72 Dorota Czerwińska-Kayzer STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XVII zeszyt 3 Dorota Czerwińska-Kayzer Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu WPŁYW DOPŁAT NA DOCHODOWOŚĆ UPRAWY ROŚLIN STRĄCZKOWYCH 1 TTHE IMPACT OF SUBSIDIES ON THE PROFITABILITY OF LEGUMINOUS CROPS Słowa kluczowe: dopłaty bezpośrednie, rośliny strączkowe, nadwyżka bezpośrednia, dochodowość Key words: financial support, legumes, gross margin, profitability Abstrakt. Celem badań było pokazanie wpływu dopłat na dochodowość produkcji roślin strączkowych w latach 2011-2014. Przedstawiono system dopłat do produkcji roślin na przykładzie trzech wybranych gatunków roślin strączkowych, tj. grochu pastewnego, łubinu żółtego i łubinu wąskolistnego. Z przedstawionych badań wynika, że system dopłat do produkcji roślin strączkowych w badanym okresie ulegał zmianom, zarówno w zakresie form, jak i wielkości dopłat. Jednak niezależnie od ich formy i wielkości dopłaty mają duży wpływ na poziom dochodu z produkcji roślin strączkowych, ponieważ pokrywają koszty ogółem w ponad 60% oraz stanowią około 30% przychodu ogółem. Wstęp Wsparcie finansowe w rolnictwie towarzyszy od samego początku wspólnej polityce rolnej (WPR). Jego mechanizmy i skala ulegały zmianie w miarę ewolucji tej polityki [Mickiewicz, Mickiewicz 2010]. Generalnie system wsparcia finansowego produkcji rolniczej obejmuje jednolite płatności obszarowe oraz szeroki katalog tzw. płatności dodatkowych [Zawadzka i in. 2013]. Z badań Wilkina [2009] wynika, że najważniejszą pozycją tego wsparcia w roku 2009 były dopłaty bezpośrednie, tj. łącznie jednolita płatność obszarowa (JPO) i uzupełniająca płatność obszarowa (UPO). Z kolei Poczta i Siemiński [2008] podkreślali, że płatności bezpośrednie są podstawowym instrumentem wsparcia finansowego dochodów rolniczych. Wnioski te zostały potwierdzone także badania Majchrzaka i współautorów [2010] oraz Marciniaka i Grontkowskiej [2011], z których wynika, że udział dopłat w przychodach z uprawy łubinu w roku 2005 wynosił 18,8%, w roku 2006 34,6%, a w roku 2009 39,7%. Głównym celem pracy było ukazanie i porównanie wpływu dopłat na dochodowość różnych upraw roślin strączkowych w latach 2011-2014. Problem przedstawiono na przykładzie trzech wybranych gatunków roślin strączkowych, tj. grochu pastewnego, łubinu żółtego i łubinu wąskolistnego. Ponadto w pracy przedstawiono zmiany w systemie wsparcia finansowego upraw roślin strączkowych w latach 2004-2014. Materiał i metodyka badań Do realizacji podstawowego celu wykorzystano rachunek dochodu z działalności, który zgodnie z założeniami Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych AGROKOSZTY, ma postać [Ziętara 2009]: I wartość produkcji II koszty bezpośrednie III = nadwyżka bezpośrednia bez dopłat 1 Artykuł przygotowano w ramach programu wieloletniego pt. Ulepszenie krajowych źródeł białka roślinnego, ich produkcji, systemu obrotu i wykorzystania w paszach, zadanie 5. Ekonomiczne uwarunkowania rozwoju produkcji, infrastruktury rynku i systemu obrotu, a także opłacalności wykorzystania roślin strączkowych na cele paszowe w Polsce.
Wpływ dopłat na dochodowość upraw roślin strączkowych 73 IV koszty pośrednie rzeczywiste V = wartość dodana brutto z działalności VI koszty pośrednie szacunkowe VII = wartość dodana netto z działalności VIII koszty czynników zewnętrznych IX = dochód z działalności bez dopłat X + dopłaty do produkcji XI = dochód z działalności z dopłatami Wartość produkcji obliczono jako iloczyn plonu i ceny. Do analizy przyjęto w poszczególnych latach średnią wielkość plonu z danego roku, obliczoną na podstawie danych z wyników porejestrowych doświadczeń odmianowych (COBORU). Koszty bezpośrednie w przeprowadzonym rachunku podzielono na dwie grupy, tj. koszty materiałowe i koszty prac agrotechnicznych [Czerwińska-Kayzer, Florek 2012]. W grupie kosztów materiałowych uwzględniono: materiał siewny, nawozy mineralne, środki ochrony roślin oraz biopreparat (Nitraginę). Koszty tej grupy obliczono jako iloczyn ceny poszczególnych składników i ilości ich zużycia dla średniej wielkości plonu. Ilość wysiewu materiału siewnego, nawozów i środków ochrony roślin przyjęto na podstawie zaleceń agrotechnicznych. Koszty prac agrotechnicznych podzielono na koszty uprawy gleby i koszty zabiegów pielęgnacyjnych. Koszty uprawy gleby obliczono zgodnie z tradycyjnym systemem uprawy, który obejmował podorywkę, orkę siewną i uprawy przedsiewne. W zestawie kosztów zabiegów pielęgnacyjnych uwzględniono: opryski herbicydami, fungicydem i insektycydem, zbiór nasion oraz transport. Koszt prac agrotechnicznych obliczono na podstawie cen usług zabiegów agrotechnicznych. Przyjęto takie rozwiązanie, ponieważ umożliwiło uwzględnienie w przeprowadzonym rachunku i potraktowanie kosztów użycia maszyny i kosztu pracy jako kosztów powiązanych bezpośrednio z produkcją [Czerwińska-Kayzer, Florek 2012]. Koszty pośrednie to koszty, które nie mogą być wprost odniesione do określonej działalności, jednak są ponoszone i powinny być uwzględnione w rachunku [Nowak 2001]. W myśl przyjętego rachunku obejmują one koszty szacunkowe i koszty zewnętrzne, tj. amortyzację, podatki, odsetki od kredytów, ubezpieczenia, pośrednie nakłady gospodarcze itp. [Mostowski 2006]. Do rozliczenia tej grupy kosztów w rachunku posłużono się metodą doliczeniową, a jako klucz rozliczeniowy przyjęto koszty bezpośrednie. Ponadto do wykazania wpływu dopłat na dochodowość wykorzystano dwa wskaźniki, tj. stopień pokrycia dopłatami kosztów ogółem i udział dopłat w przychodach ogółem. Dopłaty do produkcji roślin strączkowych w latach 2004-2014 Wsparcie finansów dostępne dla rolników uprawiających rośliny strączkowe podzielono na: JPO, UPO, specjalną płatność obszarową do powierzchni upraw strączkowych i dopłaty do materiału siewnego. Z danych przedstawionych w tabeli 1 wynika, że w latach 2004-2014 producenci roślin strączkowych w każdym roku mogli korzystać z dwóch mechanizmów wsparcia finansowego, tj. JPO i dopłat do wykorzystania elitarnego i kwalifikowanego materiału siewnego. JPO w kolejnych latach rosła z 210,53 zł/ha w roku 2004 do 910, 87 zł/ha w roku 2014. To sprawiło, że jej udział w dopłatach ogółem zwiększył się z 31,7% do 55,6% (tab. 1). Na tej podstawie można stwierdzić, że ten mechanizm wsparcia finansowego w dopłatach do upraw roślin strączkowych jest obecnie najważniejszy. Drugim mechanizmem dopłat utrzymującym się trwale od roku 2004 jest dopłata do materiału siewnego. Jej wielkość przez cały okres kształtowała się na tym samym poziomie i wynosiła 160 zł. Tym samym udział tej części dopłat zmniejszył się z 24,1% w roku 2004 do 9,8% w roku 2014 (tab. 1).
74 Dorota Czerwińska-Kayzer Tabela 1. Dopłaty do uprawy roślin strączkowych w latach 2004-2014 Table 1. Payments for legume crops grow between 2004 and 2014 Jednolita płatność obszarowa/ Single area payment Uzupełniająca płatność/ Complementary payment Specjalna dopłata do powierzchni upraw strączkowych/special payment to the surface of leguminous Dopłata do materiału siewnego/ Direct payments to seeds Rok/Year 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Wartość [zł/ha]/value [PLN/ha] 210,53 225,00 276,28 301,54 339,31 506,99 562,08 710,57 732,06 830,30 910,87 292,78 282,35 313,45 294,91 269,32 359,21 327,26 274,23 211,80 139,39 - - - - - - - 207,28 219,53 672,56 719,43 566,37 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 160,00 Razem/Total 663,31 667,35 749,73 756,45 768,63 1 026,2 1 256,62 1 364,33 1 776,42 1 849,12 1 637,24 Struktura/Structure [%] Jednolita płatność obszarowa/ Single area payment Uzupełniająca płatność/ Complementary payment Dodatkowa dopłata do powierzchni upraw strączkowych/ Special payment to the surface of leguminous Dopłata do materiału siewnego/ Direct payments to seeds Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR Source: own study on the basis of ARMA 31,7 33,7 36,9 39,9 44,1 49,4 44,7 52,1 41,2 44,9 55,6 44,1 42,3 41,8 39,0 35,0 35,0 26,0 20,1 11,9 7,5 - - - - - - - 16,5 16,1 37,9 38,9 34,6 24,1 24,0 21,3 21,2 20,8 15,6 12,7 11,7 9,0 8,7 9,8
Wpływ dopłat na dochodowość upraw roślin strączkowych 75 Kolejnym elementem dopłat były płatności uzupełniające ze środków krajowych, które były dostępne w latach 2004-2013. W roku 2014 niestety nie było już możliwości skorzystania z tego przywileju 2. Z tej przyczyny, pomimo wzrostu JPO o 9,7% dopłaty do upraw strączkowych obniżyły się. Ostatnim z wymienionych mechanizmów wsparcia finansowego produkcji roślin strączkowych jest specjalna, uzupełniająca płatność do powierzchni upraw następujących gatunków roślin: bobu, bobiku, ciecierzycy, grochu siewnego, grochu pastewnego, soczewicy, fasoli, łubinu białego, łubinu żółtego, łubinu wąskolistnego seradeli, wyki siewnej koniczyny, lucerny. Ta forma dopłat wprowadzona została w roku 2010. Wielkość jej zależy od puli środków przyznanych na realizację tej płatności oraz od powierzchni upraw tych gatunków roślin w danym roku. Stawkę w danym roku oblicza się dzieląc dostępne środki finansowe przez liczbę kwalifikujących się hektarów gruntów ornych. Z danych zamieszczonych w tabeli 1 wynika, że wartość tej dopłaty w latach 2010-2014 wahała się od 207,28 zł/ha w roku 2010 do 719,43 zł/ha w roku 2013. Warto podkreślić, że przez pierwsze trzy lata funkcjonowania tego mechanizmu jego wartość rosła, tj. w roku 2011 o 6%, w roku 2012 o 206% i w roku 2013 o 7%. Tym samym udział tej części wsparcia finansowego zwiększył się z 16% do ponad 30%. W roku 2014 na skutek wzrostu powierzchni upraw roślin strączkowych i motylkowych stawka tej części dopłat do upraw roślin strączkowych zmniejszyła się o 21%, i osiągnęła poziom 566,37 zł/ha (tab. 1). Przedstawiona zmiana była koleiną przyczyną zmniejszenia wartości dopłat do upraw roślin strączkowych w roku 2014. W tym też roku dopłaty ogółem do analizowanej grupy upraw wynosiły 1637,24 zł/ha i były niższe o 11,5% w porównaniu do roku 2013. Podsumowując, można stwierdzić, że od roku 2004 wielkość dopłat do upraw roślin strączkowych, mimo zmniejszenia wartości dopłat w ostatnim roku analizy (2014), wzrosła o 1034,07 zł/ha, tj. prawie o 150%. Ponadto, od 2007 roku, najważniejszym mechanizmem dopłat jest JPO. Drugim istotnym elementem jest specjalna dopłata do powierzchni upraw roślin strączkowych. Znaczenie wsparcia finansowego w dochodowości produkcji roślin strączkowych W pierwszym etapie analizy określono wartość produkcji głównej i produkcji ogółem, będącą suma wartości plonu głównego i dopłat do produkcji. Z danych zamieszczonych w tabeli 2 wynika, że wartość plonu głównego przy średnim plonie w przypadku uprawy grochu pastewnego wahała się od 3270,0 zł/ha w roku 2011 do 3813,0 zł/ha w roku 2014, łubinu żółtego od 1425,6 zł/ha w roku 2011 do 2097,2 zł/ha w roku 2014 i łubinu wąskolistnego od 2587,2 zł/ha w roku 2011 do 2984,8 zł/ha w roku 2014. Z analizy wynika, że przy przedstawionej wartości plonu głównego i bez uwzględnienia dopłat z trzech badanych upraw tylko uprawa grochu pastewnego w latach 2011-2014 była dochodowa. Natomiast uprawa łubinu wąskolistnego była opłacalna w latach 2012-2014. Z kolei uprawa łubinu żółtego, cechująca się najniższym plonem spośród badanych gatunków, była niedochodowa (tab. 3). Analizując wskaźnik udziału dopłat w przychodach ogółem, zaobserwowano, że w przypadku uprawy grochu pastewnego wahały się od 29,4% w roku 2011 do 34,3% w roku 2012, w przypadku łubinu wąskolistnego od 34,5% w roku 2011 do 39,9% w roku 2012 i w przypadku łubinu żółtego od 48,9% w roku 2011 do 55,1% w roku. Przedstawione dane wskazują, że stosowane dopłaty mają największe znaczenie w kształtowaniu dochodu uzyskiwanego z łubinu żółtego, czyli w produkcji, która bez dopłat jest nieopłacalna. Z kolei w przypadku pozostałych upraw były one znaczące (stanowiły ponad 1/3 przychodu), ale zdecydowanie niższe (średnio o 22 p.p.). Kolejnym etapem analizy było określenie stopnia pokrycia dopłatami kosztów produkcji ogółem. Z przeprowadzonej analizy wynika, że w uprawie grochu pastewnego dopłaty pokry- 2 Ten mechanizm wsparcia finansowego miał funkcjonować do roku 2012. Jednak zgodnie z Rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 671/2012 z dn. 11 lipca 2012, zmieniającego Rozporządzenie Rady UE 73/2009 w zakresie stosowania płatności bezpośrednich dla rolników, zapisano, że w Polsce, pomimo zakończenia procesu stopniowego dochodzenia do pełnych płatności, tzw. zasady phasing-in, możliwa jest jeszcze w roku 2013 kontynuacja stosowania wsparcia krajowego w formie uzupełniających płatności.
76 Dorota Czerwińska-Kayzer Tabela 2. Produkcja i wybrane pozycje kosztów uprawy badanych gatunków roślin strączkowych w latach 2011-2014 Table 2. Production and selected cost items of legume growing in the jars 2011-2014 Groch siewny pastewny/fodder pea Łubin żółty/yellow lupin Łubin wąskolistny/leaf lupin 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 Produkcja ogółem [zł/ha]/ Total production [PLN/ha] Wartość plonu głównego [zł/ ha]/main crop value [PLN/ha] Koszty ogółem [zł/ha]/ Total costs [PLN/ha] Koszty bezpośrednie [zł/ha]/ Direct costs [PLN/ha] Koszty pośrednie [zł/ha]/ Indirect costs [PLN/ha] Źródło: opracowanie własne Source: own study 4634,33 5186,42 5539,12 5450,24 2789,93 3224,62 3597,12 3734,44 3951,53 4615,62 4750,72 4622,04 3270,00 3410,00 3690,00 3813,00 1425,60 1448,20 1748,00 2097,20 2587,20 2839,20 2901,60 2984,80 2630,34 2903,58 2724,60 2753,70 2821,92 2772,53 2896,65 2525,29 2810,42 2750,97 2679,73 2528,18 2287,25 2547,00 2369,22 2460,30 2451,15 2410,90 2519,7 2195,9 1224,84 2392,15 2330,20 2198,42 343,09 356,58 355,38 293,40 367,67 361,63 376,95 329,39 366,58 358,82 349,53 329,76 Tabela 3. Wartość nadwyżki bezpośredniej i różnych kategorii dochodu w uprawie wybranych roślin strączkowych Table 3. Gross margin and different categories of income in the cultivation of selected legumes Groch siewny pastewny/fodder pea Łubin żółty/yellow lupin Łubin wąskolistny/leaf lupin 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 Nadwyżka bezpośrednia [zł/ha]/ Gross margin [PLN/ha] Dochód z działalności bez dopłat [zł/ha]/operating income without subsidies [PLN/ha] Dochód z działalności z dopłatami [zł/ha]/operating income with subsidies [PLN/ha] Źródło: opracowanie własne Source: own study 982,75 863,00 1320,78 1352,70-1025,55-962,70-771,70-98,70 143,36 447,05 571,40 786,38 639,66 506,42 965,40 1059,30-1393,22-1324,34-1148,65-428,09-223,22 88,23 221,87 456,62 2003,99 2282,84 2814,52 2696,54-28,89 452,09 700,47 1209,15 1141,11 1864,65 2070,99 2093,86
Wpływ dopłat na dochodowość upraw roślin strączkowych 77 Tabela 4. Znaczenie dopłat w dochodowości wybranych upraw roślin strączkowych w latach 2011-2014 Table 4. Importance of subsidies in the profitability of legume crops in 2011-2014 Groch siewny pastewny/ Fodder pea Łubin żółty/ Yellow lupin Łubin wąskolistny/ Leaf lupin 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 2011 2012 2013 2014 Udział dopłat w przychodzie ogółem/the share of 29,4 34,3 33,4 30,04 48,9 55,1 51,4 43,8 34,5 38,5 38,9 35,4 direct payments in total production [%] Pokrycie dopłatami kosztów ogółem/ Subsidies covering total costs [%] 51,9 61,2 67,9 59,5 48,3 64,1 63,8 64,8 48,6 64,6 69,0 64,8 Źródło: opracowanie własne Source: own study wały koszty od 52% w roku 2011 do 68% w roku 2013. Z kolei w uprawie łubinu żółtego stopień pokrycia kosztów ogółem w kolejnych latach analizy wynosił odpowiednio: 48,3%, 64,1%, 63,8% i 64,8%, a w uprawie łubinu wąskolistnego 48,6%, 64,6%, 69,0% i 64,8% (tab. 4). Przedstawione dane wskazują, że wsparcie finansowe możliwe do uzyskanie przez producentów roślin strączkowych pokrywa w ponad 60% ponoszone koszty, co pozwala wnioskować, że rola tego instrumentu w tworzeniu dochodu z tego rodzaju działalności rolniczej jest duża. Wniosek ten potwierdzają także dane zaprezentowane w tabeli 3, z których wynika, że po uwzględnieniu dopłat w rachunku opłacalności wszystkie badane uprawy przynoszą nadwyżkę przychodów nad poniesionymi kosztami i są dochodowe. Podsumowanie i wnioski System dopłat do uprawy roślin strączkowych jest złożony i od momentu wdrożenia (tj. od 2004 roku) był modyfikowany. Znaczące zmiany nastąpiły w roku 2010, gdy wprowadzono specjalną dopłatę do produkcji roślin strączkowych, która spowodowała wzrost wsparcia finansowego o 22% do tych upraw, i w roku 2014, gdy zaniechano uzupełniającej dopłaty obszarowej oraz zmniejszyła się wartość dopłat do produkcji roślin strączkowych na skutek gwałtownego wzrostu powierzchni tych upraw. Obecnie jego głównymi mechanizmami są JPO oraz specjalna dopłata do produkcji roślin strączkowych. Na podstawie przeprowadzonej analizy można stwierdzić, że rola dopłat w kształtowaniu dochodu z produkcji roślin strączkowych jest duża, ponieważ dostępne dopłaty pozwalają pokryć w ponad 60% ponoszone koszty. Ponadto w przypadku upraw nieopłacalnych, np. łubinu żółtego, dopiero po uwzględnieniu w rachunku opłacalności dopłat obserwuje się nadwyżkę przychodów nad poniesionymi kosztami, co oznacza, że produkcja jest dochodowa. Z przeprowadzonej analizy wynika, że dopłaty do upraw roślin strączkowych spełniają funkcje im przypisywane, tj. dochodową, rekompensacyjną i stymulującą. Jednak należy się zastanowić, czy obecnie funkcjonujący system wsparcia finansowego, w którym już uwzględnia się rozdzielnie stawek pomiędzy rodzaje działalności, nie powinien być rozszerzony o podział stawek według gatunku lub odmiany roślin, z uwzględnieniem np. poziomu opłacalności produkcji bądź wykorzystania produktu na rynku albo korzyści dla środowiska.
78 Dorota Czerwińska-Kayzer Literatura Czerwińska-Kayzer D., Florek J. 2012: Opłacalność wybranych upraw roślin strączkowych, Fragmenta Agronomica, vol. 29, no. 4, 36-44. Majchrzak L., Pudełko B., Spurtacz S. 2010: Opłacalność uprawy łubinu żółtego w warunkach produkcyjnych w latach w latach 2005-2007, Fragmenta Agronomica, vol. 27, no. 4, 102-110. Marciniak J., Grontkowska A. 2011: Opłacalność produkcji roślinnej w gospodarstwie ekologicznym, Rocz. Nauk. SERiA, t. XIII, z. 2, 302-309. Mickiewicz B., Mickiewicz A. 2011: Problematyka dopłat bezpośrednich w rolnictwie polskim w latach 2004-2010, J. Agrib. Rural Devel., no. 2(20), 89-101. Mostowski A. 2006: Metodyka tworzenia kalkulacji nadwyżek bezpośrednich działalności rolniczych, ODR Minikowo. Poczta W., Siemiński P. 2008: Kierunkowe rozwiązania systemowe modelu płatności bezpośrednich z punktu widzenia interesu polskiego rolnictwa, [w:] E. Nowicka (red.), Reforma Wspólnej Polityki Rolnej w kontekście potrzeb i interesów polskiego rolnictwa, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Departament Polityki Integracyjnej, Warszawa, 171-207. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady UE nr 671/2012 z dn. 11 lipca 2012, zmieniającego Rozporządzenie Rady UE 73/2009 w zakresie stosowania płatności bezpośrednich dla rolników, Dz.U. 204/11 z 31.07.2012 r. Wilkin J. 2009: Ekonomia polityczna reform Wspólnej Polityki Rolnej, Gospodarka Narodowa, nr 1-2(209-210), 1-25. Zawadzka D., Strzelecka A., Szafraniec-Siluta E. 2013: System wsparcia bezpośredniego rolników w Polsce ujęcie regionalne, Zesz. Nauk. Uniwersytetu Szczecińskiego, nr 766, 713-724. Ziętara W. 2009: Rachunek kosztów w przedsiębiorstwie rolniczym w teorii i praktyce, J. Agrib. Rural Devel., no. 2(12), 303-309. Summary The main goal of the study was to analyses and assess the system of financial support for the production of legumes between the years 2011 and 2014. The research revealed that the financial support considerably improved the profitability of production of legumes. During the period under study subsidies covered more than 60% of the costs of production of legumes. The share of financial support in the profitability of the crops increased from 2011 to 2013, but in 2014 the situation changed. The amount of subsidies was reduced due to the planned discontinuation of the supplementary subsidy and due to the increase in the area of legumes. Adres do korespondencji dr Dorota Czerwińska-Kayzer Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu ul. Wojska Polskiego 28 60-637 Poznań e-mail: dorotacz@up.poznan.pl