Polski do 2020 r. W lutym 2000 r. Rada Ministrów przyjęła zmieniony jeszcze raz projekt założeń. Pouczająca jest lektura trzech kolejnych dokumentów obrazujących zmianę zdania o celowości wprowadzenia w Polsce energetyki jądrowej w miarę jak opinie ekspertów przeradzały się w opinię polityków. W każdym dokumencie rozpatrywane są trzy scenariusze makroekonomicznego rozwoju kraju, różniące się założonym średniorocznym wzrostem Produktu Krajowego Brutto (PKB). W ekspertyzie Agencji Rynku Energii, w scenariuszu peryferyjnym, scharakteryzowanym jako ostrzegawczy, wzrost ten wynosi 4%, w scenariuszu bazowym 5,5%, a w scenariuszu sukcesu, który byłby wynikiem pomyślnego splotu okoliczności 8,4%. Scenariusze bazowy i sukcesu przewidują do 2020 r. podwojenie produkcji energii elektrycznej (wzrost odpowiednio o 91% i o 102%). Umożliwione jest to przez wprowadzenie energetyki jądrowej, dostarczającej 11% energii pierwotnej i stanowiącej ponad 20% udziału w wytwarzaniu energii elektrycznej. Energetyka jądrowa w obu scenariuszach pojawia się nie tylko w 2020 r., ale w odpowiednio mniejszym zakresie już w 2015 r. Scenariusze przedstawione w dokumencie Ministerstwa Gospodarki są mniej ambitne. Scenariusz przetrwania zakłada 2,3% średniorocznego wzrostu PKB, jest określony jako wyraźnie ostrzegawczy i odracza członkostwo Polski w Unii Europejskiej poza 2010 r. (o ile w ogóle będzie realne). Scenariusz odniesienia (4% wzrostu PKB) stwarza szansę przynależności do UE, ale od ok. 2010 r., a scenariusz postępu (średnioroczny wzrost PKB 5,5%) pozwoli na członkostwo w UE w 2005 r. Tylko scenariusz postępu przewiduje dwukrotny wzrost zużycia energii elektrycznej 152 POSTĘPY FIZYKI TOM DODATKOWY 53D ROK 2002

w 2020 r. przy wprowadzeniu 9% udziału energetyki jądrowej. W ostrożnym komentarzu Ministerstwa energetyka jądrowa jest wspomniana w następującym kontekście: W tym scenariuszu wzrasta zapotrzebowanie na energię elektryczną, co przy równoczesnym nałożeniu ograniczeń środowiskowych może powodować konieczność budowy energetyki jądrowej. Zagadnienie to, ze względu na dość zdecydowany opór społeczny przed budową elektrowni jądrowych, wymaga dodatkowych wnikliwych studiów i analiz. Zobaczmy teraz, jak wyglądają scenariusze rozwoju makroekonomicznego w założeniach przyjętych przez Radę Ministrów w lutym 2000 r. W trzech scenariuszach przyjęto taki sam średnioroczny wzrost PKB jak w odpowiednich scenariuszach Ministerstwa Gospodarki, z tym że najbardziej ambitny (wzrost PKB o 5,5%) zmienił nazwę na postępu-plus. Zapotrzebowanie na energię elektryczną w 2020 r. rośnie w tym scenariuszu tylko o 68%. W sposób oczywisty jest to wywołane całkowitym zaniechaniem wprowadzenia energetyki jądrowej. Tak mały wzrost podaży energii elektrycznej w najbardziej ambitnym scenariuszu spowoduje, że mieszkaniec Polski w 2020 r. będzie jej zużywać średnio o 50% mniej niż mieszkaniec krajów Unii Europejskiej. Pozwoli to tylko o 44% obniżyć zużycie węgla jako postaci energii finalnej, a konsumenci nadal będą dewastować środowisko spalając węgiel w wielkich ilościach, bez możliwości oczyszczania gazów odlotowych. Warto zaznaczyć, że we wszystkich przedstawionych scenariuszach rola źródeł energii odnawialnej w Polsce, do których zaliczane są: energia wodna, geotermalna, wiatru, bezpośredniego wykorzystania strumienia promieniowania słonecznego itp., jest traktowana marginalnie. Maksymalny udział tych nośników energii pierwotnej w 2020 r. będzie wynosić zaledwie 6 7%. Jest to moim zdaniem słuszna prognoza. Omawiając przyjęte założenia polityki energetycznej, skoncentrowałem się na sprawie elektroenergetyki i roli energetyki jądrowej. Co prawda, założenia te nasuwają wiele innych uwag krytycznych, ale nie zasługują na potępienie w czambuł. Godne uznania są tendencje obniżania roli węgla jako źródła energii pierwotnej i dynamiczny wzrost zużycia gazu ziemnego, chociaż bez zapewnienia dywersyfikacji źródeł importu gazu ta ostatnia sprawa może budzić obawy o bezpieczeństwo energetyczne państwa. W porównaniu z założeniami przedstawionymi przez ekspertów, założenia przyjęte przez rząd są stanowczo zbyt mało ambitną i radykalną wizją naprawy struktury polskiej elektroenergetyki. Rząd doszedł do wniosku, że elektrownie jądrowe jako źródło energii elektrycznej są nie tylko w Polsce niepotrzebne, ale że energetyka jądrowa w ogóle nie istnieje, gdyż nie zasługuje na żadną wzmiankę. Niepotrzebne jest szkolenie kadr i prace badawczo-rozwojowe z nią związane. Czy jest to objaw uderzającej krótkowzroczności, czy też lęku przed narażeniem się elektoratowi? 3. Konieczność radykalnej zmiany polityki energetycznej Polski Powszechnie panuje opinia, że Polska produkuje wystarczającą ilość energii elektrycznej. Nie odczuwamy jej braku, a nawet eksportujemy jej nadmiar: 8,4 TWh w 1999 r., co stanowiło ponad 5% krajowej produkcji. Tymczasem produkcja i zużycie energii elektrycznej na jednego mieszkańca Polski są bardzo niskie w porównaniu z innymi krajami Europy. Ilustruje to tab. 1. Tabela 1. Roczna produkcja energii elektrycznej na jednego mieszkańca wybranych krajów Europy w 1997 r. [kwh]. Norwegia 25 300 Szwecja 15 700 Finlandia 14 800 Francja 8700 Niemcy 6600 Wlk. Brytania 5900 Czechy 5900 Rosja 5700 Bułgaria 5300 Słowacja 4600.. Polska 3700 Poziom 3700 kwh jest żenujący, gdyż plasuje nas blisko końca listy krajów europejskich. Wśród europejskich krajów OECD w gorszej sytuacji są tylko Grecy, ale Grecję tłumaczy ciepła strefa klimatyczna, a więc mniejsze zużycie energii na ogrzewanie. Nasuwa się oczywiste pytanie: dlaczego w Polsce nie odczuwamy braku energii elektrycznej? Odpowiedź jest prosta. Przyczyną jest dyktat węgla w naszej energetyce i związana z tym kuriozalna struktura energii finalnej, a więc bezpośrednio dostarczanej użytkownikom. Energia elektryczna jest najcenniejszą postacią energii finalnej. Jej wykorzystanie nie zanieczyszcza środowiska, łatwo ją przesyłać, a jej przetwarzanie na energię użyteczną (ciepło, światło i energię mechaniczną) jest bardzo wydajne. Chociaż w krajach rozwiniętych dzięki restrukturyzacji przemysłu i wprowadzeniu energooszczędnych technologii całkowite zużycie energii stabilizuje się, a nawet spada, to zużycie energii elektrycznej stale się zwiększa. Moc zainstalowana w elektrowniach wzrasta i to na ogół w coraz szybszym tempie. Średnie zużycie energii elektrycznej rocznie na jednego mieszkańca Świata wynosi 2300 kwh. Zużywają ją oczywiście mieszkańcy krajów rozwiniętych, bo 1/3 ludności Ziemi w ogóle nie ma dostępu do energii elektrycznej. POSTĘPY FIZYKI TOM DODATKOWY 53D ROK 2002 153

Mimo że roczne zużycie globalne energii na mieszkańca w Polsce nie odbiega znacznie od zużycia w europejskich krajach OECD, to struktura zużycia energii finalnej wyróżnia Polskę w sposób drastyczny. Pokazuje to tab. 2. Tabela 2. Struktura zużycia energii finalnej w Polsce w 1996 r. Źródła energii Udział [%] Paliwa stałe (węgiel kamienny i brunatny, koks) 34,1 Paliwa płynne (benzyna, olej napędowy) 23,3 Gaz ziemny 14,0 Energia elektryczna 11,3 Ciepło sieciowe, scentralizowane 10,3 Inne 7,0 W 1996 r. 34% energii dostarczanej odbiorcom stanowił węgiel. Był to udział prawie 5-krotnie wyższy niż w krajach rozwiniętych. Oznacza to, że oprócz węgla spalanego jako paliwo pierwotne w elektrowniach i elektrociepłowniach zawodowych, gdzie przy wysokich nakładach finansowych można ograniczyć emisję do atmosfery pyłów, SO 2 i NO x (ale nie CO 2 ), olbrzymie ilości węgla są zużywane w różnych gałęziach przemysłu, spalane w ponad milionie małych, rozproszonych kotłowni i w 15 milionach indywidualnych pieców i kuchni węglowych. W 1999 r. w przemyśle paliwowo-energetycznym redukcja emisji szkodliwych gazów wyniosła tylko kilkanaście procent, a globalna redukcja w przemyśle nie przekroczyła 40%. W przypadku rozproszonych kotłowni i indywidualnych palenisk ograniczenie emisji szkodliwych substancji praktycznie nie istnieje, a tymczasem źródła te są odpowiedzialne za 25% emisji SO 2. Zwalczyć tę tzw. niską emisję, rozprzestrzeniającą się lokalnie, przede wszystkim w miastach, a więc najbardziej szkodliwą, można jedynie przez zmianę struktury energii finalnej przez zastąpienie węgla energią elektryczną i gazem ziemnym 1. Moc zainstalowana w elektrowniach zawodowych w Polsce wynosiła w 1999 r. 31,4 GW(e), w tym moc elektrowni węglowych stanowiła 93,3%, a wodnych 2 zaledwie 6,7%. Oparcie produkcji energii elektrycznej na spalaniu węgla i olbrzymi udział węgla w energii finalnej powoduje, że Polska jest jednym z najbardziej zanieczyszczonych krajów świata. W 1987 r. emisja 4200 tys. ton SO 2 sytuowała nas na drugim po ZSRR miejscu na liście krajów europejskich. Obecnie zmalała do 1900 tys. ton, ale przyczyną tego jest przede wszystkim spadek zapotrzebowania na energię, a w znacznie mniejszym stopniu budowa instalacji oczyszczających gazy odlotowe. Wielokrotnie wyrażałem przekonanie, że produkcja energii elektrycznej w Polsce powinna być podwojona do 2010 r. Widać, że tego nie da się zrobić, ale do 2020 r. zużycie energii elektrycznej w Polsce musi wzrosnąć co najmniej dwukrotnie, czyli przynajmniej do 7000 kwh rocznie na jednego mieszkańca. Nawet gdyby to się udało osiągnąć, to i tak będziemy się wlec w ogonie rozwiniętych krajów europejskich, których mieszkańcy będą wówczas zużywać średnio 2 razy więcej energii elektrycznej. Nadal będziemy mieć kłopoty z wywiązywaniem się z umów międzynarodowych, narzucających ograniczenie emisji substancji szkodliwych dla środowiska. Jeżeli przyjmiemy, że do 2020 r. trzeba podwoić zaopatrzenie kraju w energię elektryczną, to moc zainstalowana w polskich elektrowniach powinna wzrosnąć o 30 GW(e). Należy przy tym wziąć pod uwagę smutny fakt, że znaczna część naszych elektrowni węglowych pilnie wymaga kapitalnych remontów. Bilans przedsięwzięć w polskiej elektroenergetyce prowadzi do wniosku, że zakończenie budowy elektrowni cieplnej Opole i szczytowo-pompowej elektrowni wodnej Młoty zaledwie skompensuje wycofywane moce i bez budowy nowych elektrowni moc zainstalowana nie ulegnie zmianie. Już w najbliższych latach musimy wobec tego rozpocząć budowę nowych elektrowni, aby do 2020 r. osiągnąć zainstalowaną moc 60 GW(e). Jakie elektrownie powinniśmy budować? Jeśli pominiemy niepoważne projekty oparcia polskiej elektroenergetyki na bateriach słonecznych, wiatrakach lub spalaniu słomy i jeśli uwzględnimy fakt, że nasze rzeki nie niosą niestety dostatecznie dużo energii, żeby elektrownie wodne mogły stanowić znaczące źródło energii elektrycznej, to jesteśmy skazani na elektrownie cieplne i trzy rodzaje paliw: węgiel, gaz ziemny i paliwo jądrowe. Należy te trzy źródła energii elektrycznej wziąć pod uwagę i wybrać najkorzystniejszy model rozwoju polskiej elektroenergetyki. Musimy przede wszystkim przeprowadzić remonty i modernizację pracujących elektrowni i elektrociepłowni węglowych przez instalację w nich wydajnych systemów oczyszczania gazów odlotowych. Musimy zaplanować możliwie szybkie wprowadzanie energetyki jądrowej. Należy prowadzić w tym zakresie intensywne prace badawczo-rozwojowe i pilnie szkolić kadrę specjalistów. W okresie przejściowym powinniśmy zbudować kilka elektrowni gazowo-parowych, które są znacznie 1 Zastąpienie elektrowni węglowych elektrowniami parowo-gazowymi obniża emisję dwutlenku węgla niemal dwukrotnie, emisję NO x czterokrotnie, a emisję SO 2 i pyłów ok. 500 razy. 2 Ponad połowa energii elektrycznej wytwarzanej w elektrowniach wodnych (65%) pochodzi z elektrowni szczytowo- -pompowych, do których na pompowanie wody trzeba dostarczyć więcej energii elektrycznej niż jej one wyprodukują. 154 POSTĘPY FIZYKI TOM DODATKOWY 53D ROK 2002

bardziej proekologiczne od elektrowni węglowych. Ich funkcjonowanie będzie musiało być oparte na imporcie gazu ziemnego z najbardziej opłacalnych i zdywersyfikowanych źródeł. Takie działania pozwolą na stopniowe eliminowanie węgla jako nośnika energii finalnej. Zastąpienie energią elektryczną węgla dostarczanego odbiorcom wymaga, oprócz radykalnego wzrostu mocy zainstalowanych w elektrowniach, takiej zmiany cen, żeby to się opłacało użytkownikom. Dotowanie przez państwo węgla musi być zastąpione dotowaniem energii elektrycznej. Związane z tym problemy nie zmieniają logiki wywodu o pilnej konieczności zasadniczych zmian struktury energii finalnej w Polsce. 4. Przyszłość energetyki jądrowej Światowe zasoby łatwo dostępnych, konwencjonalnych paliw energetycznych kurczą się. Jeżeli przyjąć, że zużycie poszczególnych paliw byłoby na obecnym poziomie, to zużycie udokumentowanych zasobów ropy naftowej nastąpiłoby po 50 latach, gazu ziemnego po 65 latach, a węgla w ciągu 250 lat. Rozszczepialnego uranu 235 U wystarczyłoby na 90 lat. Założenie o zużywaniu paliw na obecnym poziomie jest nierealistyczne, gdyż świat potrzebuje coraz więcej energii, a udział różnych paliw będzie się stopniowo zmieniać. Panuje dość powszechna opinia, że rozwiązaniem problemu głodu energetycznego świata będą odnawialne źródła energii. Nie jest to niestety prawda. Są regiony, w których zasoby różnych źródeł energii odnawialnej są bardzo duże. Uprzywilejowane kraje mają szansę oparcia rozwoju energetyki na takich źródłach. Jednak w skali globalnej udział tych źródeł w zaopatrzeniu w energię ocenia się (do 2050 r.) jako nie większy niż 10%. Polska nie należy do krajów uprzywilejowanych pod tym względem. Nasze przeważnie nizinne rzeki nie niosą dużych ilości energii, wody geotermalne mają stosunkowo niską temperaturę, a wiatry wieją nieregularnie. Źródła energii odnawialnej mogą pomóc polskiej energetyce, jednak nawet przy maksymalnym ich wykorzystaniu i poniesieniu wysokich kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych nie mogą one pokryć więcej niż 20% mocy potrzebnej do zainstalowania w najbliższych latach. Inne są perspektywy rozwoju energetyki jądrowej. Co prawda rozszczepialnego uranu-235, stosowanego obecnie w reaktorach energetycznych, wystarczyłoby na kilkadziesiąt lat, ale przyszłe, dalekosiężne formy wykorzystania energii jądrowej pozwolą na zaspokojenie potrzeb świata na setki tysięcy lat. Już samo zastąpienie obecnych reaktorów przez r e a k t o r y p o w i e l a j ą c e lub tzw. wzmacniacze energii, skojarzone z akceleratorami cząstek, pozwolą na wykorzystywanie głównego izotopu uranu 238 U, którego jest 140 razy więcej niż uranu-235, a także toru 232 Th, którego zawartość w skorupie ziemskiej jest 3,5 razy większa od zawartości uranu. Warto w tym miejscu pozwolić sobie na krótką dygresję. Przeciętnie węgiel zawiera ok. dwóch części uranu (tj. 2 10 4 %) i pięć części toru (tj. 5 10 4 %) na milion. Otóż gdyby się komuś chciało i opłaciło te ilości uranu oraz toru wydzielić z węgla, a następnie zużyć w powielających reaktorach jądrowych, to otrzymałby kilkanaście razy więcej energii niż ze spalenia całej masy węgla, w którym to paliwo jądrowe było zawarte. Trzecim etapem rozwoju energetyki jądrowej jest wykorzystanie w y s o k o t e m p e r a t u r o w e j s y n - t e z y lekkich jąder. Są nimi izotopy wodoru (deuter i tryt) oraz hel-3. Olbrzymie trudności techniczne odsuwają w czasie wykorzystanie tej drogi pozyskiwania energii, ale jej opanowanie spowoduje, że przestaniemy się martwić brakiem energii. W wodzie, a więc w oceanach, jeden atom deuteru przypada na 6700 atomów zwykłego wodoru, wobec czego energia z syntezy termojądrowej deuteru zawartego w litrze wody odpowiada energii otrzymanej ze spalenia 300 litrów benzyny. Trytu i helu-3 też nam nie zabraknie. Tryt można wytwarzać w reakcjach jądrowych z litu, którego jest pod dostatkiem w skorupie ziemskiej, a hel-3 powstaje z rozpadu promieniotwórczego trytu lub może być dostarczany z kopalni na Księżycu, gdzie przyniesiony ze Słońca w wietrze słonecznym jest wiązany przez tytan w powierzchniowej warstwie Srebrnego Globu. 5. Społeczna akceptacja energetyki jądrowej Największym problemem energetyki jądrowej jest uzyskanie dla niej s p o ł e c z n e j a k c e p t a c j i. W ustroju demokratycznym władze państwowe są wybierane przez społeczeństwo i są przed wyborcami odpowiedzialne. Wobec tego w sprawach ważnych dla rozwoju kraju muszą brać pod uwagę opinię ludności. Nieliczenie się z opinią publiczną naraża władze na presję społeczną w postaci demonstracji, które mogą przybierać drastyczne formy. W Polsce przykładami ilustrującymi ten problem były: wstrzymanie budowy elektrowni jądrowej w Żarnowcu, kontrowersje wokół odbudowy masztu radiowego w Gąbinie, budowa tamy w Czorsztynie, która notabene w 1997 r. uratowała przed powodzią znaczne obszary Polski, czy też lokalizacja składowiska odpadów radioaktywnych. W dzisiejszym świecie, w którym decyzje o kierunkach rozwoju powinny opierać się na naukowych podstawach, rozsądek nakazuje obieranie drogi wskazanej przez ekspertów, a tymczasem presja ze strony niezorientowanego lub wprowadzonego w błąd społeczeństwa zmusza do rezygnacji z właściwej drogi. Na podejmowanie decyzji ma wpływ wiele czynników, m.in. krótkotrwałość zajmowanych stanowisk, a w związku z tym zabiegi o wynik kolejnych wyborów, ataki ze strony rywalizujących partii opozycyjnych, a także niezdolność odróżnienia merytorycznie poprawnych ekspertyz od tendencyjnych. Na szczególną uwagę zasługuje rola goniących za sensacją ś r o d k ó w POSTĘPY FIZYKI TOM DODATKOWY 53D ROK 2002 155

m a s o w e g o p r z e k a z u, których nieodpowiedzialne informacje oraz fałszywe komentarze pogłębiają bezradność społeczeństwa i uniemożliwiają wyrobienie sobie rozsądnej opinii oraz rozbudzają opór przeciwko decyzjom podejmowanym przez władzę. Energetyka jądrowa jest dziedziną, w której demagogiczne wystąpienia łatwo wzbudzają emocje i prowadzą do różnych form protestu podejmowanych przez ludzi odczuwających lęk przed nieznanym i obawiających się wmawianych im zagrożeń. Dyskusja na temat energetyki jądrowej toczy się od kilkudziesięciu lat. Opór społeczeństw nasila się lub słabnie. Awarie w Three Mile Island i w Czarnobylu bardzo ten opór wzmogły. Obecnie zaufanie do energetyki jądrowej i przekonanie o jej zaletach zaczyna w wielu krajach dominować. Zależy to od poziomu edukacji społeczeństwa i dotychczasowych doświadczeń związanych z energetyką. Przykładem racjonalnego stosunku do rozwoju energetyki jest Francja, gdzie 77% energii elektrycznej pochodzi z elektrowni jądrowych. Francuzi na własnej skórze przekonali się, jak proekologiczna jest energetyka jądrowa, a jak fatalnie wpływa na środowisko używanie paliw konwencjonalnych. Jak z jednej strony zmniejszyła się ilość szkodliwych gazów w atmosferze, a z drugiej strony jakie są np. skutki katastrof tankowców przewożących ropę naftową. Moim zdaniem, przyczyną polaryzacji opinii jest skala, w jakiej rozpatrujemy przyszłość energetyki. W s k a l i Ś w i a t a jest oczywiste, że zastosowanie odnawialnych źródeł energii nie będzie, co najmniej przez kilkadziesiąt lat, rozwiązaniem problemu i odegra marginalną rolę w zaopatrzeniu świata w tak potrzebną ludziom energię. Inaczej sprawa wygląda na poziomie p o t r z e b r e g i o n a l n y c h l u b l o k a l - n y c h. W przypadku nielicznych, uprzywilejowanych krajów i szczególnie korzystnych obszarów trzeba rozwijać odnawialne źródła energii i jak najlepiej je wykorzystywać, z pełną jednak świadomością, że nie jest to sposób na zaopatrzenie w energię całego Świata. Trudną, lecz jedyną drogą, która w warunkach demokracji wiedzie do podejmowania mądrych decyzji jest e d u k a c j a s p o ł e c z e ń s t w a i jego przedstawicieli. Niezbędna jest m ą d r a p o p u l a r y z a c j a wyników badań naukowych. Podjąć się jej muszą czołowi uczeni świata. Z ich grona powinni się wyłonić niezależni, rzetelni i kompetentni popularyzatorzy, którzy przekonają społeczeństwo, że tylko nauka pozwoli znaleźć odpowiedź na wyzwania stwarzane przez bezprecedensowy rozwój cywilizacji. 156 POSTĘPY FIZYKI TOM DODATKOWY 53D ROK 2002