Raczkowska Probl Hig Eidemiol E i ws. 2016, Podaż wybranych 97(1): 71-75 witamin rozuszczalnych w tłuszczach w całodziennych racjach okarmowych młodzieży 71 Podaż wybranych witamin rozuszczalnych w tłuszczach w całodziennych racjach okarmowych młodzieży Suly of selected fat-soluble vitamins in daily food rations of youth Ewa Raczkowska, Maciej Bienkiewicz, Milena Szymeczko, Ewa Piotrowska, Anna Broniecka, Joanna Wyka, Jadwiga Biernat, Monika Bronkowska Katedra Żywienia Człowieka, Wydział Nauk o Żywności, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu Wrowadzenie. Racjonalny sosób żywienia jest jednym z najważniejszych czynników wływających na rozwój człowieka oraz utrzymanie dobrego stanu zdrowia. Szczególne znaczenie ma rawidłowe żywienie dzieci i młodzieży ze względu na intensywne rocesy wzrastania i dojrzewania, zachodzące w tym okresie życia. Negatywne skutki dla zdrowia wywołują zarówno nadmiary, jak i niedobory energii oraz składników okarmowych. Cel. Ocena odaży wit. A, D, E w całodziennych racjach okarmowych wrocławskich gimnazjalistów i orównanie wyliczonych wartości z normami żywienia. Materiały i metody. Badaniami objęto gruę 233 uczniów w wieku lat uczęszczających do trzech wrocławskich gimnazjów. Ocenę odaży wybranych witamin rzerowadzono na odstawie analizy 7-dniowych wywiadów żywieniowych. Wyniki. Podaż wit. A była niższa niż zalecana u 72,8% dziewcząt oraz 74,0% chłoców. W rzyadku wit. D dostarczenie jej do organizmu w ilościach niższych niż zalecane wystąiło u 97,7% dziewcząt oraz 93,3% chłoców, natomiast wit. E odowiednio u 67,4 i 70,2%. Wnioski. Całodzienne racje okarmowe dziewcząt i chłoców w wieku - lat charakteryzowały się niedoborem wit. A, D i E. Słowa kluczowe: młodzież, witaminy, racje okarmowe Probl Hig Eidemiol 2016, 97(1): 71-75 www.hie.l Nadesłano: 28.10.20 Zakwalifikowano do druku: 25.02.2016 Introduction. Rational diet is one of the most imortant factors affecting human develoment and maintenance of good health. Proer nutrition of children and adolescents is of significant imortance due to intensive rocesses of growth and maturation occurring in this eriod of life. Negative health effects are created my both surluses and shortages of energy and nutrients. Aim. The evaluation of the A, D, E vitamin suly in daily food rations of the Wroclaw junior high school students and the comarison of calculated values with nutritional standards. Material & Method. The study involved a grou of 233 students aged - years, attending three Wroclaw junior high schools. The evaluation of the suly of selected vitamins was based on the analysis of 7-day interviews concerning nutritional habits. Results. The vitamin A suly was lower than the recommended in 72.8% of the girls and 74.0% of the boys. The vitamin D suly was below the recommended norm in 97.7% of the girls and 93.3% of the boys, while the vitamin E suly resectively in 67.4 and 70.2%. Conclusion. Daily food rations for girls and boys aged - years were characterized by a deficiency of vitamins A, D and E. Key words: youth, vitamins, food rations Adres do koresondencji / Address for corresondence dr inż. Ewa Raczkowska Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wydział Nauk o Żywności Katedra Żywienia Człowieka ul. Chełmońskiego 37/41, 51-630 Wrocław tel. 667 33 16 70, e-mail: ewa1raczkowska@gmail.com Wrowadzenie Jednym z najważniejszych czynników wływających na rawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka oraz utrzymanie dobrego stanu zdrowia jest rawidłowy sosób żywienia. Szczególną rolę odgrywa racjonalne żywienie dzieci i młodzieży ze względu na intensywne rocesy wzrastania zachodzące w tym okresie życia. Negatywne skutki dla zdrowia mogą wywołać zarówno niedobory, jak i nadmierna odaż energii i składników okarmowych wraz z ożywieniem. Niedobory składników okarmowych mogą rzyczynić się do ogorszenia stanu zdrowia, uośledzenia funkcjonowania układu odornościowego, wystęowania zaburzeń w rozwoju tkanki kostnej oraz owodować nadmierną drażliwość i obniżenie koncentracji. Nadmierne sożycie żywności w dzieciństwie może natomiast zwiększać ryzyko rozwoju nadwagi i otyłości oraz innych chorób żywieniowo zależnych, m.in.: cukrzycy tyu 2, nadciśnienia tętniczego, choroby niedokrwiennej serca [1]. W celu wyeliminowania negatywnych skutków wynikających z błędów żywieniowych oełnianych we wczesnych okresach życia, dieta nastolatków owinna być rawidłowo skomonowana tak, aby
72 Probl Hig Eidemiol 2016, 97(1): 71-75 zawierać zgodne z normami żywienia, odowiednie ilości składników odżywczych, w tym również witamin oraz charakteryzować się zgodną z zaleceniami wartością energetyczną [2]. Witaminy w organizmie człowieka ełnią funkcje regulacyjne, decydują o rozwoju, stanie zdrowia i wydolności fizycznej organizmu. Większość z nich nie jest syntetyzowana w organizmie, dlatego muszą być dostarczone z ożywieniem [3]. Są one niezbędne do rawidłowego metabolizmu węglowodanów, białek i tłuszczów [4]. Wsółdziałają również z enzymami, dlatego często nazywane są koenzymami lub katalizatorami. Witaminy regulują wiele rocesów życiowych: rocesy odornościowe (wit. A, C, wit. z gruy B), rocesy budowy kości (wit. D, K, C) i krzenięcia krwi (wit. K), ochronę organizmu rzed wolnymi rodnikami (wit. C, E, β-karoten), odziały komórkowe oraz udział w gosodarce hormonalnej (wit. A, C, D), rocesy zachodzące w mózgu i układzie nerwowym (wit. C, wit. z gruy B) [5]. Niedobór witamin może być rzyczyną zaburzeń rocesów metabolicznych oraz srzyjać rozwojowi różnego rodzaju schorzeń. Zazwyczaj witaminy dzieli się na dwie gruy w zależności od rozuszczalności: rozuszczalne w wodzie (m.in. wit. C i wit. z gruy B) oraz w tłuszczach (wit. A, D, E, K). Różnice związane z rozuszczalnością mają wływ na sosób absorbowania ich rzez organizm, transortowania wewnątrz ustroju oraz magazynowania [6]. Witaminy rozuszczalne w tłuszczach magazynowane są w różnych tkankach, głównie w wątrobie. Są bardziej stabilne niż witaminy rozuszczalne w wodzie. Wykazują mniejszą wrażliwość na działanie wysokich temeratur, tlenu oraz światła. Wchłanianie witamin rozuszczalnych w tłuszczach możliwe jest dzięki tłuszczom zawartym w ożywieniu. Osoby, które chorują na zaburzenia wchłaniania tłuszczu lub sożywają niewielkie jego ilości są w większym stoniu narażone na wystęowanie niedoborów witamin z tej gruy [4]. Cel Ocena odaży wit. A, D, E w całodziennych racjach okarmowych (CRP) wrocławskich gimnazjalistów i orównanie wyliczonych wartości z normami żywienia (dla wit. A norma na oziomie RDA, dla wit. D i E norma na oziomie AI). Materiały i metody Ocena zawartości wybranych witamin rozuszczalnych w tłuszczach w całodziennych racjach okarmowych uczniów została rzerowadzona w trzech wrocławskich szkołach gimnazjalnych: Gimnazjum nr 5, Gimnazjum nr 19 oraz Gimnazjum nr 20. Badaniami objęto gruę 233 uczniów w wieku - lat (129 dziewcząt oraz 104 chłoców). Badania rzerowadzono za omocą bezośredniego, 24-godzinnego wywiadu żywieniowego, zebranego z każdego dnia tygodnia. Podczas rzerowadzania wywiadu żywieniowego wykorzystano Album fotografii roduktów i otraw oracowany rzez Instytut Żywności i Żywienia, który był omocny w ocenie wielkości orcji sożywanych roduktów, otraw oraz naojów [7]. Do oceny zawartości wybranych witamin rozuszczalnych w tłuszczach w racjach okarmowych wykorzystano rogram Energia v 4.1. Otrzymane wyniki orównano z obowiązującymi normami żywienia w zależności od wieku i łci dzieci. Otrzymane wyniki oddano analizie statystycznej, wykorzystując rogram Statistica 10.0. Przy użyciu testu Shairo-Wilka srawdzono zgodność z rozkładem normalnym. Uzyskane dane nie były zgodne z rozkładem normalnym (wyniki rzedstawiono w ostaci median), dlatego do dalszych analiz użyto testów niearametrycznych testu U Manna -Whitney a do orównań dwóch gru niezależnych oraz testu Kruskala-Wallisa do orównań trzech gru niezależnych. Wyniki Medianę (Me) zawartości wit. A, D i E w CRP badanej gruy dziewcząt i chłoców rzedstawiono w tabeli I. Podaż badanych witamin była nieistotnie niższa niż zalecana i nie realizowała dziennego zaotrzebowania na te składniki odżywcze. Wśród badanej gruy dziewcząt odaż wit. A w CRP okrywała 69,3% dziennego zaotrzebowania. Procent realizacji norm na wybrane witaminy rzedstawiono w tabeli II. W rzyadku wit. A wykorzystano normę na oziomie RDA (dziewczęta 700 µg, chłocy 900 µg), natomiast dla wit. D i E normę na oziomie AI (wit. D 5 µg dla dziewcząt i chłoców; wit. E 8 mg dla dziewcząt i 10 mg dla chłoców). Jadłosisy wszystkich badanych dziewcząt, niezależnie od wieku, charakteryzowały się nieistotnie za niską zawartością wit. A. Całodzienne racje okarmowe dziewcząt w wieku lat dostarczały najmniej wit. A sośród wszystkich badanych dziewcząt (69,0% realizacji normy, odaż 483,3 µg) (tab. III). Jadłosisy badanej gruy chłoców również nieistotnie nie okrywały zaotrzebowania na wit. A. Realizacja normy kształtowała się na oziomie 64,0% (odaż 575,6 µg). Zwyczajowo sożywana CRP -letnich chłoców dostarczała najwięcej zalecanych ilości wit. A (69,1% realizacji normy, odaż 622,0 µg). Racje okarmowe chłoców w wieku lat dostarczały najmniejszych ilości tej witaminy sośród wszystkich badanych osób łci męskiej (61,5% realizacji normy, odaż 553,5 µg) (tab. IV).
Raczkowska E i ws. Podaż wybranych witamin rozuszczalnych w tłuszczach w całodziennych racjach okarmowych młodzieży 73 Tabela I. Zawartość wit. A, D, E w CRP badanej gruy dziewcząt (n=129) oraz chłoców (n=104) Table I. Content of vitamins A, D, E in daily food rations is test grou of girls (n=129) and boys (n=104) Witamina /Vitamin Płeć /Gender Me±Q Min-Max D [µg] /E (α-tocoherol equivalent) [mg] 485,37±2,19 575,64±207,72 1,34±0,46 1,84±0,72 5,87±1,50 7,39±1,59 70,47-6732,18 183,71-5290,28 0,30-6,05 0,63-6,05 1,60-19,21 3,29-29,48 241,71 3,44 0,68 1,04 3,47 4,41 375,95 428,61 0,97 1,25 4,71 6,22 660,32 844, 1,90 2,68 7,70 9,41 934,26 1611,88 2,57 3,58 10,09 12,61 0,006 0,00002 0,00002 Tabela II. Realizacja norm [%] na wit. A, D, E w CRP badanej gruy dziewcząt (n=129) oraz chłoców (n=104) Table II. Imlementation of standards [%] for vitamins A, D, E in daily diet of test grou of girls (n=129) and boys (n=104) Witamina /Vitamin Płeć /Gender Me±Q Min-Max D [µg] /E (α-tocoherol equivalent) [mg] 69,34±20,31 63,96±23,09 26,86±9,29 36,76±,34 73,39±18,69 73,88±,93 10,07-961,74 20,41-587,81 5,92-120,95 12,51-121,07 19,93-240, 32,92-294,83 34,53 35,05,60 20,77 43,43 44,08 53,71 47,62 19,37 25,00 58,93 62,19 94,33 93,79 37,94 53,69 96,3 94,06 3,47 179,10 51,45 71,50 126, 126, 0,9378 0,2619 0,1047 0,3988 0,2511 0,1984 Tabela III. Zawartość wit. A, D, E w CRP badanej gruy dziewcząt (n=129) Table III. Content of vitamins A, D, E in daily food rations in test grou of girls (n=129) Witamina /Vitamin Wiek [lata] /Age [in years] D [µg] /E (α-tocoherol equivalent) [mg] Me±Q 483,25±97,77 488,54±241,01 497,68±108,68 1,45±0,44 1,31±0,50 1,28±0,40 5,62±2,79 6,±1,47 5,81±1,83 Min-Max 2,24-6732,18 70,47-3884,52 180,01-3339,62 0,64-5,65 0,30-4,79 0,34-6,05 2,63-12,86 1,60-16,32 2,79-19,21 357,03 218,19 230,91 0,97 0,62 0,62 3,72 3,31 3,78 375,95 317,70 390,92 1,18 0,87 0,89 4,18 5,02 4,70 571,49 799,71 768,30 2,06 1,87 1,69 6,97 7,96 6,97 740,82 970,34 896,78 2,83 2,90 2,25 8,60 9,79 12,11 0,9378 0,1047 0,2511 Tabela IV. Zawartość wit. A, D, E w CRP badanej gruy chłoców (n=104) Table IV. Content of vitamins A, D, E in daily food rations in test grou of boys (n=104) Witamina /Vitamin Wiek [lata] /Age [in years] Me±Q Min-Max 553,51±172,10 606,63±224,97 621,98±297,16 183,71-5290,28 207,49-2389,01 379,66-2262,67 319,93 258,35 448,67 418,99 396,50 469,81 763,19 846,44 1064, 15,31 1648,07 1867,10 0,2619 D [µg] 1,76±0,63 1,82±0,75 2,04±0,69 0,70-4,33 0,63-6,05 0,88-5,96 1,04 0,99 1,10 1,16 1,22 1,60 2,42 2,73 2,98 3,17 4,61 5,02 0,3988 /E (α-tocoherol equivalent) [mg] 7,08±1,10 7,18±1,86 8,48±1,78 3,29-,18 3,46-29,48 3,57-25,23 6,00 4,23 3,90 6,41 5,58 7,10 8,61 9,30 10,66 12,61 12,11,97 0,1984 Zaobserwowano, iż najwyższe niedobory sośród badanych witamin rozuszczalnych w tłuszczach dotyczyły wit. D. Zarówno wśród dziewcząt, jak i chłoców, rocent realizacji normy nie okrywał nawet ołowy zaotrzebowania na tę witaminę i wynosił odowiednio 26,9% (odaż 1,3 µg) oraz 36,8% (odaż 1,8 µg) (tab. I i II). Najmniejsza odaż tego składnika okarmowego dotyczyła -letnich dziewcząt (26,0% realizacji normy, odaż 1,3 µg) oraz -letnich chłoców (36,0% realizacji normy, odaż 1,8µg). Najwyższym odsetkiem realizacji normy na tę witaminę charakteryzowały się racje okarmowe -letnich dziewcząt (29% realizacji normy, odaż 1,45 µg) oraz -letnich chłoców (40,0% realizacji normy, odaż 2,0 µg) (tab. III i IV).
74 Probl Hig Eidemiol 2016, 97(1): 71-75 W rzyadku wit. E mediana realizacji normy w gruie dziewcząt wynosiła 73,4% dziennego zaotrzebowania (odaż 5,9 mg) (tab. I i II). Najwyższą zawartością wit. E charakteryzowały się natomiast racje okarmowe -letnich dziewcząt (77,5% realizacji normy, odaż 6,2 mg) (tab. III). Wśród chłoców mediana dziennej odaży wit. E wynosiła 7,4 mg, ilość ta ozwoliła na realizację normy na oziomie AI na tę witaminę w 73,9% (tab. I i II). Zwyczajowa racja okarmowa -letnich chłoców cechowała się najwyższą zawartością wit. E (8,5 mg, 85% realizacji normy). Racje okarmowe - i -latków od względem zawartości tej witaminy były na zbliżonym oziomie. Wynosiły one odowiednio: 7,1 mg (71,0% realizacji normy) i 7,2 mg (72,0% realizacji normy) (tab. IV). Dyskusja W niniejszych badaniach wykazano, iż odaż badanych witamin w CRP osób w wieku - lat nie realizowała dziennego zaotrzebowania na te składniki odżywcze. Sosób żywienia -letniej młodzieży został również oceniony rzez Figurską-Ciurę i ws. Zwyczajowo sożywana racja okarmowa dziewcząt zaewniała odaż wit. A na oziomie 862,0 µg (86,2% realizacji normy). W rzyadku chłoców wartość ta była wyższa i wynosiła 99,1% realizacji normy [8]. Okręglicka i ws. oceniała sożycie witamin rzez dzieci i młodzież z otyłością rostą o korekcie sosobu żywienia. Zaobserwowano, iż odaż wit. A oscylowała w granicach dziennego zaotrzebowania i wynosiła 695,0 µg [9]. Odmienne wyniki w odniesieniu do badań własnych uzyskała Socha i ws. W badaniach tych oceniano sosób żywienia studentek Wyższej Szkoły Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Białymstoku i zaobserwowano odaż wit. A 3-krotnie rzekraczającą oziom średniego zaotrzebowania. Należy jednak odkreślić, że otrzymane wyniki orównywane były z inną normą niż w badaniach własnych (EAR=500 µg ekwiwalent retinolu, natomiast w badaniach własnych RDA=700 µg ekwiwalent retinolu). Wysoka odaż wit. A w badaniu Sochy i ws. związana byłą najrawdoodobniej z deklarowanym rzez resondentki częstym sożyciem soków marchwiowych [10]. Podobne wyniki uzyskała Hamułka i ws., oceniając wartość odżywczą dekadowych jadłosisów dzieci w wieku 1-6 lat. W badaniach tych wykazano, iż odaż wit. A z CRP rzewyższała 2,5-krotnie wartości zalecane. Średnia odaż wynosiła 1686 µg. Racje okarmowe badanych dzieci charakteryzowały się znaczną zawartością masła, marchwi oraz soków owocowych i warzywnych [11]. Gacek i ws. również wskazała na wysoką odaż wit. A w racjach okarmowych młodzieży w wieku 16-18 lat, rzebywającej na wakacyjnym obozie sortowym. W badaniach tych wykazano, że zarówno w dietach dziewcząt, jak i chłoców, wystęowała nadmierna zawartość tej witaminy. Realizacja normy wynosiła odowiednio: 9,0 oraz 127,8% [12]. Zawartość wit. D w racjach okarmowych osób w wieku - lat oceniana w badaniach własnych zbliżona była do wyników badań Błaszczyk i ws. W badaniach tych brały udział osoby w wieku 10- lat. Wykazano, iż odaż wit. D w racjach okarmowych dziewcząt okrywała zaledwie 21,0% zaotrzebowania, natomiast w gruie chłoców 24,2% []. Do odobnych wyników dorowadziły badania Kolmaga i ws. Oceniając sosób żywienia uczniów łódzkich szkół zaobserwowano, iż odaż wit. D z CRP gruy -letnich dziewcząt okrywała 52,3% zaotrzebowania, natomiast chłoców w tym samym wieku 50,9% [2]. Kolejne badania rzerowadzone rzez Sitko i ws. dowodzą równie niskiej (w orównaniu do badań własnych) rocentowej realizacji norm na wit. D. W wyniku oceny sosobu żywienia młodzieży gimnazjalnej i licealnej stwierdzono, że wśród dziewcząt średnia odaż tej witaminy wynosiła 1,7 µg (33,5% realizacji normy), natomiast w gruie chłoców 2,01 µg (40,5% realizacji normy) []. Nieco wyższą, lecz również nie okrywającą dziennego zaotrzebowania na wit. D, odaż wykazała Chwojnowska i ws. Średnia odaż tej witaminy w gruie -letnich dziewcząt wynosiła 1,91 µg, natomiast wśród chłoców 3,11 µg []. Socha i ws. uzyskali wyniki zbliżone do badań własnych. Wśród studentek Wyższej Szkoły Kosmetologii i Ochrony Zdrowia tylko 44,0% osób realizowało zaotrzebowanie na wit. D [10]. Wyniki badań własnych wykazały również niedostateczną odaż wit. E w racjach okarmowych osób w wieku - lat. W całej gruie badanych osób realizacja normy na tę witaminę wynosiła 80%. Wyniki te były zbliżone do wyników uzyskanych rzez Goluch-Koniuszy i Fugiel. Racje okarmowe dziewcząt stosujących diety odchudzające, dostarczały średnio 7,7 mg wit. E, co stanowiło 77,0% realizacji normy [16]. Wyższą zawartość wit. E wykazano w badaniach Kolmaga i ws. Badaną gruę stanowili chłocy w wieku lat, których dzienne racje okarmowe dostarczały 9,59 mg tej witaminy (95,8% realizacji normy) [2]. W tej samej gruie wiekowej, wśród chłoców z niedowagą, Goluch-Koniuszy wykazał odaż wit. E na oziomie 9,2 mg (92,0% realizacji normy) [17]. Galiński i Czarnocińska oceniali w swoich badaniach sosób żywienia młodzieży akademickiej z Poznania. W gruie kobiet norma na wit. E realizowana była w 52-87%, natomiast w gruie mężczyzn w 47-87% [18]. Odmienne wyniki w odniesieniu do wyników uzyskanych w niniejszej racy uzyskała Gacek, oddając analizie sosób żywienia dzieci w wieku - lat z uośledzeniem umysłowym. W gruie badanych dziewcząt realizacja normy na wit.e wynosiła 1,4%, natomiast w gruie chłoców
Raczkowska E i ws. Podaż wybranych witamin rozuszczalnych w tłuszczach w całodziennych racjach okarmowych młodzieży 75 105,1% [19]. Wawrzyniak i ws. wykazali w swoich badaniach równie wysoką odaż wit. E w CRP dzieci z domu dziecka w wieku 7-18 lat. Wynosiła ona średnio 10,6 mg (121,7% realizacji normy) [20]. Nieco niższą, lecz również rzekraczającą zalecane sożycie, odaż wit. E wykazała w swoich badaniach Piotrowska i ws. Realizacja normy na tę witaminę wśród dziewcząt w wieku 16-18 lat wynosiła 107,5% (odaż 8,6 mg) [21]. Wnioski Całodzienne racje okarmowe dziewcząt i chłoców w wieku - lat charakteryzowały się niedoborem wit. A, D i E. Konieczna jest zatem edukacja mająca na celu zmianę nawyków żywieniowych młodzieży. Piśmiennictwo / References 1. Charzewska J, Wajszczyk B. Co owinna zawierać rawidłowa, zbilansowana dieta? Rola urozmaiconej diety. [w:] Zasady rawidłowego żywienia dzieci i młodzieży oraz wskazówki dotyczące zdrowego stylu życia. Narodowy rogram zaobiegania nadwadze i otyłości oraz rzewlekłym chorobom niezakaźnym orzez orawę żywienia i aktywności fizycznej 2007-2011. Jarosz M (red). IŻŻ, Warszawa 2008: 27-43. 2. Kolmaga A, Godala M, Trafalska E. Ocena odaży witamin i składników mineralnych z dietą i sulementami diety w gruie dzieci 12- letnich z łódzkich szkół. Żyw Człow Metab 2009, 36(1): 40-47. 3. Kardasz M, Ostrowska L, Stefańska E. Ocena zawartości witamin w całodziennych racjach okarmowych acjentów hemodializowanych z rawidłową masą ciała, z nadwagą i otyłością. Bromat Chem Toksykol 2011, 45(2): 4-2. 4. Peckenaugh NJ (red). Podstawy żywienia i dietoteraia. Urban & Partner, Wrocław 2011. 5. Müller-Nothmann SD. Tabele witamin. RM, Warszawa 2008. 6. Insel PM, Turner RE, Ross D. Discovering Nutrition. Jones and Barlett, Sudbury 2005. 7. Szonar L, Wolnicka K, Rychlik E. Album fotografii roduktów i otraw. IŻŻ, Warszawa 2000. 8. Figurska-Ciura D, Wencel D, Łoźna K, Biernat J. Sosób żywienia -letniej młodzieży z małego miasta. Rocz PZH 2009, 60(3): 235-239. 9. Okręglicka K, Bawa S. Sożycie wybranych mikroskładników okarmowych rzez dzieci i młodzież w wieku 7- lat z otyłością rostą rzed i o korekcie sosobu żywienia. Rocz PZH 2011, 62(1): 47-52. 10. Socha K, Borawska MH, Markiewicz R, Charkiewicz WJ. Ocena sosobu odżywiania studentek Wyższej Szkoły Kosmetologii i Ochrony Zdrowia w Białymstoku. Bromat Chem Toksykol 2009, 42(3): 704-708. 11. Hamułka J, Wawrzyniak A. Ocena wartości odżywczej jadłosisów dekadowych dzieci w wieku 1-6 lat. Bromat Chem Toksykol 2003, 36(1): 7-11. 12. Gacek M, Fiedor M. Ilościowa i jakościowa ocena zbiorowego żywienia młodzieży w wieku 16-18 lat na wakacyjnym obozie sortowym. Rocz PZH 2005, 56(3): 253-258.. Błaszczyk A, Chlebna-Sokół D, Frasunkiewicz J. Ocena sożycia wybranych witamin i składników mineralnych w gruie dzieci łódzkich w wieku 10- lat. Pediatr Wsółcz Gastroenterol Heatol Żyw Dziecka 2005, 7(4): 275-279.. Sitko D, Wojtaś M, Gronowska-Senger A. Sosób żywienia młodzieży gimnazjalnej i licealnej. Rocz PZH 2012, 63(3): 319-327.. Chwojnowska Z, Charzewska J, Wajszczyk B, Chabros E. Trendy w sożyciu wania i witaminy D w dietach młodzieży szkolnej. Probl Hig Eidemiol 2010, 9(4): 544-548. 16. Goluch-Koniuszy Z, Fugiel J. Ocena sosobu żywienia i stanu odżywienia dziewcząt będących w okresie adolescencji, w tym stosujących diety odchudzające. Rocz PZH 2009, 60(3): 251-259. 17. Goluch-Koniuszy Z. Ocena sosobu żywienia dzieci w okresie skoku okwitaniowego z BMI 5 ercentyla z terenu miasta Szczecin. Rocz PZH 2010, 61(3): 307-3. 18. Galiński G, Czarnocińska J. Ocena sosobu żywienia wybranej gruy młodzieży akademickiej miasta Poznania. Żyw Człow Metab 2009, 36(1): 201-204. 19. Gacek M. Ocena sosobu zbiorowego żywienia gruy dzieci szkolnych z uośledzeniem umysłowym w secjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych. Rocz PZH 2009, 60(3): 247-250. 20. Wawrzyniak A, Hamułka J, Brenk M. Ocena sosobu żywienia dzieci i młodzieży z wybranego domu dziecka. Rocz PZH 2010, 61(2): 183-189. 21. Piotrowska E, Mikołajczak J, Biernat J, Żechałko- Czajkowska A. Ocena sosobu żywienia 16-18-letnich dziewcząt z Wrocławia i okolic w asekcie zagrożenia chorobami żywieniowo zależnymi. Cz. II. Witaminy i składniki mineralne. Bromat Chem Toksykol 2012, 45(1): 49-58.