Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Świętochłowice

R A P O R T Z B A D A Ń Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miasta Świętochłowice Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007-2013

Raport współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013. Raport został opracowany na zlecenie Górnośląskiego Związku Metropolitalnego ul. Barbary 21 a 40 053 Katowice tel. 32 253 04 25 www.silesiametropolia.eu Raport opracowany przez Instytut Nauk Społeczno-Ekonomicznych sp. z o.o. sp. k. ul. Polskiej Organizacji Wojskowej 17 90 248 Łódź tel. 42 633 17 19 www.inse.org.pl 2

Spis treści SPIS TABEL... 3 SPIS WYKRESÓW... 3 WSTĘP... 5 1. ANALIZA POTENCJAŁU LUDZKIEGO W ŚWIĘTOCHŁOWICACH... 7 2. ANALIZA KONKURENCYJNOŚCI GOSPODARKI ŚWIĘTOCHŁOWIC... 12 2.1. RYNEK PRACY... 12 2.2. DOCHODY LUDNOŚCI... 15 2.3. PODMIOTY GOSPODARCZE... 18 2.4. RYNEK NIERUCHOMOŚCI... 20 3. ANALIZA SYTUACJI FINANSOWEJ GMINY ŚWIĘTOCHŁOWICE... 23 PODSUMOWANIE... 26 BIBLIOGRAFIA... 27 ŹRÓDŁA DANYCH... 28 Spis tabel Tabela 1. Procesy demograficzne w Świętochłowicach w latach 2002 2012... 7 Tabela 2. Procesy migracyjne w Świętochłowicach w latach 2002 2012... 8 Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Świętochłowicach (w tys. zł) w latach 2004 2011... 17 Tabela 4. Największe firmy w Świętochłowicach w 2011 r.... 18 Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach 2008 2010... 21 Tabela 6. Rynek nieruchomości w Świętochłowicach w latach 2008 2012... 22 Spis wykresów Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny w Świętochłowicach w latach 2002 2012... 8 Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Świętochłowicach i GZM (w promilach) w latach 2002 2012... 9 Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Świętochłowice) za rok 2002, 2007, 2012... 10 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, 2012... 10 Wykres 5. Struktura ludności Świętochłowic według wieku w 2012 r.... 11 Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Świętochłowicach za rok 2002 i 2011... 11 3

Wykres 7. Liczba pracujących w Świętochłowicach (w tys. osób) w latach 2005 2012... 12 Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Świętochłowice) za rok: 2007, 2010, 2012... 13 Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok: 2007, 2010, 2012... 13 Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Świętochłowicach i GZM według sekcji PKD w 2012 r.... 13 Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Świętochłowicach (w tys. osób) w latach 2003 2012... 14 Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Świętochłowicach, woj. śląskim i Polsce w latach 2004 2012... 15 Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Świętochłowic PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach 2004 2011... 16 Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Świętochłowic i GZM PIT (w tys. zł) w latach 2004 2011... 16 Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Świętochłowicach i GZM w latach 2007 2011... 19 Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Świętochłowicach i GZM w latach 2002 2012... 19 Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Świętochłowicach w latach 2010 2012... 20 Wykres 20. Dochody i wydatki Świętochłowic ogółem (ceny bieżące) w latach 2002 2012... 23 Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Świętochłowicach w latach 2006 2012... 24 Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na mieszkańca (w zł) w Świętochłowicach i GZM w latach 2006 2012... 25 Wykres 24. Dochody własne na mieszkańca (w zł) w Świętochłowicach i GZM w latach 2002 201225 4

Wstęp Przedmiotowy Raport opracowany został w ramach I etapu prac nad realizacją w latach 2012 2014 tzw. projektu gospodarczego, pt.: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych w kontekście dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego miast Górnośląskiego Związku Metropolitalnego wraz z opracowaniem Programu Rozwoju Gospodarczego Metropolii "Silesia" do 2025 roku, na wniosek Górnośląskiego Związku Metropolitalnego. Projekt był współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego oraz środków budżetu Państwa w ramach Programu Operacyjnego Pomoc Techniczna 2007 2013. I etap prac w projekcie gospodarczym to: Ocena kondycji ekonomicznej osób fizycznych i podmiotów gospodarczych miast GZM przeprowadzona na podstawie danych pozyskanych z różnych źródeł, m.in.: Izba Skarbowa w Katowicach, Główny Urząd Statystyczny, w tym Narodowy Spis Powszechny. W ramach tego zadania wykonano: a) narzędzie internetowe (http://statystyka.gzm.org.pl/) stanowiące bazę danych społeczno-ekonomicznych dla miast GZM i gmin sąsiednich, b) Syntezę z badań Oceny kondycji ekonomicznej obejmującą łącznie wszystkie miasta GZM oraz c) Przedmiotowy Raport (sporządzony indywidualnie dla każdego z miast GZM). Raport składa się z trzech rozdziałów: pierwszy przedstawia dane dotyczące struktury oraz procesów demograficznych i migracyjnych na potrzeby analizy potencjału ludzkiego w opisywanym mieście; drugi zawiera analizę konkurencyjności gospodarki uwzględniono w nim m.in. opis sytuacji na rynku pracy i nieruchomości; trzeci prezentuje analizę sytuacji finansowej opisywanego miasta (w szczególności skoncentrowano się na strukturze dochodów i wydatków w budżecie miasta). Wartości wskaźników dla danego miasta przedstawiono w Raporcie na tle GZM oraz w wybranych przypadkach województwa śląskiego i Polski, w celu określenia pozycji i potencjału każdego z miast. II etap prac w projekcie gospodarczym to opracowanie pt.: Ekspertyza globalnych trendów gospodarczych w kontekście potrzeb rozwojowych Metropolii Silesia. Wyniki i wnioski z analiz z I i II etapu stanowią materiał bazowy do docelowego III etapu projektu, tj. opracowania pt.: Program Rozwoju Gospodarczego Metropolii Silesia do 2025 r., ukierunkowanego na poprawę sytuacji społeczno-gospodarczej i na dalszy rozwój tego obszaru. 5

ŚWIĘTOCHŁOWICE liczba mieszkańców (stan na 2012 r.) 52372 osoby powierzchnia miasta 13,31 km 2 jednostki sąsiadujące 1. Ruda Śl. 2. Bytom 3. Chorzów Rysunek 1. Świętochłowice na tle GZM Bytom Piekary Śląskie Dąbrowa Górnicza Gliwice Zabrze (1) Ruda Śląska Chorzów (2) Sosnowiec Katowice Jaworzno (1) Świętochłowice (2) Siemianowice Śląskie Mysłowice Tychy Źródło: opracowanie własne 6

1. Analiza potencjału ludzkiego w Świętochłowicach Od 2002 do 2012 r. populacja Świętochłowic sukcesywnie malała. W ciągu całej dekady liczba mieszkańców zmniejszyła się o 3885 osób tj. o blisko 7%. Jednym z czynników determinujących wyludnianie się miasta był ujemny przyrost naturalny, który oznacza, że każdego roku w analizowanym okresie liczba urodzeń była niższa od liczby zgonów. Liczba urodzeń wahała się w tym czasie od 472 (w 2012 r.) do 581 (w 2008 r.). Największą liczbę zgonów odnotowano w 2010 r. (654), a najniższą w 2008 r. (587). Wskaźnik przyrostu naturalnego przyjmował wartości pomiędzy 0,1 a 2,9. Tabela 1. Procesy demograficzne w Świętochłowicach w latach 2002 2012 Liczba ludności* Liczba urodzeń Liczba zgonów Przyrost naturalny Wskaźnik przyrostu naturalnego Wskaźnik przyrostu naturalnego dla GZM Wskaźnik przyrostu naturalnego dla Polski 2002 56258 514 610-96 -1,7-2,04-0,15 2003 56023 494 602-108 -1,9-2,10-0,37 2004 55660 551 645-94 -1,7-1,97-0,19 2005 55327 547 642-95 -1,7-2,09-0,10 2006 54938 545 623-78 -1,4-1,70 0,12 2007 54525 540 632-92 -1,7-1,64 0,28 2008 54360 581 587-6 -0,1-1,01 0,92 2009 54091 555 644-89 -1,6-1,05 0,86 2010 53304 578 654-76 -1,4-0,88 0,90 2011 52813 534 640-106 -2,0-1,88 0,34 2012 52372 472 622-150 -2,9-1,97 0,04 * według faktycznego miejsca zamieszkania W porównaniu do GZM, w Świętochłowicach wskaźnik przyrostu naturalnego był wyższy w latach 2002 2006 oraz w 2008 r., co oznacza że w tym okresie miasto na tle całej Metropolii Silesia wykazywało mniejszą przewagę liczby zgonów nad liczbą urodzeń. Sytuacja uległa jednak odwróceniu i od 2009 r. wskaźnik przyrostu naturalnego dla Świętochłowic był niższy niż w GZM. W odniesieniu do całej Polski przyrost naturalny w analizowanym okresie był niższy, przy czym w latach 2006 2012 w Polsce zaobserwowano dodatni przyrost naturalny, a w Świętochłowicach utrzymał się spadek z poprzednich lat. 7

tys. osób promile Wykres 1. Liczba ludności i przyrost naturalny w Świętochłowicach w latach 2002 2012 60 50 40 0,00-0,05 30-0,10 20 10 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-0,15-0,20 Liczba ludności Przyrost naturalny Proces wyludniania się Świętochłowic jest również wynikiem ujemnego salda migracji. Każdego roku w omawianym okresie więcej osób wymeldowywało się z miasta niż się w nim meldowało. Saldo migracji wahało się od 58 osób w 2002 r. do 385 osób w 2011 r. Wskaźnik salda migracji dla Świętochłowic przyjmował wartości od 7,29 do 1,3. W porównaniu do GZM był on wyższy jedynie w okresie 2002 2004 oraz w 2008 r., w pozostałych latach przyjmował znacznie niższe wartości, czyniąc tendencje migracyjne w Świętochłowicach mniej korzystnymi niż w GZM. Tabela 2. Procesy migracyjne w Świętochłowicach w latach 2002 2012 Napływ ludności (zameldowania) Odpływ ludności (wymeldowania) Saldo migracji Wskaźnik salda migracji Wskaźnik salda migracji dla GZM Wskaźnik przyrostu rzeczywistego 2002 622 680-58 -1,03-3,71-3,15 2003 605 728-123 -2,20-3,63-4,19 2004 646 833-187 -3,36-3,65-6,52 2005 571 894-323 -5,84-3,72-6,02 2006 674 944-270 -4,91-4,63-7,08 2007 635 897-262 -4,81-4,61-7,57 2008 541 709-168 -3,09-3,36-3,04 2009 523 713-190 -3,51-3,26-4,97 2010 551 768-217 -4,07-3,38-14,76 2011 495 880-385 -7,29-3,33-9,30 2012 526 814-288 -5,50-3,41-8,42 8

promile Utrzymujący się w Świętochłowicach ujemny przyrost naturalny oraz ujemne saldo migracji w bezpośredni sposób przekładają się na spadek przyrostu rzeczywistego ludności miasta największy odnotowano w 2010 r. (analizowany współczynnik wyniósł wtedy 14,76 ; w pozostałych latach wahał się w granicach od 3,74 do 6,21 ). Wykres 2. Współczynnik salda migracji w Świętochłowicach i GZM (w promilach) w latach 2002 2012 0,00 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012-1,00-2,00-3,00-4,00-5,00-6,00-7,00-8,00 Świętochłowice GZM Opisane zmiany (stopniowy ubytek liczby mieszkańców i ujemny przyrost rzeczywisty ludności) prowadzą do starzenia się społeczności miasta oraz obniżają jego potencjał rozwojowy wynikający z dostępnych zasobów pracy. Odzwierciedlają to zmiany w strukturze ludności Świętochłowic według wieku produkcyjnego, obserwowane w latach 2002 2012 (wykres 3.). Udział mieszkańców miasta w wieku produkcyjnym wyraźnie zmniejszał się (o blisko 3 pkt. proc. między 2002 a 2012 r.), podczas gdy odsetek osób w wieku poprodukcyjnym w tym samym czasie wzrastał (o 2 pkt. proc. między 2002 a 2007 r. oraz o 2,5 pkt. proc. między 2007 a 2012 r.). Jednocześnie notowano systematyczny spadek udziału osób w wieku przedprodukcyjnym w ogóle społeczności miasta (łącznie o 1,8 pkt. proc.). Opisane zmiany odzwierciedlały tendencje obserwowane w całym GZM (wykres 4.), gdzie udział ludności w wieku produkcyjnym i przedprodukcyjnym zmniejszał się (odpowiednio o 2,6 pkt. proc. i 2 pkt. proc.), a odsetek osób w wieku poprodukcyjnym wzrastał (o 4,5 pkt. proc.). Warto w tym miejscu jednak zauważyć, że udział osób w wieku poprodukcyjnym w ogóle ludności w każdym z analizowanych lat był w Świętochłowicach mniejszy niż w tym samym czasie w całym GZM. 9

Wykres 3. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (Świętochłowice) za rok 2002, 2007, 2012 Wykres 4. Struktura ludności według wieku produkcyjnego (GZM) za rok 2002, 2007, 2012 14,1% 16,2% 18,8% 15,0% 17,0% 19,5% 70,1% 69,5% 67,2% 70,0% 69,9% 67,4% 15,8% 14,3% 14,0% 2002 2007 2012 ludność w wieku ludność w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym 15,0% 13,1% 13,0% 2002 2007 2012 ludność w wieku ludność w wieku przedprodukcyjnym produkcyjnym ludność w wieku poprodukcyjnym Zmianom struktury ludności ze względu na wiek towarzyszą również zmiany w rozkładzie płci. Wykres 5. przedstawia piramidę ludności Świętochłowic według wieku i płci w 2012 r. Z przedstawionych danych wynika, że struktura ludności miasta wg płci zmienia się wraz ze starzeniem się mieszkańców. O ile w grupach wiekowych 40 44 i 45 49 liczebność kobiet i mężczyzn jest zbliżona, o tyle w przypadku starszych przedziałów wiekowych (powyżej 55. roku życia) udział mężczyzn w ludności ogółem maleje. W grupie 55 64-latków stanowią oni 47% ludności, podczas gdy w przedziale 65 74 lata już ok. 42%, a powyżej 80. roku życia 33% mieszkańców. Niewielką przewagę mężczyzn w ogóle ludności Świętochłowic zaobserwowano jedynie w odniesieniu do młodszych grup wiekowych między 20 a 24 rokiem życia oraz między 35 a 39 rokiem życia, gdzie mężczyźni stanowili odpowiednio 51% i 52% ludności miasta. 10

lata Wykres 5. Struktura ludności Świętochłowic według wieku w 2012 r. 85 i więcej 80-84 75-79 70-74 65-69 60-64 55-59 50-54 45-49 40-44 35-39 30-34 25-29 20-24 15-19 10-14 5-9 0-4 -3-2 -1 0 1 2 3 3 2 1 0 1 2 3 mężczyźni kobiety tys. osób Dane zebrane na wykresie 6. wskazują, że największy wzrost między 2002 a 2011 r. dotyczył odsetka mieszkańców legitymujących się wykształceniem co najmniej średnim (aż o 10 pkt. proc.), przy czym odsetek osób z wykształceniem wyższym zwiększył się o 6 pkt. proc. Powyższe tendencje były spójne ze zmianami obserwowanymi w całym GZM, a jedyną różnicę odnotowano w odniesieniu do udziału osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym, który w Świętochłowicach utrzymywał się na stałym poziomie (31%), podczas gdy w całej Metropolii Silesia zmniejszał się (z 27% w 2002 r. do 25% w 2011 r.). Wykres 6. Struktura ludności według wykształcenia w Świętochłowicach za rok 2002 i 2011 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Odsetek osób z wyksz. wyższym w populacji 20+ 7% 13% Odsetek osób z wyksz. średnim i wyższym w populacji 20+ 34% 44% Odsetek osób z wyksz. zasadniczym zawodowym w populacji 20+ 31% 31% 2002 2011 11

tys. osób 2. Analiza konkurencyjności gospodarki Świętochłowic 2.1. Rynek pracy Opis sytuacji na rynku pracy powinien stanowić istotny element oceny konkurencyjności gospodarki. Dlatego na wykresie 7. przedstawiono dane nt. liczebności osób pracujących w Świętochłowicach w latach 2005 2012 w podmiotach gospodarczych zatrudniających powyżej 9 osób. Najwięcej osób pracujących odnotowano w 2008 r. (8,8 tys. osób), po którym tendencja wzrostowa obserwowana od 2005 r. uległa załamaniu (spadek o 7,95%), skutkując zmniejszeniem liczby osób pracujących w ww. podmiotach do 8,1 tys. osób. Sytuacja utrzymała się do 2012 r. (wtedy też odnotowano najmniejszą liczbę pracujących 8 tys. osób), jedynie przy niewielkim wzroście w 2011 r. (8,4 tys. osób). W analizowanym okresie udział osób pracujących wśród ludności w wieku produkcyjnym oscylował między 21% a 23%, a więc utrzymywał się na bardzo niskim poziomie w porównaniu z innymi miastami GZM. Wykres 7. Liczba pracujących w Świętochłowicach (w tys. osób) w latach 2005 2012 9 9 9 8 8 8 8 8 8,8 8,6 8,4 8,3 8,1 8,1 8,1 8,0 21% 22% 23% 23% 22% 22% 23% 23% 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% liczba pracujących udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Wśród osób pracujących w Świętochłowicach dominowali mężczyźni w latach 2007, 2010 i 2012 stanowili odpowiednio 57,3%, 57,4% i 58,4% ogółu pracujących, a więc ich udział stopniowo zwiększał się kosztem udziału kobiet (wykres 8.). Odwrotnie sytuacja kształtowała się w całym GZM w analizowanych latach odsetek kobiet w ogólnej liczbie pracujących sukcesywnie wzrastał (wykres 9.). 12

Wykres 8. Struktura pracujących według płci (Świętochłowice) za rok: 2007, 2010, 2012 100% Wykres 9. Struktura pracujących według płci (GZM) za rok: 2007, 2010, 2012 100% 75% 57,3% 57,4% 58,4% 75% 55,8% 54,8% 54,2% 50% 50% 25% 42,7% 42,6% 41,6% 25% 44,2% 45,2% 45,8% 0% 2007 2010 2012 0% 2007 2010 2012 kobiety mężczyźni kobiety mężczyźni Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z BDL. Wykres 10. Struktura zatrudnionych w Świętochłowicach i GZM według sekcji PKD w 2012 r. 1 30% 25% 26% 21% 20% 15% 14% 17% 12% 11% 10% 5% 0% 8% 0,1% 0,1% 1% 3% 2% 2% 1% 6% 5% 6% 1% 3% 0,4% 0,1% 1% 4% 3% 2% 1% 4% 6% 5% 4% 2% 10% 9% 7% 2% 2% 0,2% 0,1% Świętochłowice GZM 1 A Rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo, B Górnictwo i wydobywanie, C Przetwórstwo przemysłowe, D wytwarzanie i zaopatrywanie w energię elektryczną, gaz, parę wodną, gorącą wodę i powietrze do układów klimatyzacyjnych, E dostawa wody; gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją, F Budownictwo, G Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle, H Transport i gospodarka magazynowa, I Działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi, J Informacja i komunikacja, K Działalność finansowa i ubezpieczeniowa, L Działalność związana z obsługą rynku nieruchomości, M Działalność profesjonalna, naukowa i techniczna, N Działalność w zakresie usług administrowania i działalność wspierająca, O Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe zabezpieczenia społeczne, P Edukacja, Q Opieka zdrowotna i pomoc społeczna, R Działalność związana z kulturą, rozrywką i rekreacją, S Pozostała działalność usługowa, T Gospodarstwa domowe zatrudniające pracowników; gospodarstwa domowe produkujące wyroby i świadczące usługi na własne potrzeby, U Organizacje i zespoły eksterytorialne. 13

tys. osób Przedstawiona na wykresie 10. struktura zatrudnionych według sekcji PKD w Świętochłowicach i GZM wskazuje, że najwięcej mieszkańców miasta pracuje w przetwórstwie przemysłowym (26%), a także w transporcie (17%), handlu hurtowym i detalicznym (14%) oraz w edukacji (11%). Choć powyższe branże są dominujące również w GZM, to wskaźniki notowane dla Świętochłowic były każdorazowo wyższe, a różnice w tym zakresie sięgały nawet 11 pkt. proc. (w przypadku transportu), 5 pkt. proc. (przetwórstwo przemysłowe) oraz 1 2 pkt. proc. (w przypadku handlu hurtowego i detalicznego oraz edukacji). Najmniej mieszkańców Świętochłowic zatrudnionych było natomiast w rolnictwie i komunikacji (każdorazowo 0,1%), gastronomii (0,4%) oraz połączonych sektorach S+T+U. Szczegółowe dane przedstawiono na wykresie 10. Wykres 11. Liczba bezrobotnych w Świętochłowicach (w tys. osób) w latach 2003 2012 5 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 4,6 4,6 3,8 3,1 2,3 2,5 2,3 2,0 1,7 1,2 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Liczba osób bezrobotnych Z kolei zmiany w strukturze i liczbie bezrobotnych Świętochłowic charakteryzują dwie podstawowe tendencje spadek liczby bezrobotnych w latach 2003 2008 i wzrost w okresie 2008 2012 (por. wykres 11.). Liczba osób bezrobotnych najdynamiczniej malała na przełomie 2006 i 2007 r. (spadek o 45%) oraz 2007 i 2008 r. (spadek o 29%). Z kolei między 2008 r. a 2009 r. liczba bezrobotnych wzrosła aż o 66%. Podobnie jak w przypadku wspomnianego nagłego spadku liczby osób pracujących pomiędzy 2008 a 2009 r., przyczyn powyższych zmian można upatrywać w nasileniu się w tym czasie w Polsce efektów światowego kryzysu gospodarczego. W latach 2010 2012 liczba bezrobotnych w Świętochłowicach utrzymywała się na względnie stałym poziomie (od 2,3 tys. do 2,5 tys. osób). 14

Analizując stopę bezrobocia rejestrowanego, należy zauważyć, iż w latach 2004 2012 była ona w Świętochłowicach znacznie wyższa niż w całym województwie śląskim i w Polsce. Wyjątkiem był 2008 r. w którym omawiany wskaźnik w Świętochłowicach był wyższy niż przeciętnie w kraju jedynie o 0,2 pkt. proc. Był to także rok, kiedy tendencja malejąca obserwowana w poprzednich czterech latach (łączny spadek o 19,5 pkt. proc.) załamała się od 2008 r. obserwowano już ponowny wzrost wartości stopy bezrobocia (łącznie o 8,7 pkt. proc. do 2012 r.). Podobne tendencje, lecz na znacznie mniejszą skalę, dotyczyły całego kraju i województwa. Między 2004 a 2008 r. stopa bezrobocia w Polsce zmalała z 19% do 9,3% (tj. o 9,7 pkt. proc.), a w województwie śląskim z 16,9% do 6,9% (tj. o 10 pkt. proc.) Z kolei między 2008 a 2012 r. wartości omawianego wskaźnika zwiększały się z 9,3% do 13,4% (tj. o 4,1 pkt. proc.) w Polsce i z 6,9% do 11,1% (tj. 4,2 pkt. proc.) w województwie. 35% Wykres 12. Stopa bezrobocia rejestrowanego w Świętochłowicach, woj. śląskim i Polsce w latach 2004 2012 30% 29,0% 25,7% 25% 21,2% 20% 15% 10% 5% 19,0% 16,9% 17,6% 15,5% 14,8% 12,7% 12,8% 11,2% 9,2% 9,5% 9,3% 6,9% 17,6% 18,2% 16,6% 15,2% 12,1% 12,4% 12,5% 13,4% 9,4% 10,0% 10,2% 11,1% 0% 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Świętochłowice województwo śląskie Polska 2.2. Dochody ludności Analizując dochody mieszkańców Świętochłowic, należy nadmienić, że prezentowane dane dotyczą Świętochłowic i Chorzowa, gdyż obydwa miasta podlegają Urzędowi Skarbowemu w Chorzowie. Dochody nominalne mieszkańców tych obszarów w latach 2004 2011 zwiększały się, osiągając w 2011 r. 27,3 tys. zł (tj. łączny wzrost na poziomie 57,9%). W przypadku nominalnych dochodów ludności tendencja rosnąca nie zawsze musi jednak być tożsama ze wzrostem zamożności, dlatego poniżej dokonano analizy średnich rocznych dochodów mieszkańców Świętochłowic i Chorzowa także w ujęciu realnym. Były one niższe o 536 zł 15

tys. zł dochody w tys. zł dynamika zmian w porównaniu z dochodami nominalnymi w 2004 r. (pod uwagę wzięto ceny stałe z poprzedniego roku). Do 2012 r. obserwowano systematyczny wzrost dochodów realnych (za wyjątkiem 2010 r. kiedy zaobserwowano spadek o 406 zł wobec 2009 r.), co pozwala wnioskować o stopniowym wzroście zamożności mieszkańców tych obszarów. Wykres 13. Średni roczny dochód mieszkańców Świętochłowic PIT (w tys. zł), w ujęciu nominalnym oraz realnym (w cenach stałych z 2003 r.) oraz dynamika zmian (rok poprzedni = 100) w latach 2004 2011 29 27 25 23 21 19 17 15 27,284 25,790 25,924 23,946 21,665 21,690 22,013 18,717 19,739 21,316 22,096 17,284 20,038 17,834 18,658 16,748 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 dochody nominalne dochody realne dynamika zmian - nominalnie dynamika zmian - realnie Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej oraz GUS, BDL. 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% Roczne dochody mieszkańców Świętochłowic i Chorzowa w latach 2004 2011 były niższe niż w całym GZM średnio o 2,6 tys. zł, jednak podobnie jak w przypadku Metropolii Silesia, w analizowanych miastach obserwowano tendencję wzrostową łącznie o 10 tys. zł. Wykres 14. Średni roczny dochód mieszkańców Świętochłowic i GZM PIT (w tys. zł) w latach 2004 2011 35 30 25 20 19,6 17,3 20,7 18,7 22,2 19,7 24,1 21,7 26,7 23,9 28,4 29,1 25,8 25,9 27,3 30,8 15 10 5-2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Świętochłowice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej w Chorzowie. 16

Najwyższe dochody w okresie 2004 2011 mieszkańcy Świętochłowic otrzymywali z pracy na własny rachunek średnio 66,5 tys. zł, zaś najniższe z tytułu umów zleceń i o dzieło średnio 4,9 tys. zł (por. tabela 3.). Wszystkie źródła dochodów cechowała tendencja wzrostowa zarobki z pracy na własny rachunek pomiędzy 2004 a 2011 r. zwiększyły się o 68%, z umówzleceń i o dzieło o 65,8%, z tytułu rent i emerytur o 55,9%, a z pracy najemnej o 51%. Najsilniej tendencja wzrostowa widoczna była w przypadku zysków kapitałowych (wzrost o 320%), jednak to źródło dochodów cechowały dość znaczne wahania przykładowo, między 2006 a 2007 r. średnie roczne dochody z tego tytułu wzrosły o 161%, w kolejnych trzech latach zmalały łącznie o 71%, zaś przełom 2010 i 2011 r. przyniósł ponowny wzrost, tym razem o 44,8%. Tabela 3. Średnie roczne dochody osób fizycznych w Świętochłowicach (w tys. zł) w latach 2004 2011 Z pracy na własny rachunek Z pracy najemnej Z rent i emerytur Z zysków kapitałowych Z umów-zleceń i o dzieło 2004 44,8 21,3 15,2 3,0 3,8 2005 50,9 22,6 16,3 7,5 4,1 2006 59,5 23,4 16,9 11,5 4,1 2007 70,9 25,0 17,4 30,1 4,7 2008 79,4 27,7 19,1 23,1 5,0 2009 79,8 29,6 20,9 21,4 5,5 2010 71,4 30,7 22,3 8,7 5,8 2011 75,3 32,2 23,7 12,6 6,3 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej w Chorzowie. Struktura dochodów mieszkańców Świętochłowic (wykres 15.) wskazuje, że ich głównym źródłem utrzymania jest praca najemna, z której w analizowanych latach pochodziło od 58,9% (2004 r.) do 62,2% (2008 r.) dochodów. Kolejnym istotnym źródłem dochodów były renty i emerytury, a ich udział w całkowitych dochodach spadł z 26,6% w 2004 r. do 18,2% w 2011 r. Wzrost udziału dochodów w ogóle dochodów ludności miasta odnotowano natomiast w odniesieniu do pracy na własny rachunek, które w 2004 r. stanowiły 10,7%, a w 2011 r. już 14,5% dochodów oraz w przypadku umów-zleceń i umów o dzieło, z których pochodziło 3,3% dochodów ludności w 2004 r. i 4,7% w 2011 r. Zyski kapitałowe stanowiły jedynie od 0,5% do 0,6% dochodów ludności w analizowanym okresie, co może być związane z faktem, iż stanowią one stosunkowo niestabilne źródło dochodów. 17

Wykres 15. Struktura dochodów ludności Świętochłowic według źródła dochodów za rok: 2004, 2008, 2011 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% 2004 10,7% 58,9% 3,3% 26,6% 0,5% 2008 15,8% 63,2% 4,1% 16,2% 0,6% 2011 14,5% 62,2% 4,7% 18,2% 0,5% z pracy na własny rachunek z pracy najemnej z umów zlecenie i o dzieło z rent i emerytur z zysków kapitałowych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej w Chorzowie. 2.3. Podmioty gospodarcze Analizując konkurencyjność Świętochłowic, oceniono także strukturę, dochodowość oraz kondycję ekonomiczną podmiotów gospodarczych. W tabeli 4. przedstawiono największe przedsiębiorstwa ze Świętochłowic, zgodnie z rankingiem Rzeczpospolitej Lista 2000 w 2012 r. Za największe firmy w Świętochłowicach uznano Delta Trans Logistik oraz spółkę Galon, których przychody ze sprzedaży w 2012 r. przekroczyły 200 mln zł (tabela 4.). Nazwa firmy Tabela 4. Największe firmy w Świętochłowicach w 2012 r. Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Liczba pracujących Galon sp. z o.o. 283 758 b.d Delta Trans Logistik sp. z o.o 208 583 b.d Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z listy 2000 największych firm w Polsce. Dane dotyczą przychodów oraz zatrudnienia w całej spółce. Analizie poddano także średnie roczne dochody przedsiębiorstw, posiłkując się przy tym danymi z CIT (Corporate Income Tax Podatek dochodowy od osób prawnych). W latach 2007 2009 dochody przypadające na 1 firmę (wykres 16.) zmniejszały się ze 106,2 tys. zł w 2007 r. do 76,3 tys. zł w 2009 r. (tj. o 28%). Z kolei w latach 2009 2011 sytuacja zaczęła się poprawiać (średnie roczne dochody na 1 firmę wzrosły o 10 tys. zł tj. o 13%), jednak nadal była niestabilna (między 2010 a 2011 r. zanotowano spadek średnich rocznych dochodów na firmę o 5,2 tys. zł tj. o 5,7%) i nie powróciła już do stanu sprzed 2009 r. Podobne tendencje obserwowano w całym GZM (spadek średnich rocznych dochodów na firmę o 19% w okresie 2007 2008 i wzrost o 6,9% w latach 2009 2011), jednak dochody 18

liczba podmiotów prywatnych na 1000 osób w wieku produkcyjnym tys. zł przedsiębiorstw na obszarze Metropolii Silesia były na ogół niższe od dochodów firm ze Świętochłowic (w 2007, 2010 i 2011 r., średnio o 5,6 tys. zł w przeliczeniu na 1 firmę). Wykres 16. Średnie roczne dochody na 1 firmę CIT (w tys. zł) w Świętochłowicach i GZM w latach 2007 2011 120 100 80 106,2 97,4 101,0101,5 76,3 78,8 91,6 85,2 86,4 84,6 60 40 20 0 2007 2008 2009 2010 2011 Świętochłowice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z Izby Skarbowej w Chorzowie. Korzystniejsza sytuacja dochodowa podmiotów ze Świętochłowic w porównaniu do GZM nie idzie jednak w parze z wyższym poziomem przedsiębiorczości mieszkańców. W każdym z analizowanych lat w okresie 2002 2012 stopa przedsiębiorczości dla Świętochłowic była niższa od stopy przedsiębiorczości notowanej w Metropolii Silesia średnio o 39,8 podmiotów w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym. Za pozytywną zmianę należy jednak uznać fakt, iż od 2003 r. wartości analizowanego wskaźnika dla Świętochłowic systematycznie zwiększały się (łącznie o 18 podmiotów do 2010 r.). Wykres 17. Stopa przedsiębiorczości (liczba podmiotów prywatnych w przeliczeniu na 1000 osób w wieku produkcyjnym) w Świętochłowicach i GZM w latach 2002 2012 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 151 149 154 132 134 138 138 138 140 140 142 112 95 94 97 97 99 100 101 104 109 110 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Świętochłowice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL 19

W 2010 r. na 10 tys. mieszkańców Świętochłowic zarejestrowano 88 nowych podmiotów gospodarczych, w tym samym roku działalność zakończyły 53 podmioty, czego efektem była dodatnia stopa wejścia netto (różnica między podmiotami, które rozpoczęły i podmiotami, które zakończyły działalność gospodarczą, w odniesieniu do liczby przedsiębiorstw funkcjonujących w roku poprzedzającym). W kolejnych latach stopa wejścia netto ulegała zmianom. W 2011 r. osiągnęła wartość ujemną, co oznacza, że liczba podmiotów rozpoczynających działalność gospodarczą (72) była niższa od liczby podmiotów wyrejestrowanych (90). W 2012 r. stopa wejścia netto wyniosła 0 (wykres 18.), a więc taka sama liczba podmiotów (66 firm) podjęła działalność, jak i ją zakończyła. Wykres 18. Stopa wejścia i wyjścia przedsiębiorstw w Świętochłowicach w latach 2010 2012 14 12 10 8 6 4 2 0-2 -4 12 12 10 9 9 7 5 0 2010 2011 2012-2 stopa wejścia brutto stopa wyjścia brutto stopa wejścia netto Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, BDL 2.4. Rynek nieruchomości W analizowanym okresie można zaobserwować stopniowy wzrost cen mieszkań w Świętochłowicach. Cena za m 2 odnotowana w 2008 r. (2,3 tys. zł) zwiększyła się o 2,1% w 2009 r. i o kolejne 10,6% w 2010 r., tj. łącznie o 300 zł za m 2. W tym samym czasie w GZM notowano pewne wahania między 2008 a 2009 r. ceny mieszkań zmalały tam o 100 zł za m 2 i ponownie wzrosły między 2009 a 2010 r. o 50 zł za m 2. Powyższe przyczyniło się do zmniejszenia różnicy między cenami mieszkań w Świętochłowicach i GZM (z 750 zł za m 2 w 2008 r. do 400 zł za m 2 w 2010 r.), jednak w omawianym mieście ceny wciąż były niższe niż w całej Metropolii Silesia średnio o 583 zł za m 2. 20

Najniższe Najwyższe zł Wykres 19. Cena za 1m 2 mieszkania w Świętochłowicach i GZM w latach 2008 2010 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 3050 2300 2350 2950 3000 2600 0 2008 2009 2010 Świętochłowice GZM Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, iż w porównaniu do pozostałych miast GZM, pod względem cen mieszkań Świętochłowice znajdują się mniej więcej pośrodku rankingu. W stosunku do miast z najwyższymi cenami za m 2 mieszkania (Katowic, Tychów i Gliwic) w Świętochłowicach były one średnio od 816 do 1250 zł niższe, zaś w stosunku do miast o najniższych cenach (Rudy Śląskiej, Piekar Śląskich i Bytomia) średnio od 100 do 1200 zł wyższe. Tabela 5. Miasta GZM z najwyższą i najniższą ceną mieszkań za 1 m 2 w latach 2008 2010 Lata Ceny 2008 2009 2010 Katowice 3750 3600 3650 Tychy 3600 3400 3550 Gliwice 3100 3300 3300 Świętochłowice 2300 2350 2600 Ruda Śląska 2100 2400 2450 Piekary Śląskie 2150 2300 2250 Bytom 1950 2000 2100 Źródło: opracowanie własne. 21

W analizowanym okresie liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) była najwyższa w latach 2010 i 2012, zaś najniższa w 2011 r. (spadek o 85,7% wobec roku poprzedniego i wzrost o 600% wobec roku następnego). Analogiczne tendencje dotyczyły też powierzchni mieszkań oddanych do użytku (największe w 2010 i 2012 r., a najmniejsze w 2011 r. różnice na poziomie odpowiednio 78% i 369%). Z kolei przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania utrzymywała się na mniej więcej stałym poziomie od 20,5 do 21,7 m 2 na osobę. Tabela 6. Rynek nieruchomości w Świętochłowicach w latach 2008 2012 Lata 2008 2009 2010 2011 2012 Liczba nowych mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 0,3 0,2 0,7 0,1 0,7 Powierzchnia mieszkań oddanych do użytku (na 1000 mieszkańców) 44,1 61,2 86,4 18,9 88,8 Przeciętna powierzchnia użytkowa mieszkania na osobę (m 2 ) b.d. 20,5 21,3 21,5 21,7 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Instytutu Analiz Monitora Rynku Nieruchomości. 22

mln zł 3. Analiza sytuacji finansowej gminy Świętochłowice Pomiędzy 2002 a 2012 r. odnotowano wzrost zarówno dochodów, jak i wydatków Świętochłowic. Na przełomie 2005 i 2006 r. oraz w 2008 r. ich wysokość była zbliżona, jednak w pozostałych latach (2002 2005, 2007 oraz 2009 2012) odnotowano deficyt budżetowy (największy w 2010 r. na poziomie 9,7 mln zł, a także w 2004 r. 7,4 mln zł i w 2011 r. 6,6 mln zł). Wykres 20. Dochody i wydatki Świętochłowic ogółem (ceny bieżące) w latach 2002 2012 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 dochody ogółem wydatki ogółem Analiza udziału wydatków inwestycyjnych wśród ogólnych wydatków wykazała, że wskaźnik dla Świętochłowic w ciągu całej ostatniej dekady był znacząco niższy niż dla GZM. Różnice te wahały się od 4 pkt. proc. (2003 r.) do 15 pkt. proc. (2009 r.). Najwyższy wskaźnik udziału wydatków inwestycyjnych dla Świętochłowic odnotowano w 2007 r. i wynosił on 15%, zaś najniższy w 2005 r., gdzie osiągnął jedynie 4%. W GZM wskaźnik był najwyższy w 2009 r. i wynosił 22%, najniższy zaś w latach 2003 2004 (13%). 23

mln zł Wykres 21. Udział wydatków majątkowych inwestycyjnych w wydatkach ogółem w Świętochłowicach i GZM w latach 2002 2012 25% 20% 15% 14% 13% 13% 14% 18% 15% 19% 12% 20% 22% 20% 13% 17% 17% 10% 5% 9% 9% 6% 4% 6% 7% 6% 9% 0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Świętochłowice GZM W analizowanym okresie zdarzały się lata (2009, 2010 i 2012 r.), w których nie występowała nadwyżka operacyjna, a więc wydatki bieżące gminy Świętochłowice przewyższały dochody bieżące. Nadwyżkę operacyjną notowano natomiast w latach 2006 2008 i w 2011 r. najwyższą w 2007 r. (11,4 mln zł), zaś najniższą w 2011 r. (3,7 mln zł). Powyższe wskazuje na znaczne pogorszenie kondycji finansowej miasta po 2008 r. Wykres 22. Nadwyżka operacyjna (w mln zł) w Świętochłowicach w latach 2006 2012 14 12 10 8 6 4 2 0-2 -4-6 -8 11,4 8,8 4,7 3,7-1,8-1,5-5,4 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 nadwyżka operacyjna (w mln) W przypadku nadwyżki operacyjnej w przeliczeniu na mieszkańca Świętochłowic (wykres 23.), najwyższą wartość również odnotowano w 2007 r. (208,45 zł na mieszkańca), 24

zł zł a najmniejszą w 2011 r. (70,82 zł na mieszkańca). W latach 2009, 2010 i 2012 nadwyżka w przeliczeniu na mieszkańca miasta nie wystąpiła. Analizowane wskaźniki były przy tym niższe niż w GZM, średnio o 221,38 zł (dotyczy lat, w których nadwyżka operacyjna wystąpiła w Świętochłowicach). Najwyższą nadwyżkę operacyjną dla GZM odnotowano w 2007 r. (463,6 zł na mieszkańca), a najniższą w 2009 r. (199,9 zł na mieszkańca). Wykres 23. Nadwyżka operacyjna na mieszkańca (w zł) w Świętochłowicach i GZM w latach 2006 2012 500 400 300 200 257,49 208,45 463,62 162,05 394,94 199,90 262,00 296,47 269,31 100 85,68 70,82 0-100 -200-33,80-27,96-102,17 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Świętochłowice GZM Dochody własne mieszkańców Świętochłowic w latach 2002 2012 systematycznie rosły (łącznie o 104%), jednak był to dużo mniejszy wzrost niż w GZM (o 123,4%). W efekcie, różnice w dochodach mieszkańców Świętochłowic i GZM zwiększały się w 2002 r. wyniosły 357 zł, a w 2012 r. 943 zł na mieszkańca, zaś w 2010 r. osiągnęły nawet 1002 zł. Wykres 24. Dochody własne na mieszkańca (w zł) w Świętochłowicach i GZM w latach 2002 2012 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2 478 2 268 2 211 2 316 2 360 1 979 1 622 1 416 1 510 1 109 1 087 1 261 1 350 1 452 1 535 1 209 1 243 1 314 876 931 752 642 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 Świętochłowice GZM 25

Podsumowanie Niniejszy raport stanowi analizę kondycji Świętochłowic z uwzględnieniem oceny kapitału ludzkiego, konkurencyjności gospodarki oraz sytuacji finansowej miasta. W analizie wykorzystano również dane dotyczące całego Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, celem uzyskania szerszej perspektywy omawianych danych. Analiza procesów demograficznych w Świętochłowicach wykazała, że liczba ludności miasta stopniowo maleje, co ma swoje źródło z jednej strony w ujemnym przyroście naturalnym, a z drugiej strony w ujemnym saldzie migracji. W Świętochłowicach, podobnie jak w GZM, największy udział w ogóle ludności mają osoby w wieku produkcyjnym, jednak ich odsetek systematycznie spada, podczas gdy odsetek osób w wieku poprodukcyjnym zwiększa się. Może to wymuszać w przyszłości większe nakłady miasta na utrzymanie i opiekę nad osobami starszymi. W drugiej części raportu, dotyczącej konkurencyjności lokalnej gospodarki, analizie poddano zmiany w liczebności i strukturze dostępnych zasobów pracy zarówno osób pracujących, jak i zarejestrowanych w Powiatowym Urzędzie Pracy jako bezrobotne. Dostępne dane wskazują, że w podmiotach gospodarczych zatrudniających powyżej 9 osób, po okresie wzrostu w latach 2005 2008, liczba osób pracujących zmniejszyła się (o 7,95%). Stopa bezrobocia w Świętochłowicach w ostatniej dekadzie była znacznie wyższa od tej notowanej dla województwa śląskiego i całego kraju, co należy uznać podobnie jak spadek liczby osób pracujących za niekorzystne zjawisko. Dane dotyczące średniego rocznego dochodu mieszkańców, zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym, ukazują utrzymującą się od 2004 r. tendencję wzrostową dochody nominalne w 2004 r. wynosiły 17 284 zł, a w 2011 o 10 tys. więcej; natomiast przychody realne wzrosły z o 5,2 tys. zł (z 16,7 tys. do 22 tys.). Średni dochód w Świętochłowicach w całym analizowanym okresie był przy tym niższy niż w całym GZM. Mieszkańcy miasta najczęściej czerpali dochody z pracy najemnej oraz rent i emerytur, zaś największe dochody z pracy na własny rachunek. Z kolei w odniesieniu do rynku nieruchomości, w latach 2008 2010 odnotowano wzrastającą cenę za 1 m 2 mieszkania. W analizowanym okresie była ona jednak niższa od średnich cen dla całego GZM. Analiza sytuacji finansowej Świętochłowic wykazała, iż miasto często borykało się z problemem deficytu budżetowego, co przy stosunkowo niskich wydatkach inwestycyjnych (niższe niż średnie dla GZM) pozwala ocenić kondycję finansową Miasta jako stosunkowo niekorzystną. 26

Bibliografia Abramowska-Kmon, O nowych miarach zaawansowania procesu starzenia się ludności, Szkoła Główna Handlowa, Instytut Statystyki i Demografii, Studia demograficzne 1(159) 2011, Czynniki i ograniczenia rozwoju miast województwa pomorskiego w świetle relacji przestrzennych i dostępności komunikacyjnej. Raport końcowy, R. Guzik (red.), UniRegio Centrum Studiów Regionalnych, Kraków 2011, Grzebyk M., Kryński Z., Konkurencja i konkurencyjność przedsiębiorstw. Ujęcie teoretyczne, Uniwersytet Rzeszowski, Korniak T., Rynek lokali mieszkaniowych w Metropolii Śląskiej, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2010, Migracja powrotna w województwie dolnośląskim skala zjawiska, potencjał oraz pogłębiona charakterystyka powracających, Centrum Doradztwa Strategicznego, Kraków 2010 Mitek A., Miciuła I., Współczesne determinanty rozwoju przedsiębiorstw prywatnych, Uniwersytet Szczeciński, Studia i Pracw Wydziału Nauk Ekonomicznych i Zarządzania nr 28, Mobilność zawodowa, społeczna i przestrzenna a potrzeby gospodarki regionalnej, Raport z badania w ramach projektu systemowego Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Katowicach, Sopot-Katowice 2010, Podsumowanie III kwartałów 2011 roku na rynku nowych nieruchomości mieszkaniowych, Raport portalu RynekPierwotny.com, Warszawa 2011, Procesy i struktury demograficzno-społeczne na obszarze województwa śląskiego w latach 1988-2008, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice 2010, Przewodnik inwestora, Katowicka Specjalna Strefa Ekonomiczna, Sektor nowoczesnych usług biznesowych w Polsce, Association of Business Service Leaders in Poland, Warszawa 2013, Sitek S., Foresight rynku pracy jako meta przedsięwzięcie, Opracowanie w ramach projektu badawczego pn. Społeczno-gospodarcze i przestrzenne kierunki zmian regionalnego 27

oraz lokalnych rynków pracy województwa śląskiego SGP WSL Uniwersytet Śląski, Chorzów 2013, Sitek S., Gospodarcze uwarunkowania przemian na rynku pracy, Uniwersytet Śląski, Strzeszyński J., Polski rynek mieszkaniowy. Analiza porównawcza największych miast, Monitor Rynku Nieruchomości, Kraków 2011, Szczepański M. (red), Od badania do działania. Analiza trendów rozwojowych i zmian gospodarczych w obszarze Górnośląskiego Związku Metropolitalnego, Wyższa Szkoła Zarządzania i Nauk Społecznych, Tychy 2011, Tendencje na rynku mieszkaniowym w Katowicach, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2012, Trajektorie migracyjne województwa podkarpackiego Raport z badania lokalnych uwarunkowań gospodarczych, cywilizacyjnych oraz związanych z rynkiem pracy, Centrum Doradztwa Strategicznego Kraków 2010. Źródła danych Baza danych średnich i dużych podmiotów gospodarczych z siedzibą na terenie GZM (na podstawie danych z Krajowego Rejestru Sądowego, Monitora Polski B, Gazele Biznesu, Lista 2000), Główny Urząd Statystyczny, Bank Danych Lokalnych, Instytut Analiz Monitora Rynku Nieruchomości, Izba Skarbowa, Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, Urząd Statystyczny w Katowicach, Wojewódzki Urząd Pracy. 28