Wartoœæ rynku nasion w Polsce a dochody hodowców STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom X zeszyt 4 457 Ludwik Wicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie WARTOŒÆ RYNKU NASION W POLSCE A DOCHODY HODOWCÓW SEED MARKET VALUE IN POLAND V.S. BREEDERS INCOMES S³owa kluczowe: rynek nasion, op³aty licencyjne, postêp biologiczny, dochody hodowców Key words: seed market, license fees, biological progress, breeders income Synopsis. Przedstawiono zagadnienie rynku nasion w Polsce, jego wartoœci oraz powi¹zanych z ni¹ dochodów hodowców. Ustalono, e rynkowa wartoœæ zu ywanych do siewu nasion wynosi oko³o 1,7 mld z³, z czego tylko 4% (58 mln z³) stanowi obrót rynkowy. Udzia³ obrotów rynkowych by³ najni szy dla gatunków, w których ³atwo mo na by³o rozmna aæ nasiona w gospodarstwach. Dla zbó osi¹ga³ zaledwie 2%. Potencjalne dochody hodowców wynosi³y w r. oko³o 75 mln z³, z czego 15 mln z³ powinno trafiaæ do hodowców zagranicznych. Niestety zbierano tylko 1 mln z³ (17%), ze wzglêdu na nisk¹ 1% œci¹galnoœæ op³at od rozmno eñ w³asnych. Obserwowana w latach - wartoœæ op³at musi zostaæ zwiêkszona o oko³o 1% przez pobieranie op³at licencyjnych od rozmno eñ w³asnych i zmniejszanie szarej strefy, aby mo liwe by³o utrzymanie zakresu hodowli roœlin. Wstêp Stosowanie nasion nowych odmian i wysokiej jakoœci materia³u siewnego pozwala na wprowadzanie do sfery produkcji rolniczej postêpu o charakterze biologicznym, a jego relatywne znaczenie dla wzrostu produkcji rolniczej staje siê coraz wiêksze wraz ze wzrostem poziomu rolnictwa oraz poprawnoœci stosowanej technologii [Woœ 1995, Nalborczyk ]. Ma on niema³e znaczenie dla alternatywnych systemów rolnictwa, gdy mo na wykorzystywaæ odmiany dopasowane do lokalnych warunków glebowych i poziomu intensywnoœci, a tak e przydatne do ekologicznych systemów produkcji rolniczej. Wp³yw postêpu biologicznego na wzrost produkcyjnoœci rolnictwa jest oceniany na ponad 5% [Lorgeou, Ingram i in., Woœ 1995], a jego wdra anie przynosi dochody przekraczaj¹ce 6 mln dolarów rocznie [Day-Rubenstein, Heisey ]. Wprowadzenie postêpu biologicznego mimo zwiêkszania produkcyjnoœci rolnictwa, wymagaj¹ zwykle coraz wy szego poziomu pozosta³ych nak³adów i poprawnej technologii, a tak e ci¹g³ego dokszta³cania siê rolników [Day ]. Badania wykonane dla Polski wskazuj¹, e potencja³ produkcyjny odmian jest wykorzystany zaledwie w 5% ze wzglêdu na niskie zu ycie kwalifikatów [Krzymuski ] oraz nieodpowiedni¹ technologiê [Wicki, Dudek ], a tak e udzia³ gleb s³abych, na których plony nie przekraczaja 2,5-3 t [Krasowicz ]. Sprzeda nasion kwalifikowanych stanowi podstawê do osi¹gania przez hodowców œrodków na prowadzenie prac hodowlanych. Po up³ywie czteroletniego okresu przejœciowego od momentu wejœcia Polski do UE, od 28 r. prace hodowlane prowadzone przez hodowców nie s¹ ju dofinansowywane, wiêc du ego znaczenia nabiera wielkoœæ uzyskiwanych przychodów zwi¹zanych z w³asnoœci¹ praw do odmian. Poœredni¹ form¹ wsparcia prac hodowlanych pozostaje dofinansowywanie z bud etu pañstwa zadañ zwi¹zanych z prowadzeniem prac o charakterze badawczym na potrzeby hodowli roœlin. Malepszy [] uwa a, e rozwi¹zanie to jest b³êdne, gdy utrwala pogl¹d, i prace innowacyjne musz¹ byæ finansowane przez pañstwo, a nie przez przedsiêbiorców. Jego zdaniem finansowanie prac badawczych na potrzeby hodowli nale y uwa aæ za przejœciowe, a w najlepszym razie za wspieraj¹ce badania pomocne w hodowli o charakterze podstawowym, gdy te maj¹ wy sz¹ spo³eczn¹ stopê zwrotu, a hodowla roœlin nie spe³nia obecnie misji spo³ecznej i postrzegana jest jako dzia³alnoœæ gospodarcza, która powinna byæ finansowana ze œrodków w³asnych firm hodowlanych [Duczmal ]. Podstawow¹ form¹ finansowania hodowli roœlin w Polsce zgodnie z ustaw¹ z 23.6. r. o ochronie prawnej odmian roœlin powinny byæ op³aty licencyjne. Op³aty takie s¹ pobierane od podmiotów prowadz¹cych reprodukcjê nasienn¹, a tak e od rolników u ywaj¹cych do siewu nasion z w³asnych rozmno eñ (tzw. FSS farm save seed). W tym drugim przypadku wysokoœæ op³aty wynosi 5% op³aty ustalonej dla materia³u kwalifikowanego.
458 Ludwik Wicki Drobni rolnicy s¹ ustawowo wy³¹czeni z obowi¹zku odprowadzania op³at na rzecz hodowców (do 1 ha wobec odmian polskich hodowców oraz do 3 ha wobec odmian nale ¹cych do hodowców zagranicznych). Oprócz wynikaj¹cej z tej ustawy ochrony prawnej zwi¹zanej z wy³¹cznym prawem do odmiany, mo liwe s¹ tak e inne formy ochrony prawnej: ochrona patentowa (wobec modyfikacji genetycznych, technologii uszlachetniania), a tak e formy biologiczne ochrony praw do odmian. Polegaj¹ one na wprowadzaniu do obrotu odmian mieszañcowych [Bralewski ]. W zwi¹zku z tym rolnicy nie mog¹ reprodukowaæ nasion we w³asnym zakresie, lecz musz¹ je corocznie nabywaæ od przedstawicieli hodowców. Biologiczne formy ochrony pozwalaj¹ hodowcom na osi¹ganie znacznie wy szych przychodów z praw do odmian. Komercyjny rynek nasienny jest podstaw¹ do uzyskiwania przychodów przez hodowców. W Polsce udzia³ powierzchni obsiewanej kwalifikatami wynosi od 5% dla yta do 15% dla pszenicy i jêczmienia. Dla porównania w Hiszpanii by³o to 17% dla jêczmienia i 22% dla pszenicy [Villarroel ], we Francji od 5 do 7% zale nie od gatunku zbó [Roger, Palle ], a w USA w r. 37% dla pszenicy, chocia w 1982 r. by³o to zaledwie 1% [Fernandez-Cornejo ]. Wzrost dochodów hodowców zwi¹zany ze wzrostem rynku komercyjnego mo e byæ wiêc w Polsce ograniczony przez ma³y popyt. Cel i metodologia badañ Celem opracowania by³o okreœlenie zmian wartoœci rynku nasion roœlin rolniczych i potencjalnych dochodów hodowców z op³at licencyjnych w Polsce w okresie od do roku. Osi¹gniêcie celu wymaga³o okreœlenia: (1) wielkoœci ogólnego popytu na nasiona do siewu i ich wartoœci, (2) wartoœci komercyjnego rynku nasion, (3) potencjalnych dochodów hodowców z tytu³u op³at licencyjnych nale nych od sprzeda y nasion kwalifikowanych oraz nasion rozmna anych w gospodarstwach rolniczych, (4) stopnia zast¹pienia dotacji do hodowli roœlin wp³ywami z op³at licencyjnych. Dane do analiz pochodzi³y z ró nych Ÿróde³. Dane o powierzchni zasiewów, sprzeda y nasion kwalifikowanych, powierzchni gruntów ornych bêd¹cych w dyspozycji gospodarstw z poszczególnych grup obszarowych, ceny produktów zaczerpniêto ze statystyk G³ównego Urzêdu Statystycznego, dane dotycz¹ce cen nasion kwalifikowanych zestawiono na podstawie analiz IERiG przedstawianych w serii Analizy Rynkowe, wielkoœæ op³at licencyjnych przyjêto za danymi okreœlonymi przez Agencjê Nasienn¹ w za³¹cznikach do druków AGNAS-1 i AGNAS-2 na rok. Wielkoœæ nielegalnego obrotu nasionami przyjêto za oszacowaniem Marciniaka [] przedstawionym na konferencji Enforcement of plant variety right in the Community 1. Udzia³ odmian krajowych i zagranicznych przyjêto na podstawie udzia³u odmian krajowych i zagranicznych w ogólnej powierzchni reprodukcji nasiennej wg Pañstwowej Inspekcji Ochrony Roœlin i Nasiennictwa w danym roku. Wielkoœæ zu ycia nasion w rolnictwie polskim okreœlono na podstawie area³u produkcji poszczególnych gatunków oraz przeciêtnej normy wysiewu. Wartoœæ zu ywanych nasion okreœlono na podstawie obliczonego zu ycia oraz przyjêtych cen dla ka dego z gatunków. Wartoœæ nasion kwalifikowanych wyceniono wed³ug cen tych nasion na rynku, a wartoœæ nasion reprodukowanych w gospodarstwach rolniczych wyceniono wed³ug cen nasion handlowych. Za³o ono, e wszystkie nasiona kukurydzy i buraków cukrowych u ywane do siewu pochodz¹ z zakupu. W celu unikniêcia wahañ wartoœci rynku w kolejnych latach wynikaj¹cych z corocznych zmian cen w wycenie przyjêto ceny œrednie dla lat - jako œredni¹ piêcioletni¹ i u yto dla ca³ego analizowanego okresu. Wartoœæ nale nych hodowcom op³at licencyjnych okreœlono jako sumê wynikaj¹c¹ z wielkoœci sprzeda y nasion kwalifikowanych pomno on¹ przez wielkoœæ jednostkowych op³at licencyjnych i wielkoœci zu ycia nasion z w³asnej produkcji (FSS) pomno on¹ przez po³owê stawki op³aty licencyjnej z uwzglêdnieniem ustawowego wy³¹czenia drobnych rolników (do 1 ha lub do 3 ha w stosunku do odmian zagranicznych). Ich udzia³ w zu yciu nasion ustalono jako identyczny, jak udzia³ u ytkowanych przez takie gospodarstwa gruntów ornych wg danych GUS. Oszacowanie op³at licencyjnych dotyczy zbó i ziemniaków. Wyniki analiz Produkcja podstawowych roœlin rolniczych w Polsce zajmuje ponad 1 mln ha. Najwiêkszy udzia³ maj¹ zbo a, nastêpnie kukurydza oraz roœliny przemys³owe. Znaczenie ziemniaków zmniejszy³o siê znacznie i w r. uprawiano je na 547 tys. ha (rys. 1). 1 Konferencja mia³a miejsce w Warszawie 11-12.5. r.
Wartoœæ rynku nasion w Polsce a dochody hodowców 459 Zu ycie nasion i sadzeniaków w polskim rolnictwie zwi¹zane by³o ze zmianami w strukturze produkcji i wynosi³o oko³o 1,7 mln ton zbó, z czego najwiêkszy udzia³ mia³a pszenica (oko³o 28%), a nastêpnie yto, pszen yto i mieszanki zbo owe (po ok. 17%). Zu ycie sadzeniaków zmniejsza³o siê wraz ze spadkiem powierzchni produkcji, z ponad 3,7 mln ton w roku do 1,5 mln ton w roku. Wzros³o zu ycie nasion rzepaku i kukurydzy w zwi¹zku z ekspansj¹ tych roœlin w uprawie oraz zmniejszeniem siê zu ycia nasion buraków cukrowych (rys. 2). ¹czna wartoœæ zu ywanych w polskim rolnictwie nasion podstawowych roœlin rolniczych wynosi³a w roku oko³o 1,7 mld z³otych (rys. 3), czyli oko³o 3% wartoœci produkcji globalnej rolnictwa. Oszacowana wartoœæ zu ywanego materia³u siewnego mala³a, przede wszystkim ze wzglêdu na zmniejszaj¹ce siê zu ycie sadzeniaków. Ich wartoœæ zmniejszy³a siê z 1 mld do 45 mln z³, czyli o ponad 5%. Wzros³a natomiast ponad dwukrotnie wartoœæ zu ywanych nasion rzepaku i kukurydzy (po ponad 9% œredniorocznie). W roku wartoœæ nasion kukurydzy wynosi³a oko³o 16 mln z³otych, a rzepaku ponad 6 mln z³otych. Wartoœæ zu ywanych nasion buraków cukrowych zmniejszy³a siê o oko³o 45%, w zwi¹zku z ograniczaniem powierzchni ich produkcji. Wartoœæ zu ywanego do siewu ziarna zbó nie zmienia³a siê i wynosi³a oko³o 85 mln z³. Wartoœæ rynku komercyjnego Wartoœæ nasion sprzedawanych na komercyjnym rynku nasiennym zosta³a oszacowana dla roku na 58 mln z³, podczas gdy w r. by³o to oko³o 63 mln z³. Szacunki przedstawiane przez Duczmala [] okreœla³y wartoœæ rynku nasion rolniczych na 18 mln dolarów, czyli oko³o 56 mln z³ 2. W Polsce, ale i te w rolnictwie europejskim pojawia siê tendencja do obni ania udzia³u nasion kwalifikowanych w zasiewach zbó [Roger, Palle ]. Wartoœæ komercyjnego rynku nasion (wynikaj¹cego z poda y nasion kwalifikowanych) stanowi³a oko³o 35% wartoœci nasion ogó³em. Udzia³ obrotu towarowego w wartoœci zu ycia nasion wzrasta³ w Rysunek 2. Zu ycie materia³u siewnego i sadzeniakowego w Polsce w latach - (prawa skala dla rzepaku, dla buraków cukrowych i kukurydzy); zu ycie nasion okreœlono w tys. jednostek siewnych ród³o: obliczenia w³asne, powierzchnia zasiewów przyjêta za GUS. obserwowanym okresie, gdy w roku wynosi³ on tylko 28%. Wzrost ten wynika³ przede wszystkim ze zmniejszenia zu ycia sadzeniaków ziemniaka, wœród których udzia³ kwalifikatów nie przekracza³ 5%. Przedsiêbiorstwa hodowlane i nasienne mog¹ wiêc otrzymywaæ dochody z zaledwie 4% rynku nasiennego ogó³em (licz¹c wartoœciowo). Dla gatunków, w których mo liwa i powszechna jest ochrona biologiczna praw do odmian, udzia³ obrotów rynkowych jest wysoki: z za³o enia jest to 1% dla kukurydzy i buraków cukrowych, a dla rzepaku wynosi to oko³o 95% 3. Dla zbó udzia³ ten zmniejsza³ 12 1 8 6 4 2 mln ha zbo a kukurydza rzepak buraki cukrowe ziemniaki Rysunek 1. Powierzchnia produkcji podstawowych gatunków roœlin w Polsce i jej zmiany w okresie - [mln ha] ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych GUS. tys. ton 4 3 2 1 21 22 1, 8, 6, 4, 2,, zbo a kukurydza buraki cukrowe ziemniaki rzepak mln z³ 25 15 1 5 Lata 21 Zbo a Ziemniaki Kukurydza rzepak Buraki cukrowe Rysunek 3. Wartoœæ szacunkowa nasion i sadzeniaków w Polsce w latach - ród³o: obliczenia w³asne. 22 2 Przyjêto kurs œredni z r.: 1 USD = 3,125 z³ (www.nbp.pl, zak³adka statystyka). 3 Nale y pamiêtaæ, e mimo i dostawy nasion rzepaku pokrywaj¹ zaledwie 65% ogólnego zapotrzebowania na nasiona, to ceny kwalifikatów s¹ prawie dwadzieœcia razy wy sze ni ceny nasion handlowych. Oznacza to, e wartoœæ nasion reprodukowanych w gospodarstwach rolniczych i zu ywanych do siewu stanowi ni szy udzia³ ni wynika³oby to z iloœci tych nasion.
46 Ludwik Wicki 8, 6, 4, 2,, Lata mln z³ 21 22 Zbo a Ziemniaki Kukurydza Rzepak Buraki cukrowe Rysunek 4. Wartoœæ szacunkowa kwalifikowanych nasion i sadzeniaków zu ywanych do siewu w latach - ród³o: obliczenia w³asne. 1% % udzia³ hodowców zagr. w wartoœci op³at licencyjnych 5% zbo a_kwalifikaty 4% ziemniaki_kwalifikaty 3% zbo a_fss ziemniaki_fss 2% 21 22 Rysunek 5. Udzia³ hodowców zagranicznych w wartoœci op³at hodowlanych ród³o: badania w³asne. siê w analizowanym okresie z 36% w roku do zaledwie 2% w roku, a dla ziemniaków z 11 do 9%. Najwa niejszym dla hodowców i przedsiêbiorstw nasiennych segmentem rynku nasiennego s¹ obroty nasionami buraków cukrowych, kukurydzy i rzepaku. Stanowi³y one ponad 6% obrotów na rynku nasion i ich udzia³ wzrasta³ (rys. 4). Dochody hodowców Firmy hodowlane uzyskuj¹ œrodki na finansowanie swojej dzia³alnoœci z op³at licencyjnych 4. W tabeli 1 zestawiono nale ne hodowcom kwoty wynikaj¹ce ze zu ycia nasion odmian, do których hodowcy posiadaj¹ okreœlone prawa. Dla porównania w tabeli 1 zestawiono nie tylko dane od czasu obowi¹zywania ustawy o ochronie prawnej odmian (od roku), lecz tak e oszacowane wielkoœci dla lat wczeœniejszych, co pozwala dokonaæ oceny zmian w wielkoœci œrodków nale nych hodowcom. W kolejnych latach, wraz ze spadkiem sprzeda y kwalifikatów, wielkoœæ potencjalnych op³at licencyjnych zmniejsza³a siê. W okresie - by³o to œrednio ponad 16 mln z³ od sprzeda y kwalifikatów zbó oraz 3 mln z³ od sprzeda y sadzeniaków. ¹czna oszacowana kwota oko³o 2 mln z³ to znacznie mniej ni 3 mln z³ dotacji, które jeszcze w roku otrzymywali hodowcy, tym bardziej, e wp³ywy z op³at licencyjnych istnia³y obok dotacji. Zast¹pienie utraconych dotacji wp³ywami z op³at od FSS od rozmno eñ w gospodarstwach jest mo liwe o ile œci¹galnoœæ tych op³at osi¹gnie ponad 5%. Pe³ne oszacowane wp³ywy z tego tytu³u mog¹ wynosiæ nawet 6 mln z³. Niestety tylko czêœæ z tych op³at, zmniejszaj¹ca siê z roku na rok, nale y siê hodowcom krajowym (rys. 5). Op³aty licencyjne z rynku formalnego dla hodowców zagranicznych oszacowane zosta³y na 5 mln z³, a od FSS na 1 mln z³. Oznacza to, e a 3% licencji z ³atwego do kontrolowania rynku formalnego trafia do hodowców zagranicznych. Mog¹ te oni otrzymywaæ nawet 15% op³at od FSS z polskiego rynku. Mo liwoœæ otrzymywania op³at od FSS jest obecnie ograniczona. Nie istniej¹ instytucje i mechanizmy pozwalaj¹ce na przeprowadzenie takich dzia³añ wobec ponad 1 mln rolników. Reprezentuj¹ca interesy hodowców Agencja Nasienna Sp. z o.o., dzia³aj¹c w imieniu hodowców dokonuje próby zbierania nale - nych op³at. Wed³ug Marciniaka [28] z op³at licencyjnych z rynku formalnego ziarna zbó uzyskano 8 mln z³, a z op³at od rozmno eñ w³asnych 1,1 mln z³. Mo na wiêc stwierdziæ, e hodowcy otrzymuj¹ 7-1% nale nych im op³at od materia³u kwalifikowanego 5 i zaledwie 3% op³at od rozmno eñ w³asnych (FSS). Przychody z op³at licencyjnych mog¹ znacznie wzrosn¹æ, o ile zostanie poddana kontroli szara strefa handlu nasionami. Tylko oko³o 5% zbiorów na plantacjach kwalifikowanych jest poddawane kwalifikacji laboratoryjnej i legalnie wprowadzane do obrotu [Wicki ]. Wed³ug Marciniaka [] obroty w szarej strefie przekraczaj¹ te oficjalnie rejestrowane. Na rysunku 6 przedstawiono wartoœæ oszacowanych op³at licencyjnych od obrotów w szarej strefie. Wynosz¹ one oko³o 25 mln z³ od zbó i oko³o 6 mln z³ od sadzeniaków ziemniaka. Ta czêœæ obrotów mo e byæ ³atwiej poddana kontroli. ¹cz¹c ze sob¹ wszystkie Ÿród³a dochodów hodowców z op³at licencyjnych mo na stwierdziæ, e ich roczna oszacowana wartoœæ wynosi: 2 mln z³ z rynku formalnego oraz 6 mln z³ z FSS lub 2 4 W tym przypadku pominiêto przychody jakie mo e osi¹gn¹æ firma hodowlana, je eli prowadzi jednoczeœnie dzia³alnoœæ nasienn¹. Za³o ono, e jest to dzia³alnoœæ rolnicza i jako taka nie musi wystêpowaæ w ka dym przedsiêbiorstwie hodowlanym, podobnie jak np. chów byd³a. Niemniej 2-3% nasion kwalifikowanych pochodzi z reprodukcji nasiennej w firmach hodowlanych i dla tej czêœci nie uzyskaj¹ one op³at licencyjnych. 5 Du a liczba hodowli krajowych prowadzi te reprodukcjê nasienn¹ na du ¹ skalê. Wartoœæ szacowanych op³at licencyjnych od w³asnej produkcji nie jest wliczana przez hodowców do przychodów z op³at, lecz stanowi integraln¹ czêœæ ich przychodów ze sprzeda y. St¹d ró nica miêdzy wartoœci¹ oszacowan¹ dla rynku ogó³em a wartoœci¹ podawan¹ przez hodowców.
Wartoœæ rynku nasion w Polsce a dochody hodowców 461 Tabela 1. Wartoœæ nale nych hodowcom op³at licencyjnych z tytu³u sprzeda y materia³u kwalifikowanego i rozmno eñ w³asnych (FSS) przy za³o eniu pe³nej ich œci¹galnoœci Rok zbo a ogó³em Wartoœæ op³at licencyjnych Wartoœæ op³at od 25,5 23,3 19,7 15,3 13,5 46,3 44,5 38,6 39,2 4,1 71,8 67,9 58,3 54,5 53,6 11,3 12,9 1,1 7,8 6,8 yto owies pszen- yto pszenica jêczmieñ ziemniaki materia³u kwalifikowanego [mln z³] 5,3 4,2 3,7 3,1 2,4 Wartoœæ op³at od 16,8 17, 15, 14,1 13,9 28,1 29,9 25,1 21,8 2,7 ród³o: obliczenia w³asne. 4,7 4,6 3,7 4,5 4,7 3,9 2,7 2, 1,2 1,1 2, 1,2 1,2,8,8 FSS [mln z³] 17,6 15,6 1,6 9,5 9,5 Razem [mln z³] 1, 8,8 7,4 7,5 7,1 21,5 18,3 12,6 1,7 1,6 2,7 2,6 2,4 2,6 2,8 4,6 3,8 3,6 3,3 3,6 3, 2,5 2,6 2,5 2,4 4,5 4,7 6,9 8,6 9,2 7,5 7,2 9,5 11,1 11,6 mln z³ z rynku formalnego, 2-3 mln z³ od obrotów szarej strefie i 4-45 mln z³ z FSS. Znaczne ograniczenie szarej strefy (bez ograniczania realnego popytu) pozwoli hodowcom na osi¹ganie z tej czêœci rynku kwot pozwalaj¹cych na zast¹pienie dotacji bud etowych, których wysokoœæ wynosi³a oko³o 3 mln z³ rocznie. Podsumowanie Wielkoœæ rynku nasion w Polsce zale y od zmieniaj¹cej siê struktury zasiewów w polskim rolnictwie. Du e znaczenie ma przede wszystkim spadek powierzchni produkcji ziemniaków oraz wzrost powierzchni uprawy kukurydzy i rzepaku. Ogólna wartoœæ zu ywanych nasion w polskim rolnictwie to oko³o 1,7 mld z³, a wartoœæ rynku formalnego to prawie 6 mln z³, czyli oko³o 4% ogólnej wartoœci. Rynki nasion kukurydzy, buraków cukrowych i czêœciowo rzepaku s¹ skutecznie kontrolowane przez hodowców w zakresie ich praw do dochodów z w³asnoœci intelektualnej, dziêki temu, e dominuj¹ na nich nasiona odmian mieszañcowych i mo liwe jest zastosowanie biologicznych metod ochrony praw. Dla tych gatunków z zakupu pochodzi nawet ca³oœæ zu ywanych nasion. Dla zbó i ziemniaków wielkoœæ rynku formalnego nie przekracza 15% iloœciowo i 3% wartoœciowo wielkoœci rynku ogó³em. Przychody hodowców z praw do odmian mog¹ potencjalnie osi¹gaæ nawet 8 mln z³, lecz tylko 2 mln z³ otrzymywane mo e byæ z rynku formalnego, pozosta³a czêœæ to mo liwe do otrzymania op³aty od FSS. Œci¹galnoœæ op³at z rynku formalnego osi¹ga 7-8%, a od FSS zaledwie 3%. Oszacowane dochody hodowców od obrotów w szarej strefie wynosz¹ oko³o 3 mln z³. Likwidacja tej patologii w nasiennictwie pozwoli znacznie zwiêkszyæ dochody hodowców. Zast¹pienie dotacji przez wp³ywy z op³at licencyjnych wymagaæ bêdzie ujawnienia co najmniej 7% szarej strefy na rynku nasiennym (oko³o 2 mln z³) oraz osi¹gniêcia œci¹galnoœci od FSS na poziomie co najmniej 2% (1 mln z³). Oznacza to, e op³aty powinny byæ zbierane od gospodarstw powy ej 1 ha ze skutecznoœci¹ 8%. Dotyczy to oko³o 8 tys. gospodarstw. Wnioski 1. Formalny rynek nasion to oko³o 4% wartoœci zu ywanych nasion. Wielkoœæ ta jest stabilna. Dla zbó jest to oko³o 2%, a dla ziemniaków mniej ni 1%. Te dwa subrynki s¹ mniej dochodowe ni oferowanie nasion mieszañcowych (kukurydza, buraki cukrowe, rzepak). 2. Dochody hodowców krajowych z rynku formalnego (op³aty licencyjne) wynosz¹ oko³o 2 mln z³. Po zniesieniu dotacji utrzymanie finansowania prac hodowlanych na sta³ym poziomie bêdzie 3,5 3,6 4,1 3,1 2,5 58,1 52,4 3,1 21,1 19,4 61,5 56, 34,2 24,1 21,9 mln z³ 35 zbo a ziemniaki 3 25 2 15 1 5 Lata 21 22 Rysunek 6. Szacunkowa wartoœæ nale nych op³at od nielegalnego obrotu nasionami ród³o: badania w³asne.
462 Ludwik Wicki mo liwe, o ile op³aty wzrosn¹ o nastêpne 3 mln z³, np. przez ograniczenie gospodarstw o powierzchni ponad 1 ha (1 mln z³). Inn¹ mo liwoœci¹ jest ekspansja na rynki zagraniczne. 3. Wsparcie hodowli ze strony pañstwa powinno odbywaæ siê w sposób poœredni przez wspieranie podstawowych badañ naukowych s³u ¹cych hodowli. Takie rozwi¹zanie jest lepsze ni ukryte wsparcie sektora hodowlano-nasiennego przez dop³aty do stosowania materia³u kwalifikowanego do siewu w ramach pomocy de minimis. W roku by³a to kwota prawie 2 mln z³ [PPR 28]. Stosowanie kwalifikatów powinno byæ zale ne od oceny op³acalnoœci ich u ycia przez producentów, czyli poddane ocenie rynkowej. Literatura Bralewski T. : Globalizacja w nasiennictwie. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo, nr 1, Poznañ, s. 4-11. Day K. : Agricultural Technology Development. [W:] Agricultural Resources and Environmental Indicators, -. U.S. Department of Agriculture. Economic Research Service. Natural Resources and Environment Division. Anderson M., Magleby R., Washington D.C. (red.) Agricultural Handbook No. 712, July, s. 241-251. Day-Rubenstein K., Heisey P. : Crop Genetic Resources. [W:] Agricultural Resources and Environmental Indicators, Edition, Wiebe K., Gollehon N. (red.) Economic Information Bulletin No. (EIB-16), USDA, July. s. 5-87. Duczmal K. : Przysz³oœæ rynku nasiennego roœlin warzywnych. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo nr 2, s. 2-6. Fernandez-Cornejo J. : The Seed Industry in U.S. Agriculture. Agriculture Information Bulletin Nr 786. USDA Washington D.C. s. 1. Ingram J., MacLeod J., McCall M.H. : The contribution of varieties to the optimisation of cereal production in the UK. Aspects of Biology, nr 5. Krasowicz S. : Mo liwoœci zwiêkszenia produkcji zbó w Polsce. [W:] Czy Polsce grozi kryzys zbo owy. Wydawnictwo Wieœ Jutra, Warszawa, s. 66-78. Krzymuski J. (red.) : Historia hodowli i nasiennictwa na ziemiach polskich w XX wieku. Roœliny rolnicze. Wydawnictwo Prodruk, Poznañ, s. 8-82. Lorgeou J. : Ocena odmian kukurydzy w systemie doœwiadczalnictwa porejestrowego we Francji. Hodowla Roœlin i Nasiennictwo, nr 3. Malepszy S. : Koniec wspomagania przez Fundusz Postêpu Biologicznego i co dalej? Hodowla Roœlin i Nasiennictwo, nr 2, Poznañ, s. 25-26. Marciniak K. : Rozmno enia w³asne w Polsce (Farm saved seeds in Poland). Wyst¹pienie na konferencji Enforcement of plant variety right in the Community, Warszawa, 11-12.5. [http://www.cpvo.fr, 15.2.28]. Marciniak K. 28: Stan polskiej hodowli roœlin. Materia³y konferencyjne z konferencji nt. Stan i perspektywy polskiej hodowli roœlin i nasiennictwa. Warszawa, SGGW, 3 kwietnia. Nalborczyk E. : Postêp biologiczny a rozwój rolnictwa w koñcu XX i pocz¹tkach XXI stulecia. Agricola nr 33 suplement. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. PPR. 28: Rozmawialiœmy ze Stanis³awem Kamiñskim, prezesem Agencji Rynku Rolnego [www.ppr.pl/artykuly.php, 28.1.28]. Roger P., Palle M.R. : Farm saved seeds in France, Spain and Portugal. Community Plant Variety Office Mat. Konf. Enforcement of plant variety rights in the Community. Madrid 22-23.2.. [http://www.cpvo.fr, 25.2.28]. Ustawa z 23.6. r. o ochronie prawnej odmian roœlin. Dz.U. z r. nr 137, poz. 13, wraz ze zmianami wprowadzonymi w r. nr 126, poz. 877, oraz w r. nr 99, poz. 662. Villarroel A. : Problems faced by breeders. Mat konf.: Enforcement of plant variety rights in the Community. Madrid 22-23.2. [http://www.cpvo.fr, 25.2.28]. Wicki L. : Zakres i wydajnoœæ reprodukcji nasiennej w latach -22 w Polsce. Roczniki Naukowe SERiA, t.vi, z.1. s. 241-246. Wicki L., Dudek H. : Wp³yw podstawowych nak³adów plonotwórczych na poziom i wartoœæ produkcji w gospodarstwach rolniczych. Roczniki Nauk Rolniczych SERiA G, t. 92, z. 1. s. 3-41. Woœ A. 1995: Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Summary In his paper changes of seed market value in Poland and breeders incomes gained from this marker are discussed. Seed market value counted in market prices reach about 42 millions euro, but only 4% (14 millions euro) of that value was connected with market turnover, and 6% was reproduced by farmers for themselves. Share of turnover on commercial market was low for species which are easy to be reproduced in farms. For example only 2% of cereals seed was bought on formal seed market. Calculated on basis of market size breeders incomes reached for 18 millions euro (in that sum 4 millions euro should be paid for foreign breeders). Unfortunately only 3 millions euro (17%) was already collected, due to very low collectiveness of fees from farm save seeds (only 1%). Observed incomes gained by breeders must be twined to replace government subsidies for plant breeding, which were reduced in last years, because of EC regulations implementation. If not, the scope of breeding work will probably reduced because of lack of funds. Adres do korespondencji: dr in. Ludwik Wicki Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydzia³ Nauk Ekonomicznych ul. Nowoursynowska 166, 2-787 Warszawa tel. ( 22) 593 42 38, e-mail: ludwik_wicki @sggw.pl