25 Technologie zagospodarowania wysłodków prasowanych Małgorzata Żurawska, Jarosław Kamieniarz Nordzucker Polska SA Wysłodki prasowane są produktem ubocznym uzyskiwanym w przemyśle cukrowniczym podczas procesu ekstrakcji cukru z krajanki buraczanej. Zgodnie z obowiązującymi wymaganiami Unii Europejskiej i przepisami prawa krajowego wysłodki buraczane są materiałem paszowym podlegającym określonym procedurom, które zapewniają środkom żywienia zwierząt bezpieczeństwo zarówno w zakresie ich produkcji, jak i użytkowania. Nakłada to na cukrownie obowiązek zagwarantowania poprawności prowadzenia procesu wytwarzania wysłodków i zapewnienie właściwego ich wykorzystania, w tym poprzez wspieranie nowych technologii konserwowania wysłodków. Rolnicy natomiast powinni dołożyć wszelkich starań, aby otrzymany z cukrowni materiał paszowy prawidłowo zagospodarować i zakisić, korzystając ze wskazówek i zaleceń działów surowcowych cukrowni (Rys. 1). Wysłodki buraczane są cennym komponentem dawek pokarmowych, zwłaszcza w żywieniu przeżuwaczy, a szczególnie krów. Mogą być skarmiane w czasie trwania kampanii na bieżąco, jako wysłodki świeże, a w późniejszym okresie w postaci zakiszonej, dostarczając zwierzętom chętnie zjadanej wysokoenergetycznej paszy o dobrej strawności. Jeszcze do niedawna cukrownie produkowały wyłącznie wysłodki o zawartości suchej masy 10 12 %. Duża ilość wody w wysłodkach utrudniała sporządzanie z nich wartościowej kiszonki, a w procesie konserwacji występowały duże straty. Nie bez znaczenia pozostawały też wysokie koszty przewozu tak mokrych wysłodków. Wprowadzenie przez przemysł cukrowniczy wyżymania wysłodków na specjalnych prasach pozwoliło zwiększyć ilość suchej masy w produkowanej paszy do 20 25 %. Masa 1 m 3 wysłodków prasowanych o zawartości suchej substancji równej 22 % wynosi 800 900 kg. Większa sucha masa w wysłodkach prasowanych stworzyła lepsze warunki dla przebiegu fermentacji, umożliwiła łatwiejsze zakiszanie i w znaczący sposób obniżyła koszty transportu, dzięki czemu realna stała się opłacalność przewozu wysłodków nawet do gospodarstw dalej położonych. Rys. 1. Wysłodki prasowane powstają przy przerobie buraków w procesie wydobywania z nich cukru Dodawanie do wysłodków melasu w ilości 1 2 % podnosi ich wartość odżywczą i z uwagi na zawartość cukru wspomaga proces zakiszania. Kiszonka z wysłodków prasowanych może być sporządzana tradycyjnie, w pryzmach naziemnych i w przejazdowych betonowych W³óknina do ochrony buraków ZAPEWNIA WIÊKSZY ZYSK - Chroni przed mrozem i opadami deszczu - U³atwia oczyszczenie buraków - Zmniejsza straty masy i cukru bez Toptexu z Toptex Wszelkich informacji dotycz¹cych zastosowania i zakupu w³ókniny udziela Dzia³ Surowcowy Cukrowni TENCATE GEOSYNTHETICS POLAND SP. Z O.O. ul. Wadowicka 6, 30-415 Kraków Tel. +48 12 268 83 75, Fax +48 12 263 77 58 service.pl@tencate.com, www.toptex.at
26 Technika Rys. 2. Jedną z najlepszych metod konserwacji wysłodków prasowanych jest np. zakiszanie ich w rękawach foliowych przy użyciu prasy silosującej Coraz większą popularność zyskuje metoda zakiszania wysłodków w rękawach z folii polipropylenowej. Jest to niewątpliwie najlepsza metoda ich konserwacji, która zapewnia nie tylko doskonałą jakość paszy wynikającą z natychmiastowego odcięcia dostępu powietrza do zakiszanej masy, optymalnego ubicia i hermetycznych warunków fermentacji, ale też ogranicza do minimum powstające w procesie kiszenia zarówno powierzchniowe jak i brzegowe straty. Nie bez znaczenia jest znaczna redukcja powierzchni wybierania paszy, która skutecznie zapobiega ubytkom powstającym przy skarmianiu kiszonki. Ta nowoczesna technologia konserwacji wysłodków odznacza się ponadto nie tylko wysoką wydajnością pracy, ale też niezawodnością nawet przy wystąpieniu niekorzystnych warunków pogodowych. Gwarantuje przy tym odpowiednią higienę żywienia zwierząt. Nie bez znaczenia są też względy ekologiczne, ponieważ przy stosowaniu tej metody konserwacji pasz nie dochodzi do skażenia środowiska wyciekającymi z kiszonek sokami. Wysłodki dowożone do maszyny mogą być wyładowywane bezpośrednio na stół paszowy prasy silosującej (z przyczep samowyłasilosach z bocznymi ścianami lub przygotowana przy zastosowaniu nowoczesnych technologii konserwacji pasz: w rękawach foliowych, bądź zakiszania wysłodków w belach. Wybór sposobu konserwacji wysłodków zależy od ilości otrzymanych lub zakupionych z cukrowni wysłodków, miejsca na składowanie kiszonki, ilości zwierząt, planowanego tempa skarmiania paszy, posiadanego sprzętu, a także od dostępności do usług firm oferujących przygotowanie kiszonek. Podstawowe zasady zakiszania wysłodków Z uwagi na duży stopień uwilgotnienia i stosunkowo wysoką wartość energetyczną wysłodki prasowane należą do pasz ulegających szybkiej fermentacji i niezależnie od wyboru metody zakiszania ważne jest przestrzeganie trzech podstawowych zasad, które warunkują prawidłowy przebieg powstawania wartościowej kiszonki: pojazdy używane do transportu wysłodków muszą być dokładnie oczyszczone z resztek uprzednio przewożonych materiałów, ziemi i innych zanieczyszczeń. W cukrowni prowadzona jest kontrola czystości środków transportowych i w przypadku stwierdzenia niewłaściwego stanu pojazdu nie będzie on załadowany wysłodkami, wysłodki powinny być zakiszone w ciągu 24 godzin od ich wyprodukowania, co oznacza, że do sporządzania kiszonki należy przystąpić niezwłocznie po dostarczeniu wysłodków do gospodarstwa, gdy są one jeszcze ciepłe (mają temperaturę co najmniej 40 45 C). W wysłodkach przechowywanych dłużej następuje, wskutek działalności mikroorganizmów, bardzo szybki rozpad cukru, a obniżona jego ilość może okazać się niewystarczająca do produkcji kwasu mlekowego, świeże wysłodki muszą być jak najszybciej pozbawione dostępu powietrza, szczelnie okryte lub hermetycznie zamknięte. Pozwoli to uniknąć wychłodzenia wysłodków, zapobiegnie rozkładowi substancji odżywczych, a co najważniejsze, zapewni warunki beztlenowe umożliwiające właściwy przebieg fermentacji mlekowej, podczas której bakterie zużywają cukier z wysłodków na wytworzenie kwasu mlekowego konserwującego kiszonkę. Pryzmy i silosy Zakiszanie w pryzmach i betonowych silosach jest tradycyjnym, najtańszym i najłatwiejszym, sposobem konserwacji wysłodków. Z uwagi na to, że przy tej metodzie kiszenia nie da się całkowicie wyeliminować strat, należy zrobić wszystko, aby je zminimalizować. Pryzmy i silosy najczęściej lokalizowane są bezpośrednio przy gospodarstwie. Dowiezione wysłodki powinny być szybko rozładowane i złożone na czystym betonowym podłożu lub utwardzonej suchej glebie. Bezwzględnie nie wolno składować wysłodków w miejscach zanieczyszczonych resztkami starej kiszonki i ziemią. Dobrze jest rozłożyć na dnie zbiornika lub pryzmy warstwę słomy w postaci sieczki lub plew, co pozwoli uniknąć zabrudzenia kiszonki i ułatwi jej późniejsze wybieranie. Warunkiem koniecznym do uzyskania dobrej kiszonki jest dokładne ugniecenie wysłodków w czasie formowania pryzmy lub napełniania silosu (najlepiej ciągnikiem z bliźniaczymi kołami). Zapewni to szybkie odcięcie powietrza od zakiszanej paszy, a nie wolno zapominać, że najistotniejszym warunkiem prawidłowego przebiegu procesu fermentacji jest środowisko beztlenowe. Po uformowaniu pryzmy lub wyrównaniu powierzchni wysłodków w silosie, należy okryć je szczelnie nieprzepuszczalną folią silosową o grubości 0,2 mm. Zastosowanie cieńszych folii nie daje gwarancji wytrzymałości mechanicznej materiału i umożliwia zbyt dużą przenikalność gazów. Okrywa powinna zabezpieczać kiszonkę nie tylko przed dostępem powietrza, wód opadowych i szkodliwymi promieniami UV, ale też być odporna na działanie wysokich temperatur i innych czynników pogodowych. Wskazane jest dodatkowe obciążenie wierzchniej warstwy kiszonki poprzez przygniecenie jej ziemią, piaskiem, balotami prasowanej słomy lub zużytymi oponami. Nie zaleca się składowania wysłodków powyżej 2 m wysokości, a szerokość pryzmy powinna być tak dopasowana, aby umożliwiała skarmianie 1,5 metra bieżącego kiszonki w ciągu tygodnia. Uwaga: Najczęstszym błędem popełnianym przy sporządzaniu kiszonki w pryzmach lub silosach jest brak należytego ubicia wysłodków. Zbyt słabe ugniecenie i obecność powietrza wewnątrz pryzmy bardzo szybko pogarszają jakość przygotowywanej paszy. W zakiszanym materiale tworzą się pęknięcia, wzrasta wartość ph, podnosi się temperatura, przyspieszeniu ulega proces powstawania pleśni i gnicia wysłodków. Zmienia się ich kolor, struktura kiszonki staje się mazista i wilgotna, a jej zapach ostry i nieprzyjemny. Wysłodki takie bezwarunkowo nie nadają się do skarmiania. Rękawy foliowe B U R A K C U K R O W Y 4 / 2 0 0 7
27 dowczych), ale możliwe jest też napełnianie prasy za pomocą ładowarki z pryzmy uprzednio rozładowanych wysłodków. Podczas wpychania zakiszanej masy do tunelu rękawa jest ona mocno sprasowywana i ubijana. Stopień ugniecenia kiszonki w rękawach porównywalny jest z ubiciem kiszonek przygotowywanych w pryzmach lub silosach. Wypełniony rękaw składany jest na ziemi, a maszyna przesuwa się do przodu. Rękawy mogą być złożone w dowolnym miejscu, na równych, utwardzonych i pozbawionych ostrych krawędzi podłożach (Rys 2). Rękawy foliowe wykonywane są z surowców o najwyższej jakości. Folie są odporne na działające na nie podczas napychania rękawów siły rozciągające i ściskające, wytrzymałe na rozrywanie i przebicie. Rękawy produkowane są najczęściej z trójwarstwowej folii z białą lub matową warstwą po stronie zewnętrznej i czarną po stronie wewnętrznej. Stabilność UV folii chroni kiszonkę przed destrukcyjnym działaniem promieni słonecznych. Podczas magazynowania paszy rękawy foliowe narażone są na uszkodzenia spowodowane przez ptactwo, zwierzęta, a nawet grad i silne wiatry. Warto zaopatrzyć się w specjalne siatki ochronne, które skutecznie zapobiegają powstawaniu takich szkód. Wszystkie miejsca uszkodzeń rękawów należy natychmiast zaklejać taśmą. Technologia zakiszania wysłodków w rękawach foliowych dostępna jest zarówno dla większych jak i mniejszych gospodarstw. Rękawy produkowane są w różnych rozmiarach. Zależnie od długości (od 30 do 150 m) i średnicy tunelu (od 1,50 do 4,20 m) można w nich zakisić od 50 do 1000 ton paszy. Pozorną wadą tej metody zakiszania wysłodków są koszty związane z zakupem maszyn i rękawów, lub wynajęciem firmy usługowej. Jednak w końcowym bilansie strat i zysków, biorąc pod uwagę korzyści, które przynosi ten sposób konserwacji wysłodków (niezawodność przebiegu procesu kiszenia, najwyższa jakość paszy, brak strat), okazuje się, że poniesione nakłady w pełni się rekompensują, a rachunek ekonomiczny najbardziej korzystny jest właśnie dla tego sposobu przygotowania kiszonki. Warto też zaznaczyć, że w porównaniu z budową nowych betonowych silosów, za wyborem sposobu kiszenia w rękawach foliowych przemawiają niskie nakłady kapitałowe na tonę kiszonki i szybka amortyzacja sprzętu w przypadku zakupu prasy silosującej. Zakiszanie wysłodków w balotach NOWA TECHNOLOGIA Nową możliwością zagospodarowania wysłodków prasowanych, która umożliwia jeszcze bardziej efektywne ich wykorzystanie w celach paszowych, jest technologia zakiszania wysłodków w balotach. Jest to oferta skierowana przede do niewielkich i średnich gospodarstw, która stwarza rolnikom nową możliwość wykorzystania mniejszych ilości wysłodków i dopasowania ilości zakiszanej paszy do swoich potrzeb. SESVANDERHAVE Poland Sp. z o. o. ul. Warszawska 43, 61-028 Poznañ Tel.: +48 (0) 61-650 31 52 Fax: +48 (0) 61-650 31 63 www. sesvanderhave.pl SESVANDERHAVE numer 1 na świecie! SESVANDERHAVE światowy lider, specjalizujący się wyłącznie w hodowli i produkcji nasion buraka cukrowego. Oferuje na sezon 2007/08 następujące odmiany buraka cukrowego: ADEPTUS triploid w typie normalnym, wysoki i wierny plon korzeni. Mała podatność na choroby siewek, dobre tempo wzrostu. SAMURAJ triploid w typie normalnym. Wysoki plon cukru przy pewnej tolerancji na chwościka. MARCEPAN triploid w typie cukrowym. Duży plon cukru. Pewna tolerancja na suszę i wysokie temperatury. Dobry rozwój liści. CARTOUCHE diploid w typie normalnym. Tolerancja na rizomanię bez ubytku w plonie przy braku występowania choroby. CANYON diploid w typie normalnym tolerancyjny na rizomanię. Światowy lider w produkcji cukru z hektara. LEOPARD diploid w typie cukrowym tolerancyjny na rizomanię. Bardzo wysoki plon cukru, niska zawartość Na w soku, pewna tolerancja na mączniaka z cechą stay green. GIRAF diploid w typie cukrowym, tolerancyjny na rizomanię. Duża odporność na cerkosporę i mączniaka. Doskonala czystość soku. Zalecany do wczesnego zbioru. Na SESVANDERHAVE nie ma mocnych!
28 Technika Rys. 3. Przygotowana bela wysłodków zostanie dokładnie owinięta czterema warstwami folii polipropylenowej, która zapewnia natychmiastowe odcięcie powietrza od zakiszanej masy Rys. 4. Wysłodki prasowane starannie zapakowane w zafoliowane bele Technologia zakiszania w balotach była dotychczas stosowana z powodzeniem w produkcji innych kiszonek (kukurydza). Przygotowana w belach pasza zawiera w sobie wszystkie zalety kiszonki sporządzanej dotychczas tylko w dużych rękawach foliowych, a mianowicie znakomitą jakość i dużą stabilność paszy, ograniczenie do minimum strat powstających w procesie zakiszania, możliwość całorocznego skarmiania wysłodków (Rys. 3). Dodatkowo jednak, dzięki małej objętości balotów 1,25 m 3, przy stosowaniu tej technologii łatwiejsze staje się dawkowanie paszy (zwłaszcza w gospodarstwach posiadających mniejszą ilość zwierząt) i minimalizują się praktycznie do zera straty przy pobieraniu kiszonki do skarmiania. Jednocześnie plantator ma większą możliwość wyboru miejsca składowania balotów, może je przemieszczać i transportować w dowolne miejsce (Rys. 4, 5). Kolejną zaletą tej technologii są niewielkie rozmiary maszyny, która pakuje wysłodki w bele, dzięki czemu nie potrzebuje ona dużej powierzchni do przeprowadzenia usługi. Na uwagę zasługuje też duża wydajność pracy tego urządzenia, które w przeciągu jednej godziny potrafi wykonać 30 40 balotów (Rys. 6). Belowanie wysłodków zwiększa atrakcyjność powstałej paszy i umożliwia zdobywanie dla tak przygotowanego materiału paszowego nowych rynków zbytu (Tab. 1). W kampanii 2006 roku w Cukrowni w Opalenicy przeprowadzony został pilotażowy program belowania wysłodków, który wzbudził duże zainteresowanie rolników. Zakiszanie wysłodków wykonano przy pomocy prasy do belowania z Rys. 5.... łatwo można składować i transportować do gospodarstwa Tab. 1. Parametry zafoliowanej beli wysłodków Średnica beli Szerokość beli 1,15 m 1,20 m Objętość beli 1,25 m 3 Waga beli owijarką MP 200 Compactor norweskiej firmy Orkel. W bieżącej kampanii plantatorzy Nordzucker Polska, zarówno z rejonu Chełmży jak i Opalenicy, będą już mogli zakupić usługę belowania należnych im wysłodków prasowanych. Usługa belowania wykonana zostanie na placu surowcowym każdej z Cukrowni, zgodnie ze złożonymi przez plantatorów zamówieniami. Baloty będą przechowywane na terenie zakładu do czasu ich wydania lub dostarczenia do rolników. W Nordzucker Polska ilość wysłodków zakiszonych w belach ujęta zostanie w całkowitym rozliczeniu wysłodkowym plantatora. Należność za usługę belowania potrącona będzie w rozliczeniu za odstawiony surowiec. Należy w tym miejscu zwrócić uwagę na konieczność właściwego przechowywania bel z wysłodkami i zapobiegania powstawaniu mechanicznych uszkodzeń i nieszczelności warstwy foliowej. Wniknięcie do wnętrza balotu powietrza bardzo szybko może doprowadzić do zepsucia się kiszonki. Ale te zasady dotyczą, jak wspominaliśmy, również kiszonek w rękawach foliowych. Technologia zakiszania wysłodków w belach sprawdziła się już w wielu wysoko rozwiniętych krajach Εuropy Ζachodniej, dlatego cieszymy się, że możemy już w tej kampanii zaproponować tę sprawdzoną ok. 1,20 t Ilość warstw siatki 4 Ilość warstw folii 4 technologię naszym plantatorom. Zasady skarmiania kiszonki Minimalny okres zakiszania wysłodków prasowanych wynosi 5 6 tygodni. Nie należy rozpoczynać skarmiania paszy przed upływem tego terminu. Tak długo bowiem wewnątrz silosu, pryzmy lub rękawa foliowego utrzymuje się temperatura powyżej 20 C i trwa proces fermentacji. Tempo dziennego spadku ciepłoty wysłodków nie powinno przekraczać 1 C. Przedwczesne odkrycie wysłodków przy nie zakończonym procesie zakiszania prowadzi do utraty stabilności tlenowej kiszonki, rozwoju w niej niepożądanych mikroorganizmów i rozkładu kwasu mlekowego, zmierzając nieuchronnie do zepsucia paszy. Sposób wybierania kiszonki wpływa na stabilność całej zakiszonej masy. Przy pobieraniu wysłodków trzeba zadbać o zachowanie odpowiedniej higieny. Powierzchnia cięcia powinna być wyrównana i możliwie niewielka, przepuszczająca jak najmniejszą ilość powietrza. Bezwzględnie konieczne jest zachowanie czystości i porządku wokół pryzm, silosów czy rękawów. Zachowanie tych zasad jest szczególnie ważne w miesiącach letnich, B U R A K C U K R O W Y 4 / 2 0 0 7
29 Rys. 6. Niewielkie rozmiary prasy do belowania z owijarką powodują, że może przemieszczać się ona podczas kampanii między cukrowniami i przygotować wartościową kiszonkę dla wielu gospodarstw gdy przy wysokich temperaturach zwiększa się prawdopodobieństwo wystąpienia wtórnej fermentacji, rozwoju bakterii gnilnych i skażenia mykotoksynami. Natomiast w okresie zimowym nie powinno się dopuszczać do przemarznięcia wysłodków. Praktycznym sposobem ochrony kiszonki jest jej przykrycie np. belami słomy. Jeśli już dojdzie do zamarznięcia paszy to Tab. 2. Porównanie wartości paszowej wysłodków prasowanych z kiszonką z kukurydzy Zawartość w 1 kg suchej masy Wysłodki prasowane (22 % s.m.) Kiszonka z kukurydzy (początek dojrzałości woskowej, 27 % s.m.) Włókno surowe 208 g 212 g Białko ogólne 111 g 88 g Tłuszcz surowy 11 g 33 g Związki bezazotowe wyciągowe Energia NEL (netto energia laktacji) 599 g 615 g 7,4 MJ 6,3 MJ Jednostki owsiane 0,82 0,88 0,83 0,90 Źródło: Tabele wartości paszowe dla przeżuwaczy DLG, 1997; jednostki owsiane wg norm polskich wysłodki przed skarmieniem należy rozmrozić i natychmiast podać zwierzętom, w przeciwnym wypadku kiszonka szybko zacznie się psuć. Kiszonka z wysłodków wartościową paszą Zakiszone wysłodki prasowane są paszą, która przy wysokiej koncentracji energii zawiera stosunkowo dużą zawartość cennego surowego włókna (w tym celulozy, hemicelulozy, pektyn), pochodzącego ze ścian komórkowych korzeni buraków. Powstały w wyniku ich fermentacji kwas octowy decydująco wpływa na zawartość tłuszczu w mleku. W kiszonce znajduje się też niewielka ilość wysokiej jakości białka, które powoli rozkładane jest w żwaczu, a także stosunkowo duża zawartość cennych aminokwasów egzogennych (metioniny i lizyny), których niedobór w znaczący sposób obniża wydajność mleka. Należy pamiętać, że wysłodki nie są paszą strukturotwórczą i w prawidłowo zbilansowanej dawce pokarmowej powinny obok nich znaleźć się także pasze o charakterze strukturalnym (np. siano, zielonki i kiszonki z traw i motylkowych). Z uwagi na małą zawartość składników mineralnych (z wyjątkiem wapna) i witamin, przy skarmianiu wysłodków należy zadbać o uzupełnienie dawek minerałami, zwłaszcza fosforem i preparatami witaminowymi. Wartość paszowa prawidłowo zakonserwowanych wysłodków jest porównywalna z wartością pokarmową kiszonki sporządzonej z kukurydzy. Podobnie jak ona jest pełnowartościową paszą objętościową o jakości karmy treściwej. Z uwagi na większą stabilność kiszonki przygotowanej z wysłodków może być ona skarmiana praktycznie przez cały rok, podczas gdy zakiszona kukurydza w czasie wysokich temperatur łatwo ulega rozkładowi tlenowemu i zagrzaniu (Tab. 2). Wysłodki prasowane są cenną paszą dla bydła, a zwłaszcza dla krów w pierwszej połowie laktacji, ale chętnie zjadane są też przez świnie, owce i konie. Kiszonka należy do pasz bardzo smakowitych i bardzo często spożywana jest przez zwierzęta jako tzw. kompot, czyli dodatkowo, mimo zaspokojenia głodu. Podsumowanie Każdy z plantatorów, biorąc pod uwagę specyfikę swojego gospodarstwa, musi sam dokonać wyboru optymalnej technologii zagospodarowania wysłodków prasowanych. Powinien jednak zastanowić się nad przyjęciem takiego rozwiązania, które zapewni pewne i bezpieczne, najkorzystniejsze przy tym cenowo, zakonserwowanie paszy, gwarantujące uzyskanie znakomitej kiszonki o wysokiej wartości pokarmowej. Wydajno do 50t/h ORKEL AS N-7320 FANNREM NORWAY www.orkel.no W Polsce: EUROTEC/ORKEL Poland, Piotr Jurkowiecki tel. 061 868 3302, kom. 603 393 128 e-mail: piotr@orkel.no