Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk Wydział Nauk rolniczych i leśnych Forestry Letters dawniej Prace komisji nauk rolniczych i komisji nauk leśnych Tom 105 2013 Da r i u s z Ku l a k, Ar k a d i u s z Sta ń c z y k i e w i c z, Grzegorz Szewczyk, Paweł Kobiałka Wpływ zrywki drewna z użyciem ciągników typu skider na uszkodzenia gleby w górskich drzewostanach jodłowo-bukowych Soil disturbances as a result of timber skidding in fir-beech mountain stands Abstract. The aim of the study was to identify the size and characteristics of upper soil layer disturbances of mountain stands during skidding in variable tree age classes. Sample plots were located in three stands of the Krosno Regional Directorate of State Forests, where early thinning, late thinning and IVd final cutting systems were carried out. Timber harvesting was performed by manual-machine technology and skidding by means of LKT 80 farm tractor. After intervention, 50 50 m sample plots were set up in the stand, which were additionally divided into smaller measurement plots (10 10 m). Next, the furrows and ruts on the plots were measured. The assessment of upper layer soil disturbances due to harvesting was carried out by means of, among others, a synthetic index of upper soil layer disturbance (formula 1). The disturbance of the upper soil layer turned out to be small. Depending on the category of utilisation, the disturbances varied from 2.5-3.8% of the cutting area (Fig. 3). Statistical analysis of Ug index values (Fig. 5) showed that the type of intervention did not influence the size of soil disturbances observed. In mature stands (Fig. 8) and early thinning (Fig. 6) an increased amount of disturbance was observed near the skidding route. Key words: harvesting damage, mountain forests, skidding Wstęp Lasy górskie stanowią w Polsce 8,6% powierzchni leśnej [GUS 2012]. Ich użytkowanie jest trudniejsze w porównaniu do drzewostanów nizinnych między innymi w związku z mniejszą dostępnością tych terenów. Problem ten szczególnie dotyczy zrywki drewna, czyli pierwszej operacji transportowej w procesie jego pozyskania. Wynika to ze specyfiki tego etapu transportu ładunków, odbywającego się na bezdrożach, pomiędzy pniakami po ściętych i wśród rosnących jeszcze drzew. W warunkach górskich dodatkowe trudności są spowodowane przez znaczne nachylenia terenu oraz drzewostany użytkowane rębniami złożonymi częściowymi, gniazdowymi, stopniowymi i przerębowymi [Sosnowski 2003]. Jednocześnie w warunkach tych najczęściej stosuje
36 Dariusz Kulak, Arkadiusz Stańczykiewicz, Grzegorz Szewczyk, Paweł Kobiałka się system drewna długiego, w którym po ścince i okrzesaniu drewno zrywane jest w całych długościach do dolin na składnice, gdzie wyrabiane są z niego surowce finalne. Taka technologia prac sprzyja wykorzystaniu do zrywki ciągników typu skider, najczęściej słowackich LKT [Maksymiak i Grieger 2008], i to bez względu na wiek drzewostanu i rodzaj wykonywanego w nim zabiegu. Rodzi to obawy związane z nadmiernym uszkadzaniem ekosystemów leśnych. Współczesna koncepcja realizacji prac pozyskaniowych zakłada, że powinny one być wykonywane nie tylko wydajnie, z uwzględnieniem rachunku ekonomicznego i bezpiecznie, ale także w sposób jak najmniej szkodliwy dla ekosystemów leśnych [Giefing i in. 2012]. Ten ostatni aspekt, czyli od działywanie na środowisko, nabiera nawet coraz większego znaczenia i znalazł odzwierciedlenie w oficjalnych dokumentach funkcjonujących w Lasach Państwowych. Przy kładem może być Zarządzenie nr 11A Dyrektora Generalnego z 1999 roku w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych, w którym stwierdza się, że użytkowanie lasu powinno odbywać się w sposób ograniczający do minimum uszkodzenia pozostających składników lasu. Podane są również sposoby umożliwiające realizację tego postulatu, takie jak stosowanie technologii przyjaznych dla środowiska leśnego, stosowanie odpowiednio zaplanowanych i wykonanych szlaków zrywkowych, preferowanie zrywki nasiębiernej czy powszechne stosowanie bioolejów w piłach spalinowych i środkach technicznych w celu uniknięcia skażenia gleby. Celem badań było poznanie wielkości i specyfiki uszkodzeń wierzchnich warstw gleby powstałych w warunkach górskich podczas półpodwieszonej zrywki drewna za pomocą ciągnika typu skider w drzewostanach różnych klas wieku. Metodyka Badania terenowe przeprowadzono na terenie RDLP Krosno, w Nadleśnictwie Brzozów, w trzech drzewostanach oznaczonych symbolami A, B i C, w których wykonano cięcia pielęgnacyjne o charakterze trzebieży wczesnych (A), trzebieży późnych (B) oraz cięcia rębne (C). Drzewa do usunięcia wyznaczone zostały przez pracowników ALP. Najważniejsze cechy obiektów badań zestawiono w tab. 1. Prace zrębowe wykonano jesienią, w październiku i listopadzie, w okresie bez opadów atmosferycznych. Pozyskanie surowca drzewnego odbyło się w systemie drewna długiego. Ścinka i okrzesywanie wykonane zostały przez pilarzy. Zrywka całych dłużyc odbyła się w sposób półpodwieszony za pomocą ciągnika typu skider, model LKT 80. Podstawowe charakterystyki zastosowanego środka zrywkowego zestawiono w tabeli 2. Obsługę ciągnika stanowiło dwóch robotników kierowca oraz pomocnik zajmujący się rozciąganiem liny, zaczepianiem ładunku w drzewostanie oraz odczepianiem na składnicy. Szlaków zrywkowych drugiego rzędu, w drzewostanie, nie wyznaczono. W związku z tym ciągnik zjeżdżał z linii oddziałowych pełniących funkcje szlaków zrywkowych w głąb drzewostanu, wykorzystując jego naturalne luki i przerzedzenia. W każdym z trzech drzewostanów w miejscu reprezentatywnym założono kwadratową powierzchnię próbną o wymiarach 50 m 50 m (0,25 ha). Na obszar ten została naniesiona siatka kwadratów o boku 10 m 10 m, której węzły zastabilizowano palika-
Wpływ zrywki drewna z użyciem ciągników typu skider na uszkodzenia gleby 37 Tab. 1. Podstawowe cechy drzewostanów, w których wykonano badania Tab. 1. Basic features of the researched stands Symbol drzewostanu A B C zabieg TWP TPP Rb IVd Skład / wiek 6 Bk 30 1 Jd 30 3 Bk 50 5 Bk 80 2 Jd 120 3 Bk 60 4 Bk 110 3 Jd 85 3 Bk 85 Zadrzewienie 0,7 1,3 0,3 GTD Jd-Bk Jd-Bk Jd-Bk Zasobność [m 3 /ha] 100 541 149 TSL LGśw LGśw LGśw Bonitacja I I I/II Średnia pierśnica [cm] 12 36 40 Gleba Brunatna kwaśna, glina piaszysta Brunatna wyługowana, pył ilasty Brunatna rdzawa, piasek gliniasty Teren Góry niskie, stok spadzisty 13-17º Góry niskie, stok spadzisty 13-17º Góry niskie, stok spadzisty 13-17º Tab. 2. Parametry techniczne ciągnika LKT 80 Tab. 2. Technical parameters of LKT 80 tractor Typ, model skider linowy LKT 80 Wyszczególnienie Silnik Zetor 8001 Moc [kw] 60 Wciągarka typ, siła uciągu [kn] jednobębnowa, 59 Lina zbiorcza długość [m] / średnica [mm] 77 / 14 Wymiary długość/ szerokość/ wysokość [mm] 5300/2230/2580 Masa [kg] 6400 Opony 16,9/14-30-10 PR mi. Uzyskano w ten sposób 25 jednoarowych pól pomiarowych. Powierzchnia próbna była zlokalizowana w drzewostanie w ten sposób, żeby jeden z jej boków przylegał do linii oddziałowej. W celu określenia wpływu dystansu zrywki, rozumianego jako odległość od linii oddziałowej, na rozmiar uszkodzeń wierzchnich warstw gleby w ramach powierzchni próbnych wyróżniono pasy pomiarowe. Do każdego pasa zaliczono 5 sąsiadujących z sobą pól pomiarowych, równoległych do linii oddziałowej. Uzyskano w ten sposób na każdej powierzchni próbnej 5 pasów pomiarowych. Zostały one ponumero-
38 Dariusz Kulak, Arkadiusz Stańczykiewicz, Grzegorz Szewczyk, Paweł Kobiałka wane w ten sposób, że numerem 1 oznaczono pas przyległy do linii oddziałowej, a numerem 5 najbardziej od niej odległy. Na wszystkich polach pomiarowych wykonano pomiary widocznych naruszeń gleby, określając za pomocą taśmy z dokładnością do 0,01 m ich długość, głębokość oraz szerokość mierzoną co 2 m. Głębokość mierzono w stosunku do pierwotnego poziomu gruntu, który ustalano za pomocą drewnianej łaty. Uszkodzenia wierzchnich warstw gleby klasyfikowano w trakcie pomiaru na dwie kategorie: bruzdy powstałe na skutek zdzierania pokrywy glebowej przez ładunek drewna oraz koleiny wyżłobione w gruncie przez koła ciągnika. Przyjęto przy tym za Suwałą [1999], że wszystkie stwierdzone naruszenia wierzchnich warstw gleby mają prostokątny przekrój poprzeczny. W ramach prac terenowych na powierzchniach próbnych zmierzono pierśnice i wysokości drzew pozostałych po zabiegu, a na podstawie wyników obliczono później ich miąższość. Określono również masę surowca drzewnego pozyskanego w czasie przeprowadzonych zabiegów. W tym celu na składnicy przyzrębowej zmierzono długości i średnice w połowie długości dłużyc zerwanych z powierzchni badawczych. Porównania uszkodzeń wierzchniej warstwy gleby powstałych w wyniku analizowanych procesów technologicznych dokonano, wykorzystując m.in. wskaźnik opracowany przez Suwałę [1999], obliczony według wzoru: Ug = G ko + G bp + 2 G bg + G kp (1) gdzie: Ug syntetyczny wskaźnik uszkodzeń wierzchniej warstwy gleby, G ko udział procentowy objętości kolein w warstwie gleby o grubości 10 cm, G bp udział procentowy objętości płytkich bruzd o średniej głębokości do 5 cm, w warstwie gleby o grubości 10 cm, G bg udział procentowy objętości głębokich bruzd o średniej głębokości powyżej 5 cm, w warstwie gleby o grubości 10 cm, G kp udział procentowy objętości odcisków (śladów) kopyt w warstwie gleby o grubości 10 cm, obliczony na podstawie empirycznego wzoru. Wartości wskaźników Ug obliczono dla całych powierzchni próbnych, jak również dla poszczególnych pól pomiarowych. Uzyskane dane poddano obróbce statystycznej za pomocą programu Statistica 9.0 PL [StatSoft, Inc. 2009]. Wyniki i dyskusja W analizowanych drzewostanach przeprowadzono zabiegi o odrębnym charakterze, pozyskane drzewa różniły się więc zarówno liczebnością, jak i miąższością. Z powierzchni próbnej A, na której wykonano trzebież wczesną, usunięto 24 drzewa o średniej miąższości 0,71 m 3, z powierzchni B z trzebieżą późną 39 drzew o średniej miąższości 0,76 m 3, zaś z powierzchni C, działki z cięciami rębnymi IVd, wycięto 14 drzew
Wpływ zrywki drewna z użyciem ciągników typu skider na uszkodzenia gleby 39 Ryc. 1. Intensywność wykonanych zabiegów odsetek usuniętej masy drzewnej Fig. 1. The intensity of interventions percentage of removed tree mass Ryc. 2. Intensywność wykonanych zabiegów ilość pozyskanej masy drzewnej Fig. 2. The intensity of interventions amount of harvested tree mass o średniej miąższości 3,95 m 3. Miąższościową intensywność wykonanych zabiegów przedstawiono na ryc. 1, zaś liczbę pozyskanych metrów sześciennych surowca drzewnego w przeliczeniu na 1 ha powierzchni leśnej na ryc. 2. Największą intensywnością, ponad 40%, cechowały się cięcia o charakterze rębnym. Wynikało to z tego, że w analizowanym fragmencie drzewostanu zastosowana rębnia IVd miała charakter cięć gniazdowych, co wiązało się z większą koncentracją cięć. W obydwu zabiegach trzebieżowych intensywność cięć była podobna i wynosiła 18-23% miąższości drzewostanów.
40 Dariusz Kulak, Arkadiusz Stańczykiewicz, Grzegorz Szewczyk, Paweł Kobiałka Ryc. 3. Powierzchnia uszkodzonej gleby Fig. 3. Area of disturbed soil Ilość pozyskanego surowca drzewnego w przeliczeniu na 1 ha rosła wraz z wiekiem drzewostanu, od trzebieży wczesnych, przez późne, aż po cięcia rębne. Znaczne wartości wyliczonej miąższości drzew pozyskanych w cięciach trzebieżowych obydwu kategorii wynikały najprawdopodobniej z usuwania w tych zabiegach również znacznie starszych, ponadstuetnich przestojów. Powierzchnię stwierdzonych uszkodzeń wraz z rozbiciem na wyróżnione formy naruszeń wierzchnich warstw gleby dla poszczególnych powierzchni i zabiegów zestawiono na ryc. 3. Przeprowadzone zabiegi pozyskaniowe i zrywka półpodwieszona dłużyc spowodowały stosunkowo niewielkie naruszenia wierzchniej warstwy gleby, nieprzekraczające 4% powierzchni zrębów. Największy udział uszkodzonej gleby stwierdzono w trzebieżach wczesnych, blisko 3,8%, niewiele mniejszy, 3,6%, w trzebieżach późnych. Najmniejsze uszkodzenia stwierdzono w drzewostanie rębnym, wyniosły one niewiele ponad 2,5%. Wcześniejsze badania wykonane w drzewostanach rębnych, gdzie zrywka wykonywana była za pomocą skidera LKT 80 wykazały, że uszkodzeniu może ulec znaczna powierzchnia zrębu, do 18% [Kulak, Barszcz 2008]. W warunkach gór słowackich Messingerowa [1994] stwierdziła, że ciągnik LKT powoduje zniszczenia na około 9% powierzchni. Są także doniesienia świadczące, że półpodwieszona zrywka za pomocą skiderów może powodować znacznie mniejsze uszkodzenia gleby. W trzebieżach późnych drzewostanów sosnowych według Suwały [1995] zrywka wykonywana w ten sposób powoduje zakłócenia gleby na około 5,5% powierzchni, zaś według Portera [1997] na 4,2%. Wyniki te są już zbliżone do uzyskanych w niniejszej pracy. W przeprowadzonym doświadczeniu nie uwzględniano szkód powstałych na liniach oddziałowych, pełniących również funkcję szlaków, gdyż powierzchnie badawcze założono w ich pobliżu. Fakt ten zapewne również wpłynął na stosunkowo niewielki udział powierzchniowy powstałych uszkodzeń. Na wszystkich powierzchniach badawczych stwierdzono uszkodze-
Wpływ zrywki drewna z użyciem ciągników typu skider na uszkodzenia gleby 41 Ryc. 4. Syntetyczny wskaźnik uszkodzeń wierzchniej warstwy gleby Fig. 4. Synthetic index of the upper soil layer disturbance nia w postaci kolein. W trzebieżach późnych zajmowały one nawet większą powierzchnię niż bruzdy. Świadczy to, że operator skidera zjeżdżał z linii oddziałowych w głąb drzewostanu, czego w zasadzie nie przewiduje technologia zrywki drewna tym ciągnikiem. W drzewostanie powinna być rozciągana wyłącznie lina zbiorcza, a zaczepione dłużyce dociągane do maszyny za pomocą wciągarki. Bez dokładnych badań nie sposób jednak przewidzieć, jak taki sposób pracy wpłynął na wielkość szkód. Uzyskane wartości syntetycznych wskaźników uszkodzeń wierzchniej warstwy gleby Ug, których konstrukcja uwzględnia również głębokość uszkodzeń, bruzd i kolein, charakteryzujących założone powierzchnie próbne, zestawiono na ryc. 4. Największą wartość wskaźnika Ug, 6%, stwierdzono na powierzchni, na której wykonano trzebież wczesną, blisko 5% na powierzchni trzebieży późnej i niewiele ponad 4% w drzewostanie rębnym. Uzyskane w trzebieżach wartości wskaźników uszkodzeń Ug wydają się zbliżone do podawanych w literaturze. Przykładowo Suwała [2004] podaje, że w drzewostanach trzebieżowych, przy półpodwieszonym sposobie zrywki drewna długiego za pomocą ciągnika z wciągarką, wskaźnik Ug wyniósł 6,1%, a w trzebieżach późnych drzewostanów sosnowych przy zrywce za pomocą ciągników typu skider 3,8-4,5%, w zależności od odstępów pomiędzy szlakami. Na powierzchni C, w drzewostanie rębnym, uzyskano wskaźnik Ug o wartości stosunkowo niskiej. W niżowych drzewostanach z przewagą buka, przy zastosowaniu rębni złożonych dla technologii ze zrywką za pomocą skidera Timberjack, Suwała [2003] określił wartość wskaźnika Ug na około 8%. Na uwagę zasługuje fakt, że w najmłodszym drzewostanie stwierdzono największą wartość wskaźnika Ug, a w najstarszym drzewostanie rębnym najmniejszą. Mogło to być związane ze specyfiką wykonawstwa prac pozyskaniowych w warunkach górskich. Badania Rzadkowskiego [1999] zlokalizowane w górskich drzewostanach trzebieżowych i rębnych wykazały, że w warunkach górskich należy liczyć się z większym udziałem uszkodzonych drzew w cięciach trzebieżowych niż rębnych. Na uzyskane wyniki
42 Dariusz Kulak, Arkadiusz Stańczykiewicz, Grzegorz Szewczyk, Paweł Kobiałka Ryc. 5. Statystyki pozycyjne syntetycznych wskaźników uszkodzeń wierzchniej warstwy gleby Ug Fig. 5. Order statistics of synthetic indexes of the upper soil layer disturbances Ug mógł wpłynąć również zastosowany system pozyskiwania drewna. Badania Karaszewskiego i in. [2013] wykazały, że zrywka drewna długiego w drzewostanach różnych klas wieku skutkuje uszkodzeniami drzewostanu o zbliżonych rozmiarach. Wartości wskaźników Ug uzyskanych dla poszczególnych pól pomiarowych poddano analizie zgodności ich rozkładów z rozkładem normalnym za pomocą testu Shapiro- Wilka. Uzyskane wyniki dla trzebieży wczesnych (W=0,841, p=0,017), trzebieży późnych (W=0,914, p=0,049) oraz dla drzewostanu rębnego (W=0,865, p=0,035) wskazują, że na poziomie istotności α=0,05 rozkłady wskaźników Ug nie wykazują zgodności z rozkładem normalnym. Po transformacji logarytmicznej uzyskano jednak rozkłady normalne dla wszystkich powierzchni badawczych: A (W=0,962, p=0,749), B (W=0,934, p=0,134) oraz C (W=0,959, p=0,702). Do oceny istotności różnic wskaźników charakteryzujących porównywane zabiegi zastosowano zatem analizę wariancji, która wykazała (F=1,721, p=0,189), że w badanych drzewostanach rodzaj wykonywanych cięć nie wpłynął istotnie na rozmiar naruszeń gleby. Podstawowe statystyki opisowe wskaźników Ug charakteryzujących poszczególne kategorie użytkowania przedstawiono na ryc. 5. Mediany i zmienność wskaźników Ug mierzone wartościami rozstępów kwartylnych w trzech porównywanych zabiegach rzeczywiście były na zbliżonym poziomie (ryc. 5). Wskazywałoby to, że w analizowanych warunkach samo użycie do zrywki skiderów powoduje szkody glebowe określonego rozmiaru i zmienność warunków wynikająca z wykonywania prac pozyskaniowych w drzewostanach trzech różnych kategorii użytkowania była na tyle mała, że nie wpłynęła istotnie na wartości wskaźników Ug.
Wpływ zrywki drewna z użyciem ciągników typu skider na uszkodzenia gleby 43 Ryc. 6. Zależność między wskaźnikami Ug a odległością zrywki (numerem pasa) w trzebieżach wczesnych Fig. 6. Correlation between Ug indexes and skidding distance (number of measurement strip) for early thinning Siłę i charakter zależności pomiędzy wartościami wskaźników Ug oraz numerem pasa pomiarowego, zawierającym informacje o odległości zrywki, zbadano w oparciu o analizę regresji. Wyniki uzyskane dla trzebieży wczesnych przedstawiono na ryc. 6. Współczynnik korelacji określający siłę zależności pomiędzy wartościami wskaźnika Ug i odległością zrywki dla trzebieży wczesnych wskazuje na wysoki (wg klasyfikacji Stanisza [1998]) związek korelacyjny pomiędzy tymi zmiennymi. Uzyskany współczynnik korelacji okazał się również istotny statystycznie (t = -3,60, p = 0,0,002). Dla trzebieży późnych poszukiwanie podobnych zależności nie przyniosło rezultatu, co związane było z występowaniem pól pomiarowych cechujących się znacznymi wartościami wskaźników Ug na pasach 3 i 4 (ryc. 7). Uzyskana prosta regresji wskazuje, że im pas pomiarowy bardziej odległy od linii oddziałowej, tym większe szkody glebowe na nim występują. Wiązać to należy najprawdopodobniej z dużą liczbą kolein stwierdzonych na pasach 3, 4 i 5. Uzyskany współczynnik korelacji okazał się nieistotny statystyczne (t=0,792, p=0,436). Stwierdzić zatem należy, że w tej kategorii użytkowania nie wystąpiły związki odległości zrywki z rozmiarem naruszeń wierzchnich warstw gleby. Związki korelacyjne pomiędzy wartościami wskaźników Ug i numerem pasa pomiarowego w drzewostanie rębnym przedstawiono na ryc. 8.
44 Dariusz Kulak, Arkadiusz Stańczykiewicz, Grzegorz Szewczyk, Paweł Kobiałka Ryc. 7. Zależność między wskaźnikami Ug a odległością zrywki (numerem pasa) w trzebieżach późnych Fig. 7. Correlation between Ug indexes and skidding distance (strip number) for late thinning Na pierwszym i drugim pasie pomiarowym wartości wskaźników Ug są wyraźnie większe, niż na pozostałych pasach. Uzyskany współczynnik korelacji r=0,48 jest z pogranicza korelacji przeciętnej i wysokiej i istotny statystycznie (t=-2,629, p=0,015). Udowodnione statystycznie zjawisko powstawania zwiększonych szkód w pobliżu szlaków zrywkowych jest sygnalizowane w literaturze zarówno polskiej [Sowa i in. 2008], jak i zagranicznej [Puettmann i in. 2008], przy czym wiązane jest raczej z technologiami, w których drewno jest dociągane do szlaku za pomocą wciągarek zamontowanych przykładowo na ciągnikach rolniczych lub gąsienicowych [Spinelli i in. 2010]. Stąd też wystąpienie tego typu zależności w analizowanych drzewostanach, w których zrywka wykonana została za pomocą skidera linowego, było bardzo prawdopodobne. Stwierdzenia i wnioski 1. Naruszenia wierzchniej warstwy gleby powstałe w wyniku zrywki drewna w drzewostanach górskich za pomocą skidera nie były duże. W zależności od kategorii użytkowania zawierały się w przedziale 2,5-3,8% powierzchni zrębowej.
Wpływ zrywki drewna z użyciem ciągników typu skider na uszkodzenia gleby 45 Ryc. 8. Zależność między wskaźnikami Ug a odległością zrywki (numerem pasa) w drzewostanie rębnym Fig. 8. Correlation between Ug indexes and skidding distance (strip number) for mature stand 2. Na wszystkich powierzchniach występowały nie tylko szkody w postaci bruzd, co jest charakterystyczne dla zrywki z użyciem wciągarki skidera, ale stwierdzono również występowanie kolein, co świadczy o penetracji drzewostanu przez ciągnik. 3. Nie wykazano związków pomiędzy typem wykonanego zabiegu a rozmiarem szkód pozyskaniowych. Wskaźniki uszkodzeń wierzchniej warstwy gleby Ug obliczone dla trzebieży wczesnych, trzebieży późnych i drzewostanu rębnego nieco się różnił; wynosiły 4-6%, lecz nie wykazywały istotnego statystycznie zróżnicowania. 4. W większości analizowanych drzewostanów stwierdzono istotne statystycznie związki korelacyjne pomiędzy wartościami wskaźników uszkodzeń gleby Ug i numerem pasa pomiarowego świadczącego o jego odległości od linii oddziałowej, a tym samym o dystansie zrywki. Wartości wskaźników Ug były największe przy linii oddziałowej i malały w głąb drzewostanu. Literatura Giefing D.F., Bembenek M., Gackowski M., Grzywiński W., Karaszewski Z., Klentak I., Kosak J., Mederski P.S., Siewert S. (2012): Ocena procesów technologicznych pozyskiwania drewna w trzebieżach późnych drzewostanów sosnowych. Metodologia badań. Nauka Przyr. Technol. 6, 3, #59. GUS (2012): Leśnictwo. Informacje i opracowania statystyczne. Warszawa.
46 Dariusz Kulak, Arkadiusz Stańczykiewicz, Grzegorz Szewczyk, Paweł Kobiałka Karaszewski Z., Giefing D.F., Mederski P.S., Bembenek M., Dobek A., Stergiadou A. (2013): Uszkodzenia drzewostanu w zależności od metody pozyskiwania drewna ze zrywką ciągnikiem. Leśne Prace Badawcze 74(1):27-34. Kulak D., Barszcz A. (2008): Wpływ wybranych środków zrywkowych na uszkodzenia gleby w rębnych drzewostanach bukowo-jodłowych. Sylwan 12:20-28. Maksymiak M., Grieger A. (2008): Analiza wydajności półpodwieszonej zrywki drewna na przykładzie maszyn Timberjack 1010 i Valmet 860.3. Technika Rolnicza Ogrodnicza Leśna (4):2-5. Messingerova V. (1994): Analyza a overenie metod zistovania vplyvu tazbovo-dopravnych technologii na lesnu podu. Acta Fac. For. 36:297-307. Porter B. (1997): Techniczne, ekonomiczne i przyrodnicze aspekty zrywki drewna w sosnowych drzewostanach przedrębnych. Rozprawa habilitacyjna. Wyd. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa. Puettmann K.J., D Amato A.W., Arikian M., Zasada J.C. (2008): Spatial impacts of soil disturbance and residual overstory on density and growth of regenerating aspen. Forest Ecology and Management 256(12): 2110-2120. Rzadkowski S. (1999): Pozyskiwanie drewna metodą sortymentową w górskich drzewostanach świerkowych. [w:] Mat. Symp. Nauk. Tendencje i problemy mechanizacji prac leśnych w warunkach leśnictwa wielofunkcyjnego. AR Poznań: 132-136. Sosnowski J. (2003): Zasady proekologicznej zrywki drewna w warunkach gospodarki leśnej w górach. Sylwan 5:58-64. Sowa J.M., Kulak D., Szewczyk G. (2008): The influence of the skidding distance on the value of damage done to the surface soil layer in the course of timber harvesting in pine thinnings. [w:] Formec 08, 41 International Symposium in Schmallenberg / Germany. Spinelli R., Lombardini C., Magagnotti N. (2012): Salvaging windthrown trees with animal and machine systems in protected areas. Ecological Engineering 53:61-67. Stanisz A. (1998): Przystępny kurs statystyki w oparciu o program STSTISTICA PL na przykładach z medycyny. StatSoft Polska. Kraków. StatSoft, Inc. (2009). STATISTICA (data analysis software system), version 9.0. www.statsoft.com. Suwała M. (1995): Wpływ wybranych metod i środków pozyskiwania drewna na uszkodzenia nadziemnych części drzew oraz powierzchniowych warstw gleby w późnych trzebieżach drzewostanów sosnowych. Praca habilitacyjna. Prace IBL, A 786:59-71. Suwała M. (1999): Uszkodzenia drzew i gleby przy pozyskiwaniu drewna w późnych trzebieżach drzewostanów sosnowych. Prace IBL. A 873:1-86. Suwała M. (2003): Uszkodzenia drzew i gleby przy pozyskiwaniu drewna w wybranych rębniach złożonych na terenach nizinnych. Prace Inst. Bad. Leś., A 1(949):23-38. Zarządzenie nr 11A z dnia 11 maja 1999 zmieniające zarządzenie nr 11 Dyrektora Generalnego Lasów Państwowych z dnia 14. 02. 1995 roku w sprawie doskonalenia gospodarki leśnej na podstawach ekologicznych. Adres do korespondencji Corresponding address: Katedra Użytkowania Lasu i Drewna Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie Al. 29 Listopada 46, 31-425 Kraków Dariusz Kulak rlkulak@cyf-kr.edu.pl Arkadiusz Stańczykiewicz rlstancz@cyf-kr.edu.pl Grzegorz Szewczyk rlszewcz@cyf-kr.edu.pl