TRZECI SEKTOR PIĄTA WŁADZA?

STYCZEŃ 2011 ISSN 1689-9873 BRIEF PROGRAMOWY INSTYTUTU KOŚCIUSZKI TRZECI SEKTOR PIĄTA WŁADZA? Wstęp Prezentowany brief programowy ma na celu przedstawienie kondycji polskiego sektora pozarządowego po dwudziestu latach transformacji, a także zarysowanie perspektyw jego rozwoju. Do refleksji nad stanem trzeciego sektora dodatkowo skłania fakt, iż rok 2011 jest Europejskim Rokiem Wolontariatu, a wolontariat to właśnie ta forma partycypacji w życiu społecznym, której organizacje pozarządowe zawdzięczają szczególnie dużo. Analiza, jaką przeprowadziliśmy wskazuje, że budowa społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, wymieniana przez ekspertów jako jeden z celów polskiej transformacji, nie została jeszcze w stopniu satysfakcjonującym zakończona, a organizacje pozarządowe w swojej działalności napotykają na szereg barier legislacyjnych, administracyjnych, ekonomicznych i społecznych. Istnienie tych przeszkód stało się jednym z powodów, dla których w Senacie RP rozpoczęła się na początku bieżącego roku, procedura przyjęcia projektu ustawy o wolności zrzeszania się (projekt, będący inicjatywą ustawodawczą Senatu, zostanie następnie skierowany do Sejmu RP). Dyskusję o potrzebie zmiany ustawy Prawo o stowarzyszeniach podjęto już przeszło dwa lata temu na forum Parlamentarnego Zespołu ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi. Procedowany obecnie projekt ustawy o zrzeszeniach niewątpliwie zmierza w kierunku zniesienia barier legislacyjnych i administracyjnych istotnych z punktu widzenia organizacji eksperckich takich jak Instytut Kościuszki i w naszej ocenie może przyczynić się do budowy aktywnego społeczeństwa obywatelskiego oraz zwiększenia pluralizmu debaty publicznej. Proponowana jednolita regulacja prawna spełnia większość oczekiwań dotyczących usunięcia zasadniczych barier jakie zaobserwowaliśmy w praktyce działalności organizacji pozarządowych. Niewątpliwą wartością projektu ustawy jest również próba dostosowania polskiego prawa do standardów właściwych dla Unii Europejskiej. To aspekt wyjątkowo istotny, ponieważ rozwój sektora pozarządowego w Polsce jest znacznie opóźniony w stosunku do większości pozostałych krajów członkowskich. Jak wskazują badania, zatrzymał się on na poziomie stanu z lat 2002-2003. Ponadto widoczna jest wyraźnie tendencja do starzenia się organizacji pozarządowych i zwiększania się dysproporcji w jakości, w zakresie działalności oraz w dostępie do finansowania. Pogłębia się także podział na organizacje posiadające status Organizacji Pożytku Publicznego i go nie posiadające, słowo wstępu:: Izabela Albrycht prezes Zarządu Instytutu Kościuszki politolog, absolwentka Instytutu Nauk Politycznych i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Jagiellońskiego i studiów podyplomowych Public Relations w Wyższej Szkole Europejskiej im. Ks. Tischnera w Krakowie. Odbyła półroczny staż w Parlamencie Europejskim. Instytut Kościuszki jest niezależnym, pozarządowym instytutem naukowo-badawczym (Think Tank) o charakterze non-profit, założonym w 2000 r. Misją Instytutu Kościuszki jest działanie na rzecz społeczno-gospodarczego rozwoju i bezpieczeństwa Polski jako aktywnego członka Unii Europejskiej oraz partnera sojuszu euroatlantyckiego. Instytut Kościuszki pragnie być liderem pozytywnych przemian, tworzyć i przekazywać najlepsze rozwiązania, również na rzecz sąsiadujących krajów budujących państwo prawa, społeczeństwo obywatelskie i gospodarkę wolnorynkową. Biuro w Krakowie: ul. Karmelicka 9/14, 31-133 Kraków, Polska, tel.: +48 12 632 97 24, www.ik.org.pl, e-mail: ik@ik.org.pl Projekt layoutu: Wydawnictwo Qlco, Robert Stachowicz Skład i opracowanie graficzne: Małgorzata Kopecka, pani.kopecka@gmail.com

co w krótkim czasie grozi dalszym pogarszaniem się statystyk i kondycji trzeciego sektora. Rozwiązania zaproponowane w projekcie ustawy mogą w pewnym stopniu i zakresie przyczynić się do odwrócenia tej tendencji. Instytut Kościuszki, przy okazji publikacji niniejszego briefu programowego oraz w kolejnych swoich inicjatywach badawczych, chciałby zwrócić szczególną uwagę na bariery rozwoju think tanków czyli organizacji zajmujących się analizą, ewaluacją i kreowaniem polityk publicznych, a także działalnością edukacyjną. Eksperci wskazują na słabość tego typu organizacji w Polsce. Liczba think tanków i organizacji strażniczych w Polsce to, w zależności od źródła, od 34 1 do 41 2. Biorąc pod uwagę dodatkowo fakt, że nie wszystkie z nich prowadzą działalność interdyscyplinarną, koncentrując się niekiedy na jednym obszarze badawczym, ich ilość uznać należy za niewystarczającą. Głównym powodem, dla którego sektor polskich organizacji typu think tank nie rozwinął się w takim stopniu jak w krajach Europy Zachodniej czy w USA, jest nie tylko znaczne zapóźnienie w budowie społeczeństwa obywatelskiego w Polsce, ale także fakt, że rola think tanków nie jest obecnie wystarczająco doceniana zarówno przez polityków i decydentów, jaki i przez środowisko akademickie i media. Think tanki we współczesnych, demokratycznych społeczeństwach pełnią funkcję ekspercką i innowacyjną, jako niezależne ośrodki zajmujące się badaniami i analizami dotyczącymi spraw publicznych. W naszym przekonaniu do celów działalności think tanków należy poszukiwanie sposobów rozwiązania problemów społecznych oraz aktywny udział w publicznej debacie. Think tanki przetwarzając idee w wiedzę użyteczną dla społeczeństwa i polityków tworzą praktyczne rekomendacje zarówno dla obecnych, jak i przyszłych problemów i wyzwań. W ten sposób odbywa się tzw. policy-making process wymyślanie rozwiązań, godzenie wartości i wizji z realiami. Polityki publiczne, których dotyczy działalność think tanków są podstawowym wymiarem funkcjonowania państwa i jego instytucji 3, a możliwość ich monitorowania, analizy i udział ekspertów organizacji pozarządowych w ich tworzeniu jest podstawą dialogu społecznego. Z kolei, jakość oraz pluralizm dialogu społecznego są miarą demokracji i stopnia rozwoju społeczeństwa obywatelskiego. Organizacja aktywna w ramach polityk publicznych, zwłaszcza taka, która podejmuje także monitoring działalności władzy i polityków, by spełniać swoje zadanie rzetelnie i niezależnie, powinna mieć zapewnione przez państwo sprzyjające warunki funkcjonowania. Niezbędne jest do tego wyeliminowanie administracyjnych i praktycznych barier. Najbardziej newralgiczne problemy to m.in. brak transparentności i równości w nawiązywaniu współpracy z instytucjami publicznymi, brak równego dostępu do konsultacji społecznych, brak przejrzystości procesów dysponowania środkami publicznymi przez administrację państwową w ramach procedur przyznawania think tankom lub zlecania im ekspertyz i analiz. Tylko taka sytuacja, w której uchybienia te zostaną zlikwidowane pozwoli na partycypację w debacie publicznej różnorodnych organizacji pozarządowych. Dzięki temu zapewniony zostanie udział w niej reprezentatywnej części społeczeństwa obywatelskiego, a tym samym prezentacja pełnego spektrum poglądów. W konsekwencji wypełnić się może treścią obywatelska koncepcja państwa 4. Koncepcje polityk publicznych i metody wcielenia ich w życie, powinny być oparte o fachową wiedzę. Każda instytucja publiczna realizująca polityki publiczne stoi zatem także przed wyzwaniem dobrego korzystania z zewnętrznych badań dotyczących czynników wpływających na powodzenie polityk. To samo dotyczy właściwego rozpoznania potrzeb społecznych, zrozumienia ich charakteru i znajdowania kompetentnych rozwiązań 5. Wskazać można także takie wyzwania, przed którymi stoją same think tanki. Do najważniejszych należy profesjonalizacja poprzez standaryzację. Standaryzacja definiować powinna interakcje pomiędzy think tankami a środowiskiem zewnętrznym, oraz zmierzać powinna do wypracowania najlepszych i najbardziej skutecznych metod dziania tak aby think tanki zajęły stałe miejsce w policy-making process. Standaryzacja to także wypracowania transparentnych zasad programowych i fundraisingowych z jednej strony etyki fundraisingu z drugiej transparentności finansowania. Wprowadzenie takich standardów przez wszystkie polskie think tanki pozwoli uzyskać sektorowi wysoki stopień profesjonalizacji zgodny z najlepszymi praktykami. Z uwagi na fakt, iż think tankom przypisuje się rolę pomostów między wiedzą (światem nauki) a władzą (światem polityki i instytucji państwa), zaś ich znaczenie dla budowy społeczeństwa obywatelskiego jest nie do przecenienia, należy zadbać o to, aby ten typ organizacji pozarządowych rozwijał się w Polsce bez przeszkód i mógł zapewnić sektorowi publicznemu profesjonalne i kompetentne zaplecze eksperckie, niezależne od partykularnych grup interesów. 1 Wojciech Ziętara, Think Tanks Na przykładzie USA i Polski, Lublin 2010, str 133. 2 Ranking The Global Go-To Think Tanks 2010, Uniwersytet w Pensylwanii, http://www.pism.pl/zalaczniki/2010thinktankindex_ UNU-edition.pdf, data dostępu 02.03.2011 r. 3 Jarosław Górniak, Sprawne państwo cykle tworzenia i oceniania polityk/programów publicznych, w: Pismo Dialogu Społecznego, nr 4/2008, str. 68. 4 Tamże. 5 Tamże. 2

Przegląd stanu organizowania się i aktywności społeczej obywateli autorzy briefu: 1. Aktywność społeczna w Polsce Jak pokazują przedstawione poniżej dane z ośmiu badań opinii społecznej, rozwój sektora organizacji pozarządowych zatrzymał się na poziomie z lat 2002-2003. Aktualne badania wykazują starzenie się organizacji tego sektora i pogłębianie się dysproporcji w ich działalności oraz w dostępie do finansowania, co w sposób szczególny dotyczy organizacji pożytku publicznego (OPP). Według wyników badania przeprowadzonego w 2010 r. przez Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) blisko trzy czwarte dorosłych Polaków (72%) nie działało w żadnej organizacji obywatelskiej. Mniej więcej co siódmy respondent (15%) deklarował, że poświęca swój wolny czas na działalność społeczną w jednej dziedzinie, 5% działało w dwóch dziedzinach, a 8% w trzech lub więcej 1. Po spadku odnotowanym w 2008 r., w 2009 r. ogólne zaangażowanie Polaków w pracę społeczną (zbiorczy wskaźnik) powróciło do poziomu z lat 2004 2006. Aktywność w organizacjach obywatelskich i/lub pracę na rzecz własnej społeczności lokalnej czy też pracę charytatywną dla osób potrzebujących, deklarowała ponad jedna trzecia dorosłych Polaków (36%). Jednak najczęściej była to działalność indywidualna, okazjonalna, nie zaś prowadzona w ramach członkostwa w NGOs 2. Jan Stefanowicz adwokat, założyciel Kancelarii Juris, przewodniczący Rady Konsultacyjnej Centrum Monitoringu Wolności Prasy od 2001 r. Przewodniczący, Wiceprzewodniczący i Członek Rady Nadzorczej Grupy LOTOS S.A. od 2005 r., Członek założyciel Towarzystwa Ekonomistów Polskich od 1995r. Członek założyciel Transparency International od 1998r. Prace na zlecenie Biura Studiów i Ekspertyz Sejmu,ekspert w Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego. Konsultant, współautor redakcji rozdziału X Konstytucji RP o finansach publicznych. 2. Wybrane aspekty sektora pozarządowego w innych krajach Porównanie danych dotyczących polskich organizacji pozarządowych z sytuacją sektora NGO w innych krajach jest utrudnione m.in. ze względu na różnice w definicji pojęcia non govermental organizations obowiązującej w poszczególnych państwach, a także z uwagi na różnice prawne, społeczne i ekonomiczne. Jednakże, chociażby dla ogólnego zobrazowania sytuacji trzeciego sektora w Polsce na tle innych krajów, warto podać kilka przykładów: W Republice Czeskiej, liczącej ok. 10 mln obywateli, działa 105 tys. organizacji o charakterze nonprofit, do których zalicza się m.in. fundacje i stowarzyszenia (wskaźnik - 10,5 organizacji na 1000 mieszkańców). Najbardziej powszechnym typem organizacji pozarządowej jest stowarzyszenie. Liczba stowarzyszeń to ok. 68 tys. 3 1. CBOS-BS/16/2010, Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich w latach 1998-2010, Warszawa, luty 2010. 2. Tamże. 3 United States Agency for International Development,The NGO Sustainability Index. For Central and Eastern Europe and Eurasia, Czerwiec 2010. 3 Tomasz Uchman dziennikarz, menedżer. Pracował m.in. w wielu instytucjach finansowych i organizacjach samorządu gospodarczego, zajmując się PR-em i lobbingiem (dyrektor Instytutu Lobbingu w Business Center Club). Interesują go zagadnienia gospodarcze i społeczne, w tym zwłaszcza rola kapitału społecznego i społeczeństwa obywatelskiego. Anna Maria Polak studentka V roku prawa na Wydziale Prawa i Administracji UW. Była praktykantką w Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka. Obecnie zaangażowana jest w działalność Kliniki Prawa UW oraz odbywa praktyki w Kancelarii Juris gdzie zajmuje się m. in. analizą funkcjonowania organizacji pozarządowych.

Jan Stefanowicz, Tomasz Uchman, Anna Maria Polak Zarejestrowane organizacje pozarządowe Bournemouth Kraj Ogólna liczba zarejestrowanych organizacji pozarządowych Liczba organizacji pozarządowych na tysiąc mieszkańców 422 170,522 2.58 3,38 W Brazylii działa 276 tys. legalnie zarejestrowanych prywatnych fundacji i stowarzyszeń (dane z 2002 r.). Przy liczbie ludności wynoszącej ok. 190 mln daje to wskaźnik 1,5 NGOs na 1000 osób 4. W Wielkiej Brytanii liczba zarejestrowanych organizacji non profit wynosi 170 tys. (3,4 na 1000 osób). W Estonii na 1,33 mln obywateli liczba zarejestrowanych NGOs wynosi 30 267, z czego ok. 813 to fundacje, a 29 tys. to stowarzyszenia (22,8 na 1000 osób) 5. We Francji, w 2007 r. zarejestrowanych i aktywnych było 1,1 mln organizacji nonprofit (16,9 na 1000 osób) 6. 4 L. C. Compos, F. Alcoforado, Law, Government and Third Sector in Brazil. Por. także: L. Landim, Thirty years and recent dilemmas, NGOs and Third Sector in Brazil, Federal University of Rio de Janerio. 5 United States Agency for International Development,The NGO Sustainability Index. For Central and Eastern Europe and Eurasia, Czerwiec 2010. 6 Assocation pour le Developement de la Documentacion sur L economie Sociale, Les associations en France, Poids, profiles et evolutions, Novembre 2007 3. NGOs w Polsce Według danych 7 z września 2009 r. w Polsce formalnie zarejestrowanych (KRS/ REGON) było 64 tys. stowarzyszeń i 10 tys. fundacji. Uwzględniając inne podmioty całego sektora pozarządowego, do liczby tej należy dołączyć: 16 tys. Ochotniczych Straży Pożarnych; 4 tys. organizacji społecznych (komitety rodzicielskie, koła łowieckie, komitety społeczne itp.); 15 tys. jednostek kościoła katolickiego, innych kościołów i związków zawodowych; 5 tys. organizacji samorządu gospodarczego i zawodowego. Na podstawie najnowszych badań i danych 8 należy jednak szacować, że udział realnie istniejących i faktycznie funkcjonujących organizacji trzeciego sektora jest w rzeczywistości istotnie niższy, a to przede wszystkim z uwagi na: nieprzeprowadzanie postępowań likwidacyjnych stowarzyszeń i fundacji; 7 Stowarzyszenie Klon/Jawor, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych - raport z badania 2008, str. 4. 8. Chodzi tu zwłaszcza o opracowania Instytutu Spraw Publicznych Polskiej Akademii Nauk (Warszawa 2008) oraz SOF-1 Departamentu Badań Społecznych Głównego Urzędu Statystycznego (Warszawa 2009). Por. także: raport z badania zrealizowanego w 2008 r. przez Stowarzyszenie Klon/ Jawor; Diagnoza problemów funkcjonowania organizacji pożytku publicznego, Zakład Badań Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego; raporty: CBOS- BS/10/2010, Działalność społeczna Polaków, CBOS- BS/15/2010, Dobroczynność w Polsce, CBOS-BS/16/2010, Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich oraz PBS DGA, Wpływ statusu OPP na działalność organizacji. Raport z analizy danych, czerwiec 2010. niezgłaszanie zaprzestania prowadzenia działalności i niewyrejestrowywanie podmiotów z rejestru REGON i KRS; porzucanie organizacji (brak władz i aktywnych członków). We wspomnianych badaniach i opracowaniach liczbę praktycznie nieistniejących i niedziałających organizacji ocenia się na 25-45% wszystkich formalnie zarejestrowanych podmiotów. Można zatem przyjąć, że przy ok. 65 tys. czynnych organizacji w Polsce na 1000 obywateli przypada ich 1,7. Jest to zaledwie 1/10 1/2 poziomu występującego w wymienionych wyżej krajach UE. Mimo to aktywność społeczna i charytatywna Polaków utrzymuje się na zbliżonym poziomie od pięciu lat, chociaż 80-90% obywateli realizuje ją poza członkostwem w organizacjach lub działalnością w fundacjach. Z badania CBOS wynika, że w 2009 r. większość Polaków (58%) starała się w jakiś sposób incydentalnie pomagać osobom potrzebującym. Blisko połowa (49%) co najmniej raz przekazała pieniądze na cele dobroczynne, ponad jedna trzecia (37%) udzieliła pomocy rzeczowej, np. przekazując potrzebującym ubrania lub książki, a co ósmy dorosły Polak (12%) przynajmniej raz bezinteresownie poświęcił innym własną pracę lub ofiarował swoją usługę 9. Pomimo stosunkowo dużej otwartości Polaków na pro- 9 CBOS-BS/15/2010, Dobroczynność w Polsce, Warszawa, luty 2010, str. 2. 4

blemy potrzebujących z roku na rok systematycznie maleje liczba osób, które udzielają pomocy rzeczowej (od 2007 r. ich odsetek zmniejszył się o 8 punktów procentowych) oraz przeznaczają na cele dobroczynne swoją pracę lub usługi (od 2008 r. spadek z 19% do 12%). Po odnotowanym rok temu istotnym wzroście zmniejszył się również (o 5 punktów procentowych) odsetek respondentów deklarujących finansowe wspieranie akcji charytatywnych (z wyjątkiem akcji w rodzaju Wielkiej Orkiestry Świątecznej Pomocy). Obecnie ich liczba jest taka sama jak w 2007 r. (49%). Mniejsza hojność w tym względzie może wynikać z bardziej racjonalnego wydatkowania pieniędzy w 2009 r., spowodowanego obawami przed skutkami światowego kryzysu gospodarczego dla naszego kraju. Jak wynika z deklaracji, w 2009 r. ponad dwie piąte ankietowanych (42%, o 3 punkty procentowe więcej niż w 2007 r. i o 6 punktów procentowych więcej niż w 2008 r.) nie wspomogło potrzebujących w żaden z ww. sposobów. Nieco ponad jedna czwarta dorosłych Polaków (26%) w 2009 r. udzielała się charytatywnie na jeden z trzech powyższych sposobów, niemal tyle samo (25%) pomagało potrzebującym na dwa różne sposoby, a tylko 7% ogółu ofiarowało zarówno pieniądze, dobra materialne, jak i własną pracę 10. 10 Tamże, str. 3. W 2009 r., podobnie jak rok wcześniej, Polacy najczęściej poświęcali swój czas na pracę społeczną w komitetach rodzicielskich, radach rodziców, fundacjach szkolnych i uczelnianych oraz w innych organizacjach działających na rzecz szkolnictwa i oświaty. Aktywne członkostwo deklarowało w nich ośmiu na stu dorosłych Polaków. Co siedemnasty badany (5,8%) był aktywnym członkiem związku, klubu lub stowarzyszenia o charakterze sportowym, a co dwudziesty (5,1%) udzielał się w jakiejś organizacji zajmującej się pomocą dzieciom. Inne organizacje oraz mniej lub bardziej sformalizowane grupy obywatelskie, w których Polacy deklarują stosunkowo znaczną aktywność, to: ruchy religijne i kościelne oraz wspólnoty parafialne (zgodnie z deklaracjami działa w nich 4,5% badanych); organizacje charytatywne pomagające chorym, niepełnosprawnym, starym, ubogim, bezdomnym oraz innym potrzebującym (4%); związki działkowiczów, hodowców, wędkarzy, myśliwych (3,3%); harcerstwo, stowarzyszenia studenckie oraz inne organizacje młodzieżowe (3,2%); Ochotnicza Straż Pożarna, Górskie Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe i inne formy społecznego ratownictwa (2,7%); organizacje artystyczne typu chór, orkiestra, zespół taneczny lub teatralny (2,6%); organizacje samopomocowe, takie jak stowarzyszenia osób niepełnosprawnych, samotnych ojców, anonimowych alkoholików, bezrobotnych (2,5%); towarzystwa naukowe (2,3%); organizacje działające na rzecz zwierząt (2,3%); związki zawodowe (2,1%). Aktywność społeczna w pozostałych grupach o charakterze obywatelskim nie sięga 2% *. Jak się okazuje, w 2009 r. co dziewiąty dorosły Polak (11% badanych, o 2 punkty procentowe więcej niż w 2007 r.) angażował się społecznie w pracę zarówno na rzecz swojej społeczności, jak i organizacji obywatelskich. Co dwunasty badany (8%, o 3 punkty procentowe mniej niż w 2007 r.) działał jedynie w środowisku lokalnym, a 17% badanych (o 6 punktów procentowych więcej niż w 2007 r.) pracowało wyłącznie w organizacjach obywatelskich. W sumie społecznicy stanowili w 2009 r. ponad jedną trzecią ogółu dorosłych obywateli (36%) i było to o 5 punktów procentowych więcej niż w 2007 r. i mniej więcej tyle samo co w latach 2003 i 2005 *. * CBOS-BS/16/2010, Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich w latach 1998-2010, Warszawa, luty 2010. * * Tamże Zgodnie z deklaracjami badanych, w ostatnich latach na aktywnym uczestnictwie członków szczególnie mocno zyskały organizacje działające na rzecz szkolnictwa i oświaty (wzrost o 3,2 punktu procentowego), stowarzyszenia sportowe (wzrost o 3 punkty), organizacje charytatywne działające na rzecz potrzebujących dzieci (wzrost o 2,7 punktu), towarzystwa przyjaciół zwierząt i opieki nad zwierzętami (wzrost o 2 punkty), grupy artystyczne (wzrost o 1,8 punktu), towarzystwa naukowe (wzrost o 1,8 punktu), ruchy religijne, kościelne, wspólnoty parafialne (wzrost o 1,7 punktu), stowarzyszenia i związki działkowiczów, hodowców, wędkarzy itp. (wzrost o 1,7 punktu), organizacje samopomocowe (wzrost o 1,7 punktu), organizacje charytatywne zajmujące się osobami starymi, niepełnosprawnymi, ubogimi i bezdomnymi (wzrost o 1,6 punktu) *. * CBOS- BS/16/2010, Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich w latach 1998-2010, Warszawa, luty 2010, str. 2-3. 5

Jan Stefanowicz, Tomasz Uchman, Anna Maria Polak Wolny czas poświęcany przez Polaków na działalnośc w NGO 6

4. Obszary działalności Największa liczba funkcjonujących w Polsce organizacji pozarządowych działa w obszarze sportu, turystyki, rekreacji i hobby (38,3% organizacji wskazuje ten obszar jako najważniejsze pole swojej działalności). Inne obszary wskazywane najczęściej jako główne pola działalności organizacji to: kultura i sztuka (12,7%); edukacja i wychowanie (12,8%); usługi socjalne i pomoc społeczna (11,2%); ochrona zdrowia (7,7%); ochrona środowiska (4%) 11. 11 CBOS- BS/16/2010, Aktywność Polaków w organizacjach obywatelskich w latach 1998-2010, Warszawa, luty 2010, str. 2-3. Uczestnictwo i beneficjenci Jeśli za kryterium przyjąć oddziaływanie, największy zasięg działania (nie licząc organizacji ekologicznych, w przypadku których liczba odpowiedzi na pytanie o liczbę odbiorców była jednak zbyt niska) mają organizacje prowadzące działalność wydawniczą oraz związaną ze środkami masowego przekazu. Zgodnie z deklaracjami połowa z nich miała w 2007 r. nie mniej niż 450 odbiorców, a jedna na cztery więcej niż 1000 odbiorców. Niewiele mniejszą grupę odbiorców zarejestrowały organizacje zajmujące się działalnością sceniczną, teatralną, muzyczną oraz kinematograficzną, a także organizacje działające w zakresie ochrony zdrowia, oferujące opiekę szpitalną lub ambulatoryjną (połowa mogła pochwalić się nie mniej niż 350 odbiorcami) *. Najmłodsi badani (w wieku od 18 do 24 lat) wyróżniają się aktywnością w ramach związków, klubów i stowarzyszeń sportowych (dotyczy to 15% z nich), a także organizacji młodzieżowych, typu: harcerstwo, kluby i stowarzyszenia uczniowskie oraz studenckie (11%), organizacje charytatywne pomagające dzieciom (10%), pozostałe grupy charytatywne (8%) oraz stowarzyszenia artystyczne (7%). Spośród uczniów i studentów 16% działa w organizacjach sportowych, a 15% w stowarzyszeniach młodzieżowych. Jedna ósma w ramach jakiejś organizacji niesie pomoc dzieciom (13%) lub innym potrzebującym (12%), a co dziesiąty udziela się w chórze, orkiestrze, zespole tanecznym lub innej organizacji artystycznej. Rolnicy cechują się ponadprzeciętnym zaangażowaniem w działalność organizacji szkolno-oświatowych (15%), związków, klubów i stowarzyszeń o charakterze sportowym (14%), ochotniczych organizacji pomocowych w rodzaju Ochotnicza Straż Pożarna (13%), zrzeszeń religijnych, kościelnych i parafialnych (10%) oraz grup charytatywnych (8%). Osoby o najwyższych dochodach stosunkowo częściej niż pozostali badani zrzeszają się w towarzystwach naukowych (9%), związkach działkowiczów, hodowców, wędkarzy itp. (8%), organizacjach turystycznych (7%), stowarzyszeniach miłośników miasta lub regionu (7%) oraz towarzystwach przyjaźni z innymi krajami i narodami (6%). Respondenci praktykujący religijnie kilka razy w tygodniu wyróżniają się natomiast przede wszystkim aktywnością w ramach ruchów religijnych, wspólnot parafialnych oraz innych organizacji kościelnych (30%), a ponadto nieco częściej niż pozostali działają w organizacjach związanych ze szkolnictwem i oświatą (14%), grupach charytatywnych pomagających dzieciom (10%), stowarzyszeniach artystycznych takich jak chór czy zespół muzyczny (8%), klubach seniorów (7%), towarzystwach opieki nad zwierzętami (7%), grupach proekologicznych (6%), organizacjach ratowniczych (6%), samorządach dzielnicowych i osiedlowych (6%), a także w klubach kolekcjonerów, zbieraczy i hobbystów (5%). Warto jednak zaznaczyć, że obecnie, mimo korzystnych zmian, odsetki deklaracji dobrowolnej i nieodpłatnej pracy na rzecz swojego środowiska lub osób potrzebujących są niemal we wszystkich grupach społeczno-demograficznych niższe od tych z lat 2002 i 2004 lub co najwyżej do nich zbliżone. Wyjątek stanowią mieszkańcy największych miast, badani o najwyższych dochodach oraz osoby nieuczestniczące w praktykach religijnych **. * CBOS- BS/10/2010, Działalność społeczna Polaków, Warszawa, luty 2010. ** Stowarzyszenie Klon/ Jawor, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych - raport z badania 2008, str. 36. 7

Organizacje zatrudniające pracowników W 2008 r. respondenci z 29% organizacji zadeklarowali, że w ostatnim roku zatrudniały one (niezależnie od formy zatrudnienia) płatny personel. Dodatkowo 14% organizacji korzystało z płatnej pracy na zasadzie jednorazowych umów cywilno-prawnych. Interesujące wydaje się w tym kontekście porównanie udziału zatrudnienia w organizacjach pozarządowych w stosunku do ogółu liczby osób aktywnych gospodarczo w poszczególnych krajach UE, co przedstawia poniższy wykres (dane z lat 2002-2003)*: * Opracowanie na podstawie L. M. Salamon, S. W. Sokolowski, R. List, Global Civil Society. An Overview, The Johns Hopkins University Institute for Policy Studies Center for Civil Society Studies, Baltimore 2003. Por.: http://www.pozytek.gov.pl/iii,sektor,w,statystyce,miedzynarodowej,1061. html?phpsessid=3a3c0b3b150f56501a1767684d81b02d, 11.01.2010. 5. Finanse organizacji pozarządowych Najzasobniejsze finansowo organizacje stanowią zaledwie 5% ogółu sektora NGOs. W 2005 r. ta grupa najbogatszych organizacji dysponowała rocznymi przychodami przekraczającymi 700 tys. zł, a w 2007 r. było to już ponad 1,3 mln zł 12. Ten widoczny, pogłębiający się proces rozwarstwienia ekonomicznego trzeciego sektora doprowadził do sytuacji, w której 5% organizacji kumuluje 70-80% zasobów finansowych całego sektora. Siedem na dziesięć spośród badanych organizacji (68%) wskazywało, że korzystały ze źródeł niepublicznych, przy czym 7% pozyskiwało przychody z działalności gospodarczej. Prawie połowa badanych organizacji (46%) czerpała środki ze źródeł publicznych. Średnia wartość deklarowanych przychodów dla organizacji (ogółem), które wykazały przychody, wyniosła 237 tys. zł. W połowie badanych organizacji przychody nie przekroczyły 20 tys. zł w skali roku. Najwyższe średnie przychody, zarówno ze źródeł publicznych, jak i niepublicznych są charakterystyczne dla fundacji. Wśród nich występuje również najwyższy odsetek organizacji wykazujących przychody w ramach działalności gospodarczej (18%) oraz relatywnie wysoki odsetek organizacji pozyskujących środki w ramach odpłatnej działalności statutowej (23%). Udział jednostek korzystających z przychodów z odpłatnej działalności statutowej wynosi 24% i dotyczy tylko organizacji pożytku publicznego. Stowarzyszenia i organizacje społeczne dysponowały ponad pięciokrotnie mniejszymi dochodami niż fundacje, i to zarówno na poziomie przeciętnej organizacji, jak i na poziomie wskaźnika 12. Stowarzyszenie Klon/Jawor, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych - raport z badania 2008. wyznaczającego środkową wartość (medianę) przychodów organizacji tego typu 13. Odsetek organizacji o przychodach nieprzekraczających 10 tys. zł zmniejszył się w ciągu dwóch lat o ok. 8 punktów procentowych z 50% w 2005 r. do ok. 42% w 2007 r. 14 5.1. Organizacje korzystające z funduszy strukturalnych lub programów unijnych W ciągu czterech lat (od połowy 2004 r. do początku 2008 r.) dofinansowanie z tych źródeł otrzymało ok. 9% wszystkich organizacji, tj. ok. 60% tych, które aplikowały. 7,5% organizacji pozyskało w tym czasie środki także z programów przedakcesyjnych 15. 5.2. Zarządzanie finansami Na lokatach terminowych środki pieniężne lokuje 9% organizacji, co oznacza, że dysponują one wolnymi pieniędzmi. Odnosi się to przede wszystkim do fundacji. Zła sytuacja finansowa i trudności w zdobywaniu funduszy to najczęściej wskazywany przez organizacje problem odczuwany w codziennym funkcjonowaniu - wskazuje go 61% organizacji. Jest to jednak znacząco mniejszy odsetek niż dwa lata temu (73%) 16. 13. Departament Badań Społecznych GUS, Wstępna informacja nt. wyników badania stowarzyszeń, fundacji i innych organizacji społecznych (SOF-1), 2009. 14. Stowarzyszenie Klon/ Jawor, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych - raport z badania 2008, str. 64. 15. Tamże, str. 6. 16 Tamże, str. 8-9. 8

Jan Stefanowicz, Tomasz Uchman, Anna Maria Polak 6. Problemy i potrzeby organizacji Organizacje pozarządowe zgłaszają zastrzeżenia co do funkcjonowania administracji publicznej, a szczególnie wobec nadmiernie rozbudowanej biurokracji (53% wskazań). Prawie jedna trzecia (32%) organizacji wskazuje na niejasne reguły współpracy z administracją (warto jednak zaznaczyć, że dwa i cztery lata wcześniej problem ten odnotowywał większy odsetek organizacji - o ok. 7 punktów procentowych) 17. Z badań wynika ponadto, że w przeciętnym stowarzyszeniu 48% członków włącza się aktywnie w jego życie, śledzi jego działania i aktywnie w nich uczestniczy, ale co trzeci członek (32%) jest bierny nie uczestniczy nawet w walnych zgromadzeniach, nie płaci składek, ani nie utrzymuje kontaktu z organizacją. Pozostała grupa członków (20%) nie jest ani szczególnie aktywna, ani zupełnie bierna 18. Z danych zebranych w 2008 r. wynika, że tylko 16% ogółu członków stowarzyszeń aktywnie włącza się w życie organizacji, poświęca im swój czas i uczestniczy w ich pracach. Odsetek członków biernych kształtuje się wciąż na podobnym poziomie, co w przeciętnej organizacji oznacza, iż wśród wszystkich członków stanowią oni jedną trzecią (33%). Różnica między procentem aktywnych członków w przeciętnej organizacji a ich odsetkiem wśród wszystkich członków wynika przede wszystkim ze zdecydowanie mniejszej aktywności członków w dużych, masowych organizacjach, w których członkostwo jest często traktowane formalnie 19. Od 2004 r. systematycznie zmniejsza się poziom gotowości do współdziałania na rzecz lokalnej społeczności. Obecnie 42% ogółu badanych twierdzi, że zna aktywną społecznie osobę spoza swojej rodziny, której byłoby gotowe pomagać w dobrowolnej i bezpłatnej pracy na rzecz swojego środowiska lub potrzebujących. Większość jednak (53%) przyznaje, że nie zna nikogo, z kim mogłaby współdziałać w tej dziedzinie 20. W 2009 r., tak samo jak dwa lata wcześniej, tylko co piąty dorosły Polak (20%) pracował dobrowolnie i nieodpłatnie na rzecz swojego środowiska, kościoła, osiedla, wsi, miasta lub na rzecz osób potrzebujących. Zdecydowana większość (80%) nie podejmowała takich działań 21. Z badań wynika, że gdyby organizacje dysponowały dodatkowymi środkami finansowymi, zdecydowanie najczęściej zostałyby one spożytkowane na zakup sprzętu. 17. Tamże, str. 119. 18. Tamże, str. 55. 19. Tamże, str. 56. 20. CBOS-BS/10/2010, Działalność społeczna Polaków, Warszawa, luty 2010. 21. Tamże, str. 12. Respondenci z aż 28% organizacji stwierdzili, że byłby to sprzęt biurowy, komputery itp., zaś 42% organizacji kupiłoby raczej inny sprzęt, związany z obszarem ich działalności. 24% badanych odpowiedziało, że pieniądze zostały zainwestowane w remont lub w powiększenie lokalu, a 12%, że w oprogramowanie komputerowe 22. 6.1. Podsumowanie Zauważalne aspekty negatywne w funkcjonowaniu trzeciego sektora w Polsce 23. Niższy przyrost naturalny spada liczba nowo powstających organizacji sektor się starzeje. Rozwarstwienie zwiększają się (lub utrzymują) olbrzymie dysproporcje między większością organizacji pozarządowych, a liderami sektora, którzy w największym stopniu wpływają na jego wizerunek społeczny oraz na dotyczące go regulacje prawne. O skali rozwarstwienia pomiędzy małymi, lokalnymi organizacjami, a potężnymi, złożonymi instytucjami świadczy choćby to, że 5% organizacji, których roczne przychody przekraczają 1 mln złotych, kumuluje łącznie w zależności od przyjętej metody oszacowań od 70% do 80% ogółu przychodów sektora (sic!). Rozwarstwienie ekonomiczne polskiego sektora pozarządowego jest zatem olbrzymie. Współczynnik Giniego 24 dla danych z 2007 r. wynosi 0.91. Podobny wynik zanotowano dwa lata wcześniej (w 2005 r.), jednak jeszcze w 2003 r. współczynnik ten wynosił jedynie 0,89. Oznacza to, że od tego czasu rozwarstwienie sektora pozarządowego pogłębiło się pod względem zasobów finansowych. Podobny wynik daje porównanie obu okresów przez odwołanie do krzywej Lorenza 25. Według danych z 2003 r. 10% organizacji o najwyższych przychodach kumulowało w sumie ok. 83% wszystkich środków 22. Stowarzyszenie Klon/ Jawor, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych - raport z badania 2008, str. 121. 23. Tamże, str. 140. 24 Współczynnik Giniego, index Giniego, wskaźnik Giniego to stosowana w statystyce miara koncentracji nierównomierności rozkładu zmiany losowej. Nazwa pochodzi od nazwiska twórcy współczynnika Corrado Giniego. Współczynnik Giniego przyjmuje wartości z przedziału [0; 1] choć często jest też wyrażany w procentach. Wartość zerowa współczynnika wskazuje na pełną równomierność rozkładu; wzrost wartości współczynnika oznacza wzrost nierównomierności rozkładu. W ekonometrii index Giniego nosi nazwę Wskaźnika Nierówności Społecznej. 25 Krzywa Lorenza w statystyce opisuje stopień koncentracji (nierównomierności podziału globalnego zasobu cechy) jednowymiarowego rozkładu zmiennej losowej o wartościach nieujemnych. Jest często wykorzystywana w ekonometrii do opisywania stopnia nierówności dystrybucji dochodów w społeczeństwie. 9

zasilających sektor pozarządowy. W 2005 r. było to już prawie 87% i podobnie w 2007 r. Ostatnie dane 26 sugerują dalsze pogłębienie się zróżnicowań w zasobności sektora. Nierównowaga wynikająca z wielkości udziału środków publicznych w finansowaniu organizacji rośnie wprawdzie udział środków publicznych w całości przychodów sektora, wyraźnie natomiast spada rola własnych środków wypracowanych przez organizacje w ramach własnej działalności ekonomicznej, zwłaszcza gospodarczej. Uprzedmiotowienie mimo rozwoju finansowej współpracy organizacji pozarządowych i jednostek samorządu terytorialnego nie zmienia się obraz pozafinansowych praktyk współpracy. Organizacje coraz częściej pozycjonowane są w roli usługodawcy a nie partnera. Alienacja sektora organizacje wycofują się z krajowych, regionalnych lub branżowych federacji, związków i zrzeszeń. Kurczy się też baza członkowska i aktywność członków w organizacjach. Spada popularność wolontariatu. 26 Stowarzyszenie Klon/Jawor, Podstawowe fakty o organizacjach pozarządowych Raport z badania 2008 r. O heroizmie, niewykorzystanym potencjale, rozczarowaniu i winnych całego zamieszania wypowiada się m.in. prof. Piotr Gliński w publikacji na łamach Gazety ngo.pl : Ogólnie rzecz biorąc, z trzech podstawowych celów polskiej transformacji: budowy instytucji demokratycznych, budowy instytucji rynku i budowy społeczeństwa obywatelskiego, ten trzeci został osiągnięty w najmniejszym stopniu i co do tego w zasadzie większość analityków i socjologów jest zgodna. ( ) Dzisiaj społeczeństwo obywatelskie jest słabe, ma charakter enklawowy i to jest jedna z przyczyn słabości polskiej demokracji. Politycy tego nie rozumieją, nie widzą też w tym dla siebie interesu - działalność na rzecz rozwoju społeczeństwa obywatelskiego nie jest nagradzana politycznie w krótkich okresach czasu, lecz wymaga długoletnich strategii ( ). Na przeszkodzie dla rozwoju stoi też brak równowagi sił na poziomie lokalnym. W Polsce rozwinięto samorządy, dając władzę lokalnym grupom interesu. Trzeci sektor powinien balansować działalność tych elit, jednak słabość organizacji strażniczych i think tanków jest ewidentna. To prowadzi do patologii rozwoju innych sfer obywatelskich, np. komitetów obywatelskich. ( ) Na poziomie meta podstawową wartością tego sektora jest działanie misyjne. Może ono dotyczyć różnych wartości konkretnych, ideologicznych. Z początku trzeci sektor miał bardzo silna misję, potem następowała profesjonalizacja. Teoretycznie profesjonalizacja inicjatyw obywatelskich powinna zawierać w sobie także przekaz misyjny, etyczny. Jednak my mamy kłopot z utrzymaniem równowagi między tymi dwiema sferami. Towarzyszą temu takie zjawiska, jak uzależnienie od projektów, dostosowywanie misji do źródeł finansowania, upadek funkcji kontrolnej sektora zwłaszcza na poziomie lokalnym. Organizacje rezygnowały z funkcji kontrolnych głównie dlatego, że były uzależnione finansowo od lokalnych możnych, co uniemożliwiało obiektywną kontrolę. Ważne jest powstawanie warstwy oligarchicznej liderów trzeciego sektora, którzy funkcjonują na poziomie innych elit w Polsce, zapominając o interesie oddolnym. Ustawa o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie jest przykładem regulacji stworzonej przez silnych dla silnych. Istnieje także syndrom narcyzmu medialnego i innych negatywnych zjawisk związanych z procesem mediatyzacji. ( ) Dostępność zasobów jest ogólnie niewielka, dziury trzeba jakoś łatać. Można to robić np. liderstwem i nieformalnymi kontaktami z elitami. To zjawisko jest negatywne, ale czasem wynika z konieczności *. * P. Gliński, Powodów do optymizmu brak, Gazeta ngo.pl, nr 3/2009. 10

Jan Stefanowicz, Tomasz Uchman, Anna Maria Polak 8. Uprzywilejowane OPP - 1 % Instytucja 1% została wprowadzona do polskiego systemu podatkowego w dniu 1 stycznia 2004 r. Podatnicy podatku dochodowego od osób fizycznych mogą od tej daty pomniejszyć w zeznaniu rocznym należny podatek o kwotę przekazaną na rzecz organizacji pożytku publicznego. Formalnie zarejestrowanych Organizacji Pożytku Publicznego (OPP) było w końcu 2009 r. łącznie ok. 7,5-7,7 tys. (brak dokładnych danych w badaniach). 1% podatku za 2009 r. otrzymało 7128 podmiotów w łącznej sumie 357,1 mln zł 27. Dane dotyczące charakteru organizacji, które w 2010 r. (z podatku za 2009 r.) otrzymały najwyższe kwoty w skali całego kraju przedstawia poniższa tabela 28. Pozostałe (poza wwym. 50 organizacjami), tj. 7078 organizacji, otrzymało kwotę 173 475 624,44 zł, co oznacza, że na jedną organizację przypadło średnio 24 509 zł, przy czym znaczna liczba organizacji otrzymała od kilkudziesięciu do kilkuset złotych. 27. Ministerstwo Finansów RP, Informacja na temat kwot 1% należnego podatku dochodowego od osób fizycznych przekazanych organizacjom pożytku publicznego z zeznań za 2009 rok. 28 Opracowanie własne na podstawie: MF Informacji a temat kwot 1%... etc. Forma organizacji Liczba Kwota w zł procent łącznej kwoty przekazanego podatku Fundacje 34 147 551 392,71 41,3% Stowarzyszenia 13 29 867 768,28 8,4% Caritas 1 2 135 155,19 0,6% Osoby kościelne 1 2 156 863,50 0,6% Ochotnicze Straże Pożarne 1 1 913 195,88 0,5% Razem 50 183 624 375,56 51,4% 9. Badanie OPP Autorzy raportu badawczego Diagnoza problemów funkcjonowania organizacji pożytku publicznego z Zakładu Badań Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego stwierdzają 29, że prowadzenie badania OPP drogą oficjalną, w której po wysłaniu pisma następował telefon, okazało się nieskuteczne. Lepsze efekty osiągnięto w organizacjach nieposiadających własnych biur. Jeśli udało się ustalić jeden telefon kontaktowy, dalszy kontakt przebiegał według schematu: Ja niestety nie mogę, ale dam panu telefon do pana/pani XY, proszę się na mnie powołać. Ogółem obraz organizacji, jaki jawi się z analizy przebiegu części rekrutacyjnej badania, prowadzi do konstatacji, że organizacje skupiają się na działalności merytorycznej, dla której powstały, ramy prawne, w jakich funkcjonują traktują bardzo formalnie jako jedno z utrudnień (ograniczeń), na które nie mają wpływu (nieusuwalne). 29 Zakład Badań Naukowych Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Diagnoza problemów funkcjonowania organizacji pożytku publicznego- Raport Badawczy, str. 12. Przyglądając się wynikom konsultacji, autorzy raportu konkludują, że po pierwsze widać stosunkowo niewielkie zainteresowanie sektora jako takiego konsultacjami regulacji odnoszących się do niego, po drugie zaś rysują się skrajne opinie zarówno na temat samej ustawy o organizacjach pożytku publicznego (UOPP), jak i jej nowelizacji. Skrajności te zaczynają się od podkreślania pozytywnych efektów ustawy, a kończą na podważaniu jej treści, pojęcia statusu pożytku publicznego oraz założeń i formy, jaką przyjęła nowelizacja. Wypowiedzi przedstawicieli organizacji sektora odnoszące się do zmian związanych z uzyskaniem statusu OPP zawierają wiele sprzeczności. Z jednej strony badani zaprzeczają, by uzyskanie statusu zmieniło coś w funkcjonowaniu organizacji, ale z drugiej strony część organizacji wskazuje na status OPP, jako czynnik wspomagający współpracę z partnerami publicznymi. Autorzy cytują: Uważaliśmy, że możemy mieć dobrą markę, nawet, jeżeli jesteśmy OPP, ale (...) to zrobiliśmy tylko po to, żeby dostać pieniądze. Status OPP jest dla części badanych 11

kryterium formalnym, które muszą spełniać, aby kontynuować współpracę podjętą często zanim UOPP zaczęła obowiązywać. Jednocześnie deklarują oni, że bez tego statusu szukaliby innych sposobów realizacji współpracy. Ponadto, co jest istotne, badani nie widzą możliwości i chęci rozszerzania zakresu współpracy (czy to ze względu na liczbę partnerów, czy obszary współpracy) przez fakt posiadania statusu OPP. W raporcie konkluduje się, że często wymóg sprawozdawczości i kontroli jest jedynie formalnością, która w codziennej działalności organizacji nie ma istotnego znaczenia. Tak więc kontrola wewnątrz organizacji bywa kompletną fikcją. Konkluzja ta potwierdza potoczne zarzuty formułowane niekiedy wobec trzeciego sektora. Analizując zgromadzone dane, można również dostrzec, że na kwestii sprawozdawczości (czyli realizacji zasady jawności) kończy się obszar standardów związanych z OPP, jaki badani dostrzegają jako istotny, lub taki, który wpływa na ich codzienne funkcjonowanie, relacje wewnątrz organizacji, stosunki z partnerami oraz beneficjentami. Inaczej rzecz ujmując, cały obszar zasad współpracy z administracją publiczną (zasada pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji), z wyjątkiem zasady jawności, nie znajduje odzwierciedlenia w wypowiedziach badanych. Marek Rymsza 30, cytowany w badaniu, rozpatrując efekt standaryzacji współpracy po wejściu w życie UOPP, na przykładzie modelu angielskiego i niemieckiego wskazuje na oczekiwaną profesjonalizację, etatyzację i komercjalizację trzeciego sektora, jako pochodne standaryzacji współpracy międzysektorowej 31. Na podstawie wywiadów 32 można określić obszary pozytywnych zmian w funkcjonowaniu organizacji w wyniku posiadania przez nie statusu OPP: poprawa wizerunku (wiarygodność, pozytywny odbiór); wyższe notowania (poważniejsze traktowanie ze strony jednostek samorządu terytorialnego, biznesu, społeczności lokalnej, w jakiej działają organizacje); większa skłonność do współpracy ze strony jednostek samorządu terytorialnego; ułatwienia w pozyskiwaniu sponsorów, darczyńców (rozmówcy podkreślali, że niektórzy darczyńcy są chętni do współpracy wyłącznie z OPP; można więc mówić o tym, że OPP cieszą się preferencjami darczyńców w stosunku do organizacji pozarządowych nieposiadających tego statusu); status OPP oznacza pozytywną samoocenę (mówiąc o korzyściach płynących z posiadania statusu Organizacji Pożytku Publicznego, badani podkreślali hierarchizację wewnątrz sektora, jaka jest rezultatem UOPP; jednak poza elementem wysokiej samooceny, pozytywnego odbioru, możliwości pozyskiwania sponsorów oraz korzyści finansowych z 1% podatku, nie przekłada się to w większości badanych przypadków na dostrzegalny rozwój i profesjonalizację organizacji). Podkreślić należy, iż różnica między OPP a pozostałymi organizacjami leży w możliwości finansowania OPP z darowizn pochodzących z przekazywania 1% podatku przez obywateli oraz ogłaszaniu specjalnych konkursów przez samorządy terytorialne, do których dostęp mają wyłącznie OPP. W ocenie większości uczestników dyskusji grupowych organizacje bez statusu są natomiast - jeśli chodzi o działalność społeczną - wyżej oceniane (jako bardziej misyjne, społeczne, nienastawione na zysk). Organizacje ze statusem mają siłę, są potężne, ale tracą chęć do zaangażowanej, autentycznej i spontanicznej działalności 33. Podsumowując, można powiedzieć, że organizacje - definiując za pośrednictwem testu projekcyjnego (jedna z metod badawczych) charakterystykę OPP - same wskazują na różnicę mentalną, światopoglądową, jaka wiąże się ze zróżnicowaniem: OPP i nie OPP. Tak jak sama ustawa jest przez badanych wąsko postrzegana (tylko z perspektywy możliwości uzyskania środków finansowych, co sprowadza się z kolei tylko do korzyści z 1% podatku), tak organizacje posiadające status OPP różnią się - w ich mniemaniu - możliwością pozyskiwania środków czego nie mogą czynić pozostałe organizacje, co z kolei może być odbierane jako nieuczciwe, mniej moralne, mniej społeczne. Badania Instytutu Spraw Publicznych pokazują dobitnie bardzo zróżnicowane rozumienie naczelnych zasad współpracy (pomocniczości, suwerenności stron, partnerstwa, efektywności, uczciwej konkurencji i jawności) zarówno przez administrację publiczną, jak i NGOs 34. 30 Dr Marek Rymsza, socjolog, Uniwersytet Warszawski 31 M. Rymsza postuluje zresztą standaryzację nie działalności NGOs, ale zlecanych im usług społecznych. Por. M. Rymsza, Standaryzacja współpracy administracji publicznej z organizacjami pozarządowymi jako element polityki państwa wobec trzeciego sektora, [w:] M. Rymsza, P. Frączak, R. Skrzypiec, Z. Wejman, Standardy współpracy administracji publicznej z sektorem pozarządowym. Ekspertyza przygotowana na zlecenia MPiPS, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006. 32 Wywiady zawarte w: ZBN PTS, Diagnoza problemów funkcjonowania organizacji pożytku publicznego Raport badawczy z przedstawicielami organizacji pozarządowych nt. korzyści płynących z posiadania przez organizację statusu OPP. 33 Tamże 34 Publikacja omawia zmiany w polityce państwa wobec sektora obywatelskiego i w prawnych regulacjach działalności organizacji pozarządowych. Zawiera analizy oraz omówienia wyników badań empirycznych. Pierwsze z badań dotyczy funkcjonowania uchwalonej w 2003 r. Ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie i pokazuje, na ile przepisy prawne zmieniły instytucje sektora publicznego i organizacje pozarządowe, jakie są pozytywne rezultaty uchwalenia ustawy, a jakie skutki uboczne wejścia w życie jej przepisów. Drugie badanie analizuje rolę radnych w systemie międzysektorowej współpracy i wskazuje na niewykorzystany potencjał tej grupy decydentów lokalnych htthttp://www.isp.org.pl/ksiegarnia,publikacja,61,129.html 12

Jan Stefanowicz, Tomasz Uchman, Anna Maria Polak Duża część organizacji w badaniu PTS to podmioty lokalne (z województw Świętokrzyskiego i Mazowieckiego), których tradycje i kontekst działania są często kompletnie inne od tych właściwych organizacjom, które działają w dużych miastach, są organizacjami infrastrukturalnymi, mają ambicje aktywnego uczestnictwa w życiu publicznym, biorą udział w konsultacjach społecznych czy też są uczestnikami takich inicjatyw sektorowych jak Ogólnopolskie Forum Inicjatyw Pozarządowych. Okazuje się też, że spora część badanych organizacji nie prowadzi współpracy z samorządem terytorialnym (lub robi to w ograniczonym zakresie) i nie korzysta ze środków wspólnotowych przy realizacji własnych działań. W jeszcze innym badaniu organizacji pożytku publicznego (PBS DGA z czerwca 2010 r.) 35 zastosowano dość szczególną metodologię. Ze względu na bardzo duże zróżnicowanie organizacji OPP pod względem wielkości dochodów z tytułu 1% podatku, silną polaryzację wewnątrz tej grupy oraz nierówne rozłożenie tej cechy pomiędzy poszczególnymi kategoriami podmiotów zastosowano dobór warstwowy. Zmiennymi warstwującymi były: wielkość kwoty uzyskiwanej poprzez mechanizm 1% podatku; województwo, w którym zarejestrowana jest organizacja. 35 PBS DGA, Wpływ statusu OPP na działalność organizacji. Raport z analizy danych, czerwiec 2010. Wykorzystanie warstwowania przy doborze próby zapewniało odzwierciedlenie ważnych, z punktu widzenia badania, elementów populacji. Takiej gwarancji nie daje zastosowanie losowego schematu doboru bez warstwowania, ponieważ niesie ono ryzyko niewystąpienia w próbie pewnych istotnych grup, np. podmiotów uzyskujących powyżej 1 mln zł dochodu z tytułu 1% podatku, gdyż stanowią one zaledwie 0,8% badanego zbioru. Operatem doboru była lista jednostek OPP składająca się z 7729 podmiotów, przygotowana przez Ministerstwo Finansów RP i zamieszczona w Informacji na temat kwot 1% podatku należnego przekazanych organizacjom pożytku publicznego z zeznania za 2008 rok. Stanowiła ona również podstawę dla opracowania struktury próby. Przedstawiciele jednej trzeciej organizacji pozyskujących powyżej 1 mln zł z 1% podatku wskazali, że istotnym powodem ubiegania się przez ich organizacje o uzyskanie statusu OPP była możliwości korzystania z ulg podatkowych. Tę odpowiedź wybierali także (choć rzadziej) respondenci z innych organizacji. Brak jest jednak zależności pomiędzy częstością wyboru tej odpowiedzi a wielkością środków pozyskiwanych przez poszczególne organizacje z alokacji 1% podatku. Kwestie te ilustrują poniższe tabele 36 : 36 PBS DGA, Wpływ statusu OPP na działalność organizacji Raport z analizy danych, str. 12 i 14. 13

Z badania wynika, że: status OPP traktowany jest instrumentalnie głównie jako źródło dochodu, w drugim rzędzie jako sposób zdobywania prestiżu; organizacje odnotowały zwiększenie wielkości środków z 1 % podatku, ale zyskują głównie najwięksi beneficjenci tego rozwiązania; jednocześnie jedna trzecia badanych deklaruje, że jest w stanie przewidzieć wielkość otrzymanych środków; organizacje pozytywnie oceniają posiadanie statusu OPP (darowizny, wolontariusze); prestiż, dorobek oraz obszar działania organizacji postrzegane są jako główne motory napędowe uzyskiwania wpływów z 1% podatku; widoczne jest zróżnicowanie kanałów dystrybucji informacji w zależności od dochodów organizacji uzyskiwanych z 1% podatku. 10. Status OPP Z perspektywy badanych organizacji wpływ posiadania statusu OPP na ich codzienne funkcjonowanie jest mały. Wiąże się to z przeświadczeniem ich działaczy, że działalność organizacji ze statusem OPP nie różni się w istotny sposób od działalności organizacji, które tego statusu nie posiadają. Potwierdza to diagnozę sformułowaną przez przedstawicieli organizacji uczestniczących w konsultacjach społecznych na temat proponowanych zmian w ustawie o działalności pożytku publicznego i wolontariacie: OPP w terenie (poza ogólnopolskimi i infrastrukturalnymi) nie znają swoich praw i obowiązków. A skoro organizacje nie znają tych regulacji, to nie ma mowy, by ich świadomie przestrzegały. W trakcie konsultacji część organizacji formułowała też negatywną ocenę pogłębiającego się podziału na organizacje z i bez statusu OPP (w konsekwencji pojawia się problem marginalizacji małych organizacji, bez statusu OPP, wzrost konkurencji w sektorze i nierównie traktowanie przez samorząd terytorialny i jego jednostki zależne w prowadzonych konkursach, ale też w ramach innych form współpracy, takich jak wymiana informacji, konsultacje itp.). 14

Natomiast w toku badań wątki zróżnicowania i hierarchizacji organizacji traktowane były raczej jako procesy pozytywne (co wynika zapewne z faktu, że badane OPP prezentowały własną perspektywę, kładąc nacisk na korzyści osiągane dzięki tym podziałom). Zasadniczym sposobem korzystania ze statusu OPP przez badane organizacje jest wykorzystanie mechanizmu 1% podatku. W mniejszym stopniu liczą się też ulgi podatkowe oraz korzystanie z usług wolontariuszy. W tym sensie badane OPP korzystają oczywiście z zagwarantowanych ustawowo przywilejów. Zdaniem autorów badania widać więc selektywne wykorzystanie zapisów ustawy przez badanych. Jako zaletę, płynącą z posiadania statusu OPP, traktuje się - w aspekcie propagandowym uzyskiwanie nowych kanałów informowania na zewnątrz o działaniach organizacji. Pozytywnie oceniana jest zatem możliwość figurowania w rejestrze OPP na stronach Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej oraz na stronie www.ngo.pl. Jednocześnie status OPP i związane z nim kontrole, są przez cześć badanych postrzegane jako problem i uciążliwość. Inne trudności i problemy związane z powyższym to bardzo rozbudowane procedury biurokratyczne, na przykład konieczność pisania szczegółowych sprawozdań, co jak się podkreśla odciąga od pracy z ludźmi. Dla części badanych (szczególnie z małych, lokalnych organizacji) status OPP okazuje się balastem (w rachunku zysków i strat widzą więcej problemów niż korzyści), który sprawia, że rozważają możliwość rezygnacji ze statusu OPP. Jeżeli chodzi o żywo dyskutowany problem ustawowego rozdzielenia instytucji wolontariatu i instytucji pracy społecznej członków stowarzyszeń w przyszłej nowelizacji ustawy, to ta kwestia nie była obecna w dyskusji w trakcie badań terenowych. Podobne wnioski, zarówno z analizy wywiadów, jak i z konsultacji, odnoszą się w komentowanym badaniu do systemu kontroli oraz sprawozdawczości. Uwagi sprowadzały się do krytyki zbyt rozbudowanej sprawozdawczości, konieczności składania jej do kilku podmiotów oraz trudności, jakie dla organizacji wiążą się z kontrolą działalności. W badaniach terenowych nie pojawiły się także opinie ani rekomendacje dotyczące takich instytucji proponowanych w nowelizacji jak partnerstwo publiczno społeczne, inicjatywy lokalne czy lokalne rady pożytku publicznego. Nie pojawiły się w tych badaniach często podejmowane w publicznej dyskusji o UOPP (i widoczne także w trakcie konsultacji społecznych) kontrowersje związane z działalnością Federacji Inicjatyw Oświatowych, działalnością gospodarczą OPP (także odpowiedzialnością za nią) i wynagrodzeniami. Wynikać to może m.in. z faktu, że część przedstawicieli badanych organizacji nie znała treści nowelizacji. Podczas dyskusji bardzo aktywnie zabierali głos przedstawiciele kilku cytowanych wielokrotnie w raporcie PTS organizacji infrastrukturalnych (SPLOT, Klon/Jawor) czy eksperckich. MPiPS zgromadziło głosy i uwagi 21 podmiotów (część z nich to wspomniane organizacje infrastrukturalne). Podczas sześciu konferencji konsultacyjnych w regionach oraz konferencji podsumowującej w Warszawie głos zabrała też pewna (choć ograniczona) grupa innych organizacji. W kontekście ogólnej liczby 5603 organizacji pożytku publicznego (w kwietniu 2008 r.) trudno jednak mówić o jakimkolwiek wspólnym stanowisku sektora czy w ogóle o jakimkolwiek szerszym zainteresowaniu organizacji zmianami ustawy. Zjawisko to jest zresztą symptomatyczne i koresponduje z problemami, jakie nastręczała rekrutacja uczestników (czyli przedstawicieli OPP) do badań opisanych w raporcie. Ważnym, wspólnym postulatem jest doprecyzowanie, rozróżnienie i uszczegółowienie pojęć występujących w UOPP i dookreślenie statusu pewnych instytucji już istniejących (wolontariat, działalność pożytku publicznego), a także wprowadzenie do ustawy instytucji przedsiębiorczości społecznej. 15

12. Propozycje kierunków dalszych badań Zastanawiające są ogromne różnice w szacowaniu liczby praktyczne nieistniejących, niewyrejestrowanych organizacji. Trudne, ale i niezbędne może być zbadanie, dlaczego blisko połowa (wg niektórych szacunków aż 45% ogółu organizacji) nie dopełnia obowiązku wyrejestrowania, co sprawia, że organizacje są porzucane, czyli w praktyce niezdolne do wyboru nowych władz i pozyskania nowych, aktywnych członków. Przyjmując ten odsetek (35%) faktycznie nieistniejących organizacji za prawdziwy oraz mając na uwadze stan organizowania się społeczeństwa (1,7 organizacji na 1000 mieszkańców) należałoby się zastanowić nad poważną dyskusją o przyszłości już nie tylko samego sektora organizacji pozarządowych, ale również nad rzeczywistym stanem społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. 13. Wniosek Rozwój sektora pozarządowego i organizowania się społeczeństwa obywatelskiego zatrzymał się 7 8 lat temu, nie osiągając nawet połowy stanu właściwego krajom wysokorozwiniętym. Utworzenie statusu OPP, a następnie nowelizacja UOPP, podniesienie progu dostępu (i jednocześnie uprzywilejowania) do finansowania z tytułu 1% podatku i środków jednostek samorządu terytorialnego spowodowało ograniczenie rozwoju sektora NGO (starzenie się) w odniesieniu do organizacji bez statusu OPP. Można mówić nawet o poważnym regresie, gdyż de facto odcięto bezstatusowe NGO od środków samorządów i darczyńców oraz niejako skazano na infamię : jeśli nie jesteś OPP, znaczy, że jesteś nieprzejrzysty i mniej wiarygodny. Dalsze informacje i komentarze: Izabela Albrycht izabela.albrycht@ik.org.pl tel. +48 512 297 897 Instytut Kościuszki jest niezależnym, pozarządowym instytutem naukowo-badawczym (Think Tank) o charakterze non-profit, założonym w 2000 r. Misją Instytutu Kościuszki jest działanie na rzecz społeczno-gospodarczego rozwoju i bezpieczeństwa Polski jako aktywnego członka Unii Europejskiej oraz partnera sojuszu euroatlantyckiego. Instytut Kościuszki pragnie być liderem pozytywnych przemian, tworzyć i przekazywać najlepsze rozwiązania, również na rzecz sąsiadujących krajów budujących państwo prawa, społeczeństwo obywatelskie i gospodarkę wolnorynkową. Biuro w Krakowie: ul. Karmelicka 9/14, 31-133 Kraków, Polska, tel.: +48 12 632 97 24, www.ik.org.pl, e-mail: ik@ik.org.pl Projekt layoutu: Wydawnictwo Qlco, Robert Stachowicz Skład i opracowanie graficzne: Małgorzata Kopecka, pani.kopecka@gmail.com 16