POLSKA AKADEMIA NAUK INSTYTUT ZOOLOGII FRAGMENTA FAUNISTICA Tom 35 W arszawa, 1992.06.30 Nr 17 A ndrzej P ie c h o c k i Mięczaki wodne (Mollusca aquatica) Roztocza [Z 2 tabelam i i 2 rysunkam i w tekście] A bstract. In the rivers of the w estern and central parts of th e Roztocze U pland, SE Poland, 37 species of M ollusca were found: 23 Gastropoda and 14 Bivalvia. In the u pper course of th e W ieprz River 34 species of Mollusca occurred. In the Tanew River and its trib u taries 24 species w ere found. In all investigated rivers bivalves of the genus Pisidium and the snail A ncylus fluviatilis predom inated. WSTĘP Mięczaki wodne Roztocza są dotychczas słabo zbadane. W śród publikacji pośw ięconych słodkow odnym M ollusca tego te re n u n a pierw szym m iejscu wym ienić należy opracow anie P iechockieg o i Łuczaka (1989), w którym p rzed staw iono wyniki b ad ań nad drobnym i m ałżam i (Sphaeriidae) górnego i środkowego biegu W ieprza. Stosunkow o bogate dane o m ięczakach słodkow odnych Roztocza m ożna znaleźć w pracach Polińsk iego (1913, 1917) i U r b a ń sk ieg o (1933, 1947). W zm ianki o ślim akach i m ałżach om awianego obszaru zaw ierają też niektóre o p rac o w an ia ogólne (Falniowski 1989, Piech ocki 1989). Podstaw ę niniejszego opracow ania stanow ią m ateriały zebrane w latach 1986-1990 w trakcie b adań terenowych n a obszarze Roztocza Zachodniego i Środkowego, przeprowadzonych w ram ach program u koordynow anego przez In sty tu t Zoologii PAN w Warszawie. W pracy w ykorzystano również próby Sphaeriidae zebrane przez auto ra oraz m gr A nnę A b r a s z e w s k ą -K o w a lc z y k we w rześniu 1982 r. oraz próby m ięczaków zebrane w ostatnim pięcioleciu przez m agistrantów Z akładu Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ: m gr Dorotę D u d e k, m gr Marię K lim czak i m gr Cezarego Ł u cza k a. W ym ienionym osobom sk ład am serdeczne podziękowanie za w ydatną pomoc w przeprow adzonych b ad an iach.
2 8 6 A. Piechocki TEREN BADAŃ I WYKAZ STANOWISK W porów naniu z innym i regionam i Polski obszar Roztocza charakteryzuje się znacznym ubóstw em wód. Główną rzeką tego terenu je st Wieprz biorący początek z Jeziora Wieprzowego w pobliżu Tom aszowa Lubelskiego. Całkowita długość rzeki wynosi 303 km, je d n a k n a obszar Roztocza objęty badaniam i (Wieprzów T am aw acki - Szczebrzeszyn) przypada zaledwie około 65 km jej biegu. Począwszy od okolic M ajdanu Wielkiego rzeka płynie stosunkow o szybko tworząc liczne bystrza. Dno wyżej położonych odcinków je s t piaszczyste lub piaszczysto- -m uliste (patrz wykaz stanow isk); począwszy od Żuraw nicy w osadach dennych przew ażają drobnoziarniste m uły lessowe. Cechą typową dla górnego W ieprza je s t ubóstw o roślin naczyniowych w nurcie rzeki. Brzegi są stosunkow o wysokie (1-2 m), strom e i wzdłuż wielu odcinków porośnięte olszą. Wody badanych odcinków W ieprza są lekko zanieczyszczone i w edług danych udostępnionych przez Sam odzielną Pracownię B adań i Kontroli Środow iska w Zam ościu odpow iadają n a ogół II klasie czystości. C echą charakterystyczną górnego W ieprza je s t niska tem p eratu ra wody, nie przekraczająca latem 17 C. Zjaw isko to, spow odow ane głównie zasilaniem rzeki przez liczne źró d ła szczelinowe i wywierzyska, wpływa praw dopodobnie negatyw nie n a rozwój zgrupow ań m ięczaków i innych bezkręgowców. Szczegółowy opis W ieprza zawiera m onografia przygotowana pod redakcja O k o ł o w i c z a (1957), a stosunki wodne w rejonie Roztoczańskiego P arku N arodowego przedstaw ia praca W i l g a t a i M i c h a l c z y k a (1987). M ateriały m alakologiczne zbierano również w Tanwi i jej praw obrzeżnych dopływ ach rozpoczynających się n a terenie Roztocza: Łosinieckim Potoku, J e le niu, Studzienicy, Sopocie i Szum ie z Niepryszką. W dolnym biegu, a częściowo też w środkowym, rzeki te płyną ju ż n a terenie Kotliny Sandom ierskiej. B adany fragm ent Tanwi m a około 60 km długości. Na odcinku od Łukawicy do osady Korkosze prąd wody je st um iarkow anie szybki, a dno piaszczyste. W pobliżu Rebizantów rzeka spływa gwałtownie w dół po w apiennych progach skalnych i nabiera ch arak teru górskiego. W okolicy wsi Borowiec prąd wody ulega zwolnieniu, a w osadach dennych ponownie przew ażają osady piaszczysto-m uliste. W nurcie górnej Tanwi, zwłaszcza w odcinkach szybko płynących, dość częste s ą kępy potocznika (Berula erecta)-, inne gatunki roślin trafiają się rzadziej. 4 Wyżej wym ienione praw obrzeżne dopływy Tanwi, spływające w kierunku południow o-zachodnim, przypom inają rzekę główną. W strefie krawędziowej Roztocza nabierają one charakteru górskiego, co przejaw ia się gwałtownym przyśpieszeniem prądu, obecnością skalnego lub kam ienistego d n a i V -kształtnym i dolinam i. Cechy te najdobitniej uwidoczniają się w przełomowym odcinku Sopotu, w rezerwacie Czartowe Pole (st. 42). P rzew ażającą część zlew ni Tanw i tw orzą obszary leśne i teren y słabo zagospodarow ane, dzięki czem u płynące tu rzeki zachow ały swój n a tu ra ln y c h a ra kter. Wody Tanwi i jej dopływów odznaczają się bardzo n isk ą tem peraturą, która naw et latem rzadko przekracza 12 C. C harakterystykę hydrochem iczną rzek
Mięczaki w odne Roztocza 2 8 7 dorzecza Tanw i znaleźć m ożna w pracach B iesiadki i Kowalika (1978) oraz S tępn ia, Kowalika i Radwana (1983). W badanym terenie b rak je s t n aturalnych jezior. W iększymi zbiornikam i stagnującym i są staw y rybne i niewielkie zbiorniki retencyjne n a rzekach. Stosunkow o nieliczne s ą też zbiorniki nadrzeczne - starorzecza, staw y, torfianki i zbiorniki efemeryczne. Podczas zbierania m ateriałów staran o się uwzględnić w szystkie rodzaje zbiorników stagnujących, w ystępujących n a Roztoczu. ibodaczó' S zczebrzeszyn^ Kawęczyn. Topólcza Ż uraw nica''~ T urzyniec' ro z t o c z a ń sk i' Wyw^czka' Zwierzyniec PARK Obrocz u \ \ Gudów' > NARODOWY I Bondyrz Góreckol S ta r e 1 Krasnobród Majdan Kasztelański Góręcko Kościelne Józefów Wieprzów Tarnawacki H am ernia Majdar Nowiny TOMASZOW 1 LUBELSKI 'Fryszarka Susiec Szostaki josuchy 2 9 * M (ebizanty Borowiec Narol Łukowica Rys. 1. Teren i stanow iska badań.
2 8 8 A. Piechocki Bardzo charakterystyczne dla Roztocza sa źródła wywierzyskowe, usytuow a ne najczęściej w b ezp o śre d n im sąsiedztw ie rzek. C h a ra k te ry sty k ę w ód źródłowych zaw iera praca B iesiadki i Kowalika (1978). M ateriały m alakologiczne zebrano z 54 niżej wym ienionych stanow isk, u sy tuow anych n a terenie Roztocza i częściowo n a przyległym obszarze Kotliny Sandom ierskiej (rys. 1). Num ery podane w naw iasach odpow iadają num erom stanow isk zaproponow anym do b a d a ń hydrobiologicznych we w cześniejszym opracow aniu (Liana, M ikołajczyk, P iechocki 1992). Opisy stanow isk zaopatrzono we w spółrzędne siatki UTM, celem łatwiejszej ich lokalizacji. D o rzecte W ieprza 1(1). Wieprzów Tarnaw acki, kanał m elioracyjny odprowadzający wodę z Jeziora Wieprzowego. O dcinek zarośnięty w pobliżu śluzy; głęb. 0,1-0,7, szer. 0,2-1,5 m; FA 79. 2(2). T arnaw atka-t artak, Wieprz przy przecięciu z szosą Zam ość-tom aszów Lub. O dcinek łąkowy o dnie m ulistym i powolnym prądzie wody, głęb. 0,1-0,2 m, szer. 1,0-1,5 m; FA 69. 3(3). Wieprz we wsi M ajdan Wielki, odcinek ofaszynowany o głęb. 1,0-1,5 m, szer. 6,0-8,0 m. Dno m uliste, prąd powolny; FB 60. 4. Wieprz powyżej śluzy w Krasnobrodzie, odcinek łąkowy o szer. 3,5-4.0 m, głęb. 1,0 m; dno żw irowato-piaszczyste, prąd w artki; FB 50. 5(4). Zalew n a Wieprzu w K rasnobrodzie (pow. 800 m x 250 m), głęb.0,5-2,0 m przy brzegu; FB 50. 6. Bondyrz, m łyńskie spiętrzenie wody o m ulistym dnie; FB 40. 7(6). Bondyrz, poniżej młyna, odcinek o dnie piaszczysto-żwirowatym i strom ych brzegach; FB 40. 8(7). Guciów, odcinek łąkowy W ieprza przy końcu wsi (w stronę Obroczy), szer. 4,0-6,0 m, głęb. 1.0 m, prąd w artki; FB 40. 9. Śródleśny i szybko płynący odcinek rzeki około 1 km powyżej wywierzyska spod Stokowej Góry; FB 40. 10(8). Duże wywierzysko śródleśne wypływające spod Stokowej Góry. Główny basen wywierzyska 0 dnie kam ienistym, porośniętym potocznikiem ; FB 40. 11(9). O dcinek W ieprza tuż poniżej wywierzyska spod Stokowej Góry; głęb. 0,5-1,2 m, szer. 6,0-8,0 m. prąd um iarkow anie szybki, dno piaszczysto-żwirowate; FB 40. 12(10). Wieprz w Obroczy, szeroko rozlany odcinek tuż powyżej m ostu; głęb. 0,2-0,6 m, szer. 20-25 m, dno piaszczyste z niewielkimi złogami detrytusu, prąd um iarkow anie szybki; FB 40. 13(11). W ywierzysko na lewym brzegu W ieprza koło m ostu w Obroczy; FB 40. 14(12). Szybko płynący odcinek W ieprza 200-300 m powyżej wsi Rudka. Odcinek łąkowy, silnie m eandrujący. Dno piaszczysto-m uliste, głęb. 0,5-1,0 m, szer. 5,0-6,0 m; FB 30. 15(13). Największy ze stawów Echo koło Zwierzyńca. Dno piaszczyste, m iejscam i zarośnięte roślinnością szuwarową; FB 30. 16(14). Potok Świerszcz między wypływem ze staw ów Echo a rezerwatem tarpanów. O dcinek leśny, głęb. 0.1-0,5 m, szer. 1.0-2,0 m; FB 30. 17(16). W ywierzyska n a brzegu Wieprza w Wywłoczce, tuż przy szosie Zwierzyniec-Szczebrzeszyn; FB 30. 18. Wolno płynący odcinek W ieprza w T urzyńcu, dno piaszczysto-m uliste; FB 30. 19(17). Wieprz w Żurawnicy; odcinek o strom ych brzegach i piaszczystym dnie. Prąd w artki, głęb. 1.0 m. szer. 8,0 m; FB 30. 20(18). Rów melioracyjny n a prawym brzegu W ieprza w Żurawnicy. Dno torfiaste z piaskiem 1kam ieniam i, silnie zarośnięte, prąd szybki; głęb. 0,4-0,6 m, szer. 0,5-1,5 m; FB 30. 21(19). Wieprz w Kawęczynie. O dcinek łąkowy zacieniony drzewami, prąd wartki; głęb. 0,5-1,0 m, szer. 5,0-7,0 m. dno piaszczyste; FB 31. 22(20). Wieprz w Szczebrzeszynie, odcinek ofaszynowany o szybkim prądzie; głęb. 1,0-1,5 m, dno piaszczyste; FB 31.
Mięczaki wodne Roztocza 2 8 9 23(21). Rzeka Św inka w Szczebrzeszynie. Głęb. 0,1-0,3 m, szer. 1,3-1,5 m, brzegi strom e, dno piaszczysto-żwirowate ze złogami m ułu; FB 31. 24(22). Rów melioracyjny między Wieprzem i Św inką w Szczebrzeszynie. Dno muliste, głęb. 0,2 m; FB 31. D orzecze Tanwi 25(24). Tanew w Łukawicy, odcinek przecinający olszynę. Prąd powolny, dno piaszczyste z obfitym detrytusem ; głęb. 0,3-0,4 m, szer. 1,5-2,0 m: FA 67. 26(25). Uregulowany odcinek Tanwi w pobliżu wsi Młynki, przy drodze N arol-h uta S tara. N urt zarośnięty roślinnością traw iastą, prąd wartki, dno piaszczyste; głęb. 0,5-1,0 m, szer. 4.0-5,0 m; FA 67. 27(26). Tanew n a przecięciu z szosą Paary-H uta Stara. Prąd szybki, dno piaszczyste, pokryte m iejscam i detrytusem i porośnięte potocznikiem; głęb. 0,3-0,5 m, szer. 4,0-8,0 m; FA 68. 28(27). Tanew w R ebizantach. Bystrze skaskadow ane małymi w odospadam i, głęb. 0,5-1,0 m, szer. 8.0-10 m; FA 58. 29(28). Tanew w rezerwacie Nad Tanwią, odcinek z progami skalnym i. Dno skaliste i żwirowato- -piaszczyste, prąd rwący; głęb. 0,2-1,0 m, szer. 10-15 m; FA 58. 30. Tanew we wsi Borowiec. O dcinek leśno-łąkowy o strom ych brzegach i dnie piaszczysto- -m ulistym ; głęb. 0,6-0,8 m, szer. 8-14 m; FA 47. 31. Tanew w O suchach, tuż poniżej ujścia Sopotu. Odcinek łąkowy; głęb. 1,5 m, szer. 12-16 m, prąd w artki; FA 38. 32. Tanew w Szostakach, tuż poniżej ujścia Szum u; FA 38. 33(53). Potok Łosiniecki poniżej osady Rybnica. O dcinek leśny o szybkim prądzie i piaszczystym dnie; głęb. 0,2-1,5 m, szer. 3-5 m; FA 58. 34 (54). Potok Łosiniecki około 100 m powyżej ujścia do Tanwi. Prąd bardzo szybki, dno piaszczyste; głęb. 0,3-0,7 m, szer. 4-5 m; FA 58. 35(50). Jeleń około 200 m poniżej Suśca. O dcinek leśny, dno piaszczyste, głęb. 0,1-0,2 m, szer. 2.0-3,0 m, prąd powolny; FA 58. 36(51). Jeleń przy szlakach turystycznych, odcinek z największym w odospadem (1,6 m). Dno skaliste z ławicami piasku, głęb. 0,1-0,3 m, szer. 2,0-3,0 m, prąd rwący; FA 58. 3752). Jeleń około 200 m powyżej ujścia do Tanwi. Odcinek leśny o dnie drobnopiaszczystym ; głęb. 0,1-0,7 m, szer. 3.0 m; FA 58. 38(49). Potok Studzienica n a przecięciu z drogą z Józefowa do Kozaków. Bieg leśny; głęb. 0,2-0,4 m; m, szer. 2,0 m; FA 48. 39(43). Sopot we wsi M ajdan Sopocki. Sztucznie podpiętrzony odcinek łąkowy o dnie piaszczysto- -m ulistym ; głęb. 0,2-0,3 m, szer. 4,0-5,0 m; FA 59. 40(44). Kaskady Sopotu we wsi Nowiny. Dno skaliste, prąd rwący; głęb. 0,5-1,0 m, szer. 4,0-6,0 m; FA 59. 41(45). Sopot około 0,5 km powyżej wsi H am ernia (na granicy lasu), prąd szybki, dno piaszczyste; głęb. 0,2-1,0 m, szer. 4,0-7,0 m; FA 49. 42(46). Sopot w rez. Czartowe Pole, w pobliżu zabudow ań starej papierni. Prąd rwący, dno kam ienisto-żw irowate; głęb. 0,2-0,6 m, szer. 3,0-4,0 m; FA 49. 43(47). Sopot koło osady Fryszarka. Odcinek szybko płynący na śródleśnej polanie, dno piaszczysto-kam ieniste; głęb. 1,0-1,5 m, szer. 3,0-4,0 m; FA 49. 44(48). Ujściowy odcinek Sopotu w O suchach, bieg łąkowy; głęb. l,0 - l,5 m, szer. 4,0-6,0 m; FA38. 45(40). Wywierzysko źródłowe Niepryszki w Józefowie. Zbiornik ocem browany o szer. ok. 8,0 m. dno piaszczysto-kam ieniste; FA 49. 46(41). Górny odcinek Niepryszki w Józefowie, w pobliżu stacji benzynowej. Dno piaszczyste z kępam i makrofitów; głęb. 0,1-0,2 m, szer. 2,0 m; FA 49. 47. Zbiornik źródłowy (wywierzysko) Szum u koło stacji kolejowej K rasnobród; FA 49. 4833). Szum w M ajdanie K asztelańskim. Szybko płynący odcinek łąkowy, dno piaszczysto-m uliste; głęb. 0,3-0,8 m, szer. 2,0-3,0 m; FA 49. 4934). Szum w G órecku Starym. Odcinek zacieniony drzewami, poniżej m ostu koło M ajdanu Kasztelańskiego; dno piaszczyste z kępam i potocznika; głęb. 0,3-1,0 m, szer. 3,0-5,0 m; FA 49.
2 9 0 A. Piechocki T abela 1. W ystępowanie mięczaków w rzece Wieprz. Cyframi rzym skim i oznaczono liczebność III - pospolity Lp. G atunek Stanow iska i skala 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 1 Viviparus contectus (M ill.) III 2 Valuata cristatao. F. M u l l. I 3 B ithynia tentaculata (L.) I 4 B ithynia leachii (S h e p p.) 5 Aplexa hypnorum (L.) 6 P hysa Jontinalis (L.) III 7 Lym naea stagnalis (L.) III I I II 8 Lym naea peregra (O. F. M u l l.) I I I I 9 Lym naea auricularia (L.) I II I 10 Lym naea palustris (O. F. M u l l.) II 11 Lym naea truncatula (O. F. M u l l.) I I I 12 Planorbis planorbis (L.) I II II 13 A nisus leucostom us (M ill.) II 14 A nisus vortex (L.) I I 15 A nisus contortus (L.) 16 G yraulus albus (O. F. MOll.) I 17 G yraulus riparius (W e s t.) 18 Armiger crista (L.) 19 Segm entina nitida (O. F. M u ll.) 20 Planorbarius com eus (L.) III I I 21 A ncylus Jluviatilis O. F. M u l l. I III III 22 Acroloxus lacustris (L.) 23 Sphaerium com eum (L.) III I 24 M usculium lacustre (O. F. M u l l.) 25 Pisidium am nicum (O. F. M u l l.) II II II III I 26 Pisidium henslow anum (S h epp.) I 27 Pisidium milium H e l d 28 Pisidium subtruncatum M alm I II I II I III III I 29 Pisidium nitidum J e n. I II I I I I 30 Pisidium obtusale (La m.) II I 31 Pisidium casertanum (P o li) I I III II I II 32 Pisidium hibernicum W e st. 33 Pisidium pulchellum J e n. II 34 Pisidium personatum M alm I I I II U nionidae- fragm enty skorup X
Mięczaki w odne Roztocza 291 gatunków : I - rzadki (1-5 osobników w próbach), II - dość pospolity (6-50 osobników), (ponad 50 osobników) pospolitości gatunku 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 Liczba sta n o w isk I 2 II I 3 III II 3 I I 2 II I 3 II I 6 I I II 7 I II I 6 I I III I I 6 II I III 6 III I 5 1 2 1 2 I I I 4 I I 1 ' I I 5 II I II III I 8 2 11 III II II II II III 3 I 2 II III III II II II III I6 III II I I I II I 4 2 I III II III II II I3 1 I I 6
2 9 2 A. Piechocki 50(36). Szum w rezerwacie Szum. O dcinek leśny o szybkim prądzie i piaszczystym dnie; głęb. 0,2-0,5 m. szer. 3,0-4,0 m; FA 49. 51(37). Szum w G órecku Kościelnym. O dcinek koło kaplicy n a wodzie, prąd w artki, dno piaszczyste z detrytusem ; głęb. 0,3-0,4 m, szer. 4,0-5,0 m; FA 39. 52. Bagienko n a brzegu Szum u w Górecku Kościelnym; FA 39. 53(39). Dystroficzny zbiornik w obrębie Bagna Mulacin (przy szosie Aleksandrów-Józefów); FA 39. 54. Szum we wsi Szostaki; FA 38. METODY BADAŃ W iększość m ateriałów o charakterze jakościow ym zebrano siatk ą czerpakow ą i lekką dragą. O sad denny lub rośliny pobrane ze zbiorników przepłukiw ano n a sitach, a następnie wybierano m ięczaki i konserw ow ano 75% etanolem. Cześć su b stra tu konserw ow ano 96% alkoholem i przeglądano pod binokularem. M ateriały o charakterze półilościowym, nazyw ane próbam i standardow ym i, pobierano czerpakiem o średnicy obręczy 19,5 cm, w ykonanym z gazy o w ym iarach otworów 0,5 x 0,5 m m. Próby pobierano prowadząc siatkę jednorazow o n a możliwie jednorodnym odcinku d n a na odległość 5 m, zagarniając w arstew kę osadu o grubości 2-3 cm. Pobrany su b stra t był przepłukiw any n a sicie o średnicy otworów 0,8 m m i konserw ow any w terenie 96% etanolem. Segregacje m ateriałów przeprow adzano w pracow ni. M ateriały dowodowe są przechowywane w Zakładzie Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii U niw ersytetu Łódzkiego. UWAGI O MALAKOFAUNIE WIEPRZA W W ieprzu i związanych z tą rzeką zbiornikach stagnujących zebrano łącznie 34 gatunki m ięczaków (tab. I). Najpospolitszymi gatunkam i w dorzeczu W ieprza były drobne m ałże z rodziny Sphaeriidae: Pisidium subtruncatum, P. casertanum, P. cunnicum i P. rutidum Małże te występowały często i liczebnie zarów no w źródłowych odcinkach rzeki, ja k i w row ach m elioracyjnych oraz w pełni uform ow anych odcinkach Wieprza. Spośród ślim aków najczęściej reprezentow a ne były: Ancylus Jluuiatilis, Lym naea peregra, L. auricularia, L. truncatula, L. palustris, L. stagnalis i Planorbarius corneus. W 12 stanow iskach typowo rzecznych (st. 3, 4, 7, 8, 9, 11, 12, 14, 18, 19, 21, 22) stw ierdzono 10 gatunków Gastropoda i 10 Biualuia. Zgrupow ania mięczaków zasiedlające n u rt były zdom inow ane przez m ałże z rodziny Sphaeriidae, wśród których najczęściej występowały wyżej wym ienione gatunki. Spośród ślim aków najpospolitszy był A n cylu s Jluuiatilis. B adania P i e c h o c k i e g o i Ł u c z a k a (1989) dowiodły, że Sphaeriidae wykazują w W ieprzu w yraźną strefowość rozmieszczenia. Dla górnych, strum ieniow ych odcinków charakterystyczne są: P. obtusale i P. pulchellum, w środkowym W ieprzu pojawiają sie Sphaerium riuicola, P. supinum i P. moitessierianum, natom iast P. subtruncatum, P. nitidum, P. am nicum i P. casertanum w ystępują w zdłuż całego b adanego biegu rzeki.
Mięczaki w odne Roztocza 2 9 3 W rowach m elioracyjnych i odpowiadających im swoim charakterem górnych odcinkach W ieprza (st. 1, 2, 20, 23, 24) stw ierdzono łącznie 23 gatunki m ięczaków (17 Gastropoda i 6 Bivaluia). W porów naniu ze stanow iskam i typowo lotycznymi fau n a była tutaj nieco bogatsza i charakteryzow ała się jakościow ą i ilościową przew agą ślimaków. W zbiornikach tych najczęściej i najliczniej występowały: Valvata cristata, Bithynia terdaculata, P hysa fontinalis, Planorbis planorbis, Planorbarius corneus, Pisidium subtruncatum i P. nitidum. W rowach m elioracyjnych wykryto stanow iska rzadkich w badanym regionie mięczaków: P isidium pulchellum, Viviparus contectus, B ithynia leachii i G yraulus ripańus. W nadrzecznych źródłach wywierzyskowych (st. 10, 13, 17) występowały 3 g atunki ślim aków i 6 gatunków groszówek. Spośród ślim aków dom inował A ncylus Jluuiatilis, a w śród małży Pisidium casertanum i P. personatum. MALAKOFAUNA DORZECZA TANWI W Tanwi i jej dopływach oraz w zbiornikach przyrzecznych stw ierdzono łącznie 24 gatunki mięczaków (12 Gastropoda, 12 Bivaluia). Najpospolitszymi były kolejno: Pisidium casertanum, P. subtruncatum, P. amnicum, P. personatum, A ncylus Jluuiatilis i Lym naea truncatula (tab. II). W m ateriałach z Tanwi stw ierdzono 13 gatunków Mollusca. Najczęściej i najliczniej występowały: Pisidium subtruncatum, P. casertanum i P. am nicum Stosunkow o rzadko i m ałą liczbą osobników reprezentow ane były ślimaki: A nisus spirorbis, P hysa fontinalis i Lym naea peregra. Na podstaw ie składu gatunkow ego m ożna stwierdzić, że wybitnie lotyczne środow iska Tanwi nie sprzyjają rozwojowi bogatych zgrupow ań mięczaków. W szybko płynących, zim nych i pozbawionych n a ogół roślinności wodach w yraźnie zaznacza się dom inacja małży z rodziny Sphaeriidae (61,5% gatunków ). W niektórych odcinkach (st. 27-29) masow o w ystępuje A ncylus Jluuiatilis. W Sopocie, rzece przypom inającej swoim charakterem Tanew, wykryto 17 gatunków m ięczaków (9 Bivaluia - Sphaeriidae, 9 Gastropoda). Małże były ponadto reprezentow ane przez interesującą odm ianę - P. nitidum f. arenicola (tab. II). Podobnie ja k w Tanwi dom inowały tu m ałże z rodzaju Pisidium P. casertanum, P. subtruncatum P. amnicum, P. personatum oraz ślim ak Ancylus Jluuiatilis. Ślim aki stagnofilne - P hysa fontinalis, Lym naea stagnalis, L. auricularia, L. palustris, Gyraulus albus znaleziono tylko w spiętrzonym odcinku Sopotu w M ajdanie Sopockim. W pięciu zbadanych odcinkach Szum u (st. 48-51, 54) stwierdzono łącznie 9 gatunków mięczaków, z których aż 6 stanow iły Sphaeriidae (tab. II). W szybko płynących odcinkach krawędziowych m iędzy Góreckiem Starym i Góreckiem Kościelnym (st. 49-51) gatunkam i najczęściej spotykanym i były: A ncylus Jluuiatilis, Pisidium amnicum, P. casertanum i P. personatum. Z danych zestaw ionych w tabeli II wynika, że również w pozostałych dopływach Tanwi - Jelen iu, Łosinieckim Potoku i Studzienicy - m alakofauna była uboga, zdom inow ana przez gatunki z rodzaju Pisidium.
2 9 4 A. Piechocki T abela II. W ystępowanie mięczaków w Tanwi i jej dopływ ach. Cyframi rzym skim i oznaczono Liczebni - pospolity Stanow iska i skala Lp. G atu n ek Tanew Potok Łosiniecki Je le ń 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 1 Valvata cristata (O. F.M u l l.) 2 P hysafontinalis (L.) I 3 Lym naea stagnalis (L.) 4 Lym naea peregra (O. F. M u l l.) II 5 Lym naea auricularia (L.) 6 Lym naea palustris (O. F. M u l l.) 7 L ym naea truncatula(o.f. M u l l.) I I II II 8 A nisus spirorbis (L.) I 9 A nisus contortus (L.) 10 G yraulus albus (O. F. M u l l.) 11 Planorbarius co m eu s (L.) 12 A ncylus Jhw iatilis O. F. M u l l. III III III I III III III III 13 Sphaerium com eum (L.) I II II 14 Pisidium am nicum (O. F. M u l l.) III III II II II III II II I III 15 Pisidium henslow anum (S h e p p.) 16 Pisidium supinum A. Sc h m. I I I 17 Pisidium milium H e l d I 18 Pisidium subtruncatum M a l m. 1 II II III II II II II I I II II 19 Pisidium nitidum J e n. I 19a P. nitidum f. arenicola S t e l f. 20 Pisidium obtusale (La m.) I 21 Pisidium casertanum (P o l i) II I II II III II II II I III III 22 Pisidium hibem icum W e st. 23 Pisidium personatum M alm II II I I I I II II 24 Pisidium tenuilineatum S t e l f. I S tosunki dom inacji w zgrupow aniach mięczaków zasiedlających osady denne Tanwi i jej dopływów znacznie pełniej ilu stru ją dane uzyskane n a podstaw ie prób standardow ych. Próby te pobrano w okresie od m aja do października 1987 r. w 8 przełomowych (krawędziowych) odcinkach Tanwi, Łosinieckiego Potoku, Jelenia, Sopotu i Szum u. J a k w ynika z histogram ów przedstaw ionych n a rys. 2, w odcinkach tych dom inują 4 gatunki groszówek: P. amnicum, P. casertanum, P. personatum i P. subtruncatum. Pozostałe gatunki ślim aków i m ałży w ydają się
Mięczaki w odne Roztocza 2 9 5 ność: I - rzadki (1-5 osobników w próbach), II - dość pospolity (6-50 osobników), (ponad 50 osobników w próbach) pospolitości gatu n k u Potok S tudzienica Sopot Liczba s ta nowisk Niepryszka Szum 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 I I 2 I 2 I III I I I II 6 II I 2 I II I II I 0 II I 3 I I I I 4 III II II II III III II5 I 4 II II III III III II II II II III 20 3 I II 3 I II II III II II I II II I II 23 I I 3 II I I 3 I 2 II II II III II II I II III I II I II III II 26 I I II I I II I I I II II II 20 I 2 być elem entem przypadkow ym w wybitnie lotycznych odcinkach Tanwi i jej dopływów. Listę gatunków bardzo pospolitych w badanych odcinkach uzupełnia A ncylus Jluviatilis, który ze względu n a występowanie n a kam ieniach i innych przedm iotach zanurzonych w wodzie nie był odnotow any w próbach s ta n d a r dowych pobranych z drobnoziarnistego osadu. 6 F A U N A, ROZTOCZA
-90 Szum w Górecku Storj 7 07.1987-80 Szum w rezerwacie Szum 16.05.1987-70 Szum w Górecku Kościelnym 27.05.1987. -60 / Sopot w Hamerni / 1710.1987. Sopot. rez. Czartowe Pole" 27.081987. -50 Jeleń 200 m powyżej ujścia do Tonwi 26.08.1987 296 A. Piechocki -30 Losieniecki Potok 8.071987. k Rybnicy LiCZBA O S O B N IK O W -2 0-1 0 Tanew w Rebizantach 26.08.1987 Rys. 2. Stosunki dom inacji w zgrupow aniach mięczaków
Mięczaki wodne Roztocza 2 9 7 PODSUMOWANIE W zbiornikach słodkowodnych Roztocza stw ierdzono w ystępowanie 37 g a tu n ków mięczaków, przy czym ślim aki były reprezentow ane przez 23, a m ałże przez 14 gatunków (tab. I i II). W śród zebranych m ięczaków nie stw ierdzono gatunków szczególnie rzadkich; wszystkie małże i ślim aki znane są również z innych rejonów Polski. Trzy gatunki - B ithynia leachii, Gyraulus riparius i Pisidium tenuilineatum - nie były dotychczas wykazane z Roztocza. G atunki te znane są głównie ze stanow isk położonych w północnej Polsce. B ardzo uboga okazała się fau n a ślimaków. Dotyczy to zarów no niewielkiej liczby znalezionych g atunków, ja k i niskiej ich liczebności oraz częstości w ystępow ania. Poszczególne rodziny Gastropoda reprezentow ane były przez n a stę p u ją c ą liczbę gatunków : Viuiparidae - 1, V alvatidae- 1, B ithyniidae - 2, Physidae - 2, Lym naeidae - 5, Planorbidae - 10, A n c y lid a e - 1, A crotoxidae- 1. Om awiając faunę m ałży należy zwrócić uwagę n a praw ie zupełny brak przedstaw icieli Unionidae. O występow aniu szczeżuj lub skójek w dorzeczu W ieprza świadczyć m ogą jedynie drobne, nieoznaczalne fragm enty skorup, wyłowione ze zbiornika w K rasnobrodzie (tab. I, st. 5). D ane zaw arte w pracach P o l i ń s k i e g o (1913, 1917) oraz P i e c h o c k i e g o i Ł u c z a k a (1989) dowodzą, że Unionidae są bardzo rzadkie w w odach Roztocza. W przeciwieństwie do małżów skójkow atych i ślim aków stosunkow o bogata je s t fau n a drobnych małżów z rodziny Sphaeriidae. W dorzeczu górnego W ieprza (tab. I) i Tanwi (tab. II) stw ierdzono łącznie 14 gatunków i je d n ą odm ianę Sphaeriidae. Rodzaj Pisidium P f e i f f. reprezentow any był przez 12 gatunków, a Sphaerium S c o p. oraz M usculium L i n k. przez jed en gatunek. W śród najbardziej interesujących gatunków m ożna wymienić Pisidium pulchellum, P. personatum, P. hibernicum, P. tenuilineatum i P. nitidum f. arenicola. P. pulchellum było licznie reprezentow ane w górnym odcinku W ieprza, w T arnaw atce-t artaku (st. 2). Małż ten współwystępował n a tym stanow isku z P. nitidum, P. su b truncatum ize ślim akam i: Viuiparus contectus, Valvata cristata, Bithynia tentaculata, P hysa fontinalis, Lym naea stagnalis, L. peregra, Planorbis planorbis i Planorbarius corneus. P. personatum znane je s t głównie z obszarów wyżynnych i górskich południowej Polski, gdzie należy do najpospolitszych mięczaków (P i e c h o c k i 1989). G atu nek ten związany je st zwykle z wodam i źródłowymi, co znajduje potwierdzenie w jego znacznej liczebności i wysokiej częstości w ystępow ania w wywierzyskach i sąsiadujących z nim i odcinkach rzek Roztocza. Dane w tabelach I i II w skazują, że P. personatum należy do najpospolitszych gatunków dorzecza W ieprza i Tanwi. P. hibernicum znane je st z dość licznych stanow isk w północnej, zachodniej i środkowej Polsce (P i e c h o c k i 1989). G atunek ten znaleziono tylko w W ieprzu w Żuraw nicy (st. 19) (P i e c h o c k i i Ł u c z a k 1989) i w zbiorniku źródłowym Szum u, w pobliżu stacji K rasnobród (st. 49).
2 9 8 A. Piechocki P. nitidum f. arenicola charakteryzuje się obecnością wyraźnego prążkow ania n a m uszli. Nieliczne osobniki tej formy stw ierdzono w trzech odcinkach rzeki Sopot (st. 40-42). Przeprowadzone b adan ia wykazały, że m alakofauna w odna Roztocza je s t bardzo uboga w porów naniu z fau n ą innych regionów Polski. J e d n ą z przyczyn tego sta n u je s t niedostatek wód w regionie, zwłaszcza zaś jezior n atu raln y ch i zbiorników stagnujących, usytuow anych w dolinach rzecznych. Innym czynnikiem wpływającym ograniczająco n a skład jakościow y i ilościowy m ięczaków je s t zapew ne n isk a tem p eratu ra wody roztoczańskich rzek. C zynnik te n może wpływać n a m ięczaki bezpośrednio - zw alniając ich w zrost i ograniczając tem po rozrodu, ja k również pośrednio - stym ulując rozkład detrytusu i rozwój roślin służących m ięczakom za pokarm. M alakofauna W ieprza je s t nieco bogatsza niż m alakofauna rzek dorzecza Tanwi (tab. I i II). W charakterystycznych dla Roztocza źródłach wywierzyskowych (st. 10, 13, 17, 45, 47) stw ierdzono 12 gatunków m ięczaków (tab. I i II). W zbiornikach tego typu najpospolitszym i g atunkam i były: Pisidium casertanum i P. personatum. PIŚMIENNICTWO B ie s ia d k a E., K o w a lik W. 1978. Wodopójki (Hydracarina) źródeł Roztocza. Acta hydrobiol., Kraków, 20: 11-34. F a l n io w sk i A. 1989. Przodoskrzelne [Prosohranchia, Gastropoda, Mollusca) Polski. I. Neritidae, Viviparidae, Valvatidae, Bithyniidae, Rissoidae, Aciculidae. Zesz. nauk. UJ, Pr. zool., Kraków, 35, 148 pp.. 20 tab. L ia na A., M ik o ł a jc z y k W., P ie c h o c k i A. 1992. W stęp do opracow ania zbiorowego.f a u n a Roztocza". Fragm faun., W arszawa, 35: 219-235. O k o ł o w ic z W. 1957. (red.) Monografia hydrologiczna dorzecza W ieprza. W arszawa, 158 pp. P ie c h o c k i A. 1989.The Sphaeriidae of Poland (Bivalvia, Eulamellibranchia). Ann. zool., W arszawa, 42: 249-320. P ie c h o c k i A., Łu c z a k C. 1989. Sphaeriidae (Bivalvia, Eulamellibranchiaj górnego 1 środkowego biegu W ieprza. Prz. zool., W arszawa-w rocław, 33: 559-566. P o l iń sk i W. 1913. Ślim aki i małże zebrane w Ordynacyi Zamojskiej w Lubelskiem. Pam. fizjogr., W arszawa, 21: 83-91. P o l iń sk i W. 1917. M ateryały do fauny malakozoologicznej Królestwa Polskiego, Litwy i Polesia. Pr. TN W arsz., III, W arszawa, 27, 130 pp., 1 t. S t ę p ie ń B., Ko w a lik W., R a d w a n S. 1 9 8 3. C harakterystyka hydrologiczna rzek Tanwi oraz w ybranych źródeł W ieprza. Ann. UMCS, C, Lublin, 28: 3 0 5-3 2 3. U r b a ń s k i J. 1933. Mięczaki z okolic Rawy Ruskiej i z kilku innych miejscowości n a Roztoczu Lwowsko-Tomaszowskim. Spraw. Kom. fizjogr. PAU, Kraków, 67: 43-98. U r b a ń s k i J. 1947. Krytyczny przegląd m ięczaków Polski. Ann. UMCS, C, Lublin, 2: 1-35. W i l g a t T., M i c h a l c z y k Z. 1987. S tosunki wodne w rejonie Roztoczańskiego Parku Narodowego. Ochr. Przyr., Kraków, 45: 295-324. Zakład Zoologii Bezkręgowców i Hydrobiologii UŁ ul. B anacha 1 2 /1 6 90-237 Łódź
Mięczaki w odne Roztocza 2 9 9 [Title: F resh-w ater m olluscs (MolLusca aquaticd) of the Roztocze Upland] SUMMARY In 1982 an d from 1986 to 1990 the fresh-w ater m olluscan fau n a of the Roztocze U pland, S-E Poland, w as investigated. The total of 37 species of Mollusca (23 species of snails and 14 species of bivalves) were found (tables I an d II). The m ost com m on were the following species: Lym naea peregra, L. truncatula, A ncylus Jluviatilis, Pisidium amnicum, P. subtruncatum, P. casertanunv, Bithynia leachii, G yraulus riparius and P. tenuilineatum were new for th is area. The u p p er course of the Wieprz River (Table I) and the u p p er course of the Tanew River together w ith its tributaries (Table II) were thoroughly investigated. A lthough the w ater of the Tanew River w as very clean and th a t of the Wieprz only slightly polluted they both were poor in m olluscan fau n a in com parison with other Polish rivers. This can be explained by an exceptionally low w ater tem perature in the rivers exam ined. Even in sum m er the tem p eratu re does not exceed 17 C and 12 C in the Wieprz and th e Tanew, respectively. The bivalves of the genus Pisidium predom inated in the assem blages of the m olluscan fau n a in the Roztocze rivers. The absence of bivalves of the family Unionidae w as anoth er characteristic feature. This can be due to th e lack of the host species of fish th a t are tran sm itters of parasitic stages of th ese bivalves, i. e. glochidies. Praca w ykonana w ram ach CPBP 04.06 Redaktorzy pracy - doc. d r A. Liana, d r W Mikołajczyk