e-poradnik Praca i Ubezpieczenia Praca i Ubezpieczenia Umowy śmieciowe Zatrudnienie na podstawie umowy zlecenia, umowy o dzieło i umowy agencyjnej Kiedy umowa cywilnoprawna może być uznana za umowę o pracę - Wady i zalety samozatrudnienia Jak obliczyć świadczenia wyrównawcze Czy po wypowiedzeniu należy się prowizja Wzory pism i umów
Adres redakcji: 01-042 Warszawa, ul. Okopowa 58/72 tel. (22) 530 40 40; www.gazetaprawna.pl Redakcja: Piotr Wickowski Redaktor merytoryczny: Leszek Jaworski DTP: Joanna Archacka Biuro Obsługi Klienta: 05-270 Marki, ul. Okólna 40 tel. (22) 761 30 30, 0 801 62 66 66; e-mail: bok@infor.pl Copyright by INFOR Biznes Sp. z o.o. ISBN 978-83-63360-07-8 Wydanie I/2012, wrzesień 2012 r.
SPIS TREŚCI Wstęp... 7 Rozdział 1. Zatrudnienie na podstawie umowy zlecenia (świadczenia usług)... 10 1.1. Cechy umowy... 10 1.2. Wynagrodzenie zleceniobiorcy...11 1.3. Wykonanie zlecenia... 12 1.4. Obowiązek zwrotu wydatków zleceniobiorcy...13 1.5. Wypowiedzenie zlecenia... 15 1.6. Wygaśnięcie umowy... 16 Rozdział 2.Czym się różni umowa zlecenia od umowy o pracę...17 2.1. Strony umowy...17 2.2. Odpłatność za zlecenie...17 2.3. Podporządkowanie i ryzyko gospodarcze... 18 2.4. Osobiste wykonywanie umowy... 18 Rozdział 3. Zatrudnienie na podstawie umowy o dzieło... 22 3.1. Czym jest dzieło... 22 3.2. Termin wykonania dzieła...24 3.3. Jak ustalić wynagrodzenie...24 3.4. Konsekwencje znacznego podwyższenia zapłaty... 25 3.5. Uprawnienia kontrolne zamawiającego...26 3.6. Skutki opóźnienia... 27 3.7. Jakie są konsekwencje braku współdziałania...28 3.8. Materiały zamawiającego...29 3.9. Termin płatności wynagrodzenia za wykonane dzieło...30 3.10. Śmierć lub niezdolność do pracy przyjmującego zamówienie...31 3.11. Odstąpienie za zapłatą wynagrodzenia...31 3.12. Wady dzieła... 32 Rozdział 4. Czym się różni umowa o dzieło od umowy o pracę i zlecenia... 33 4.1. Ważny jest rezultat... 33 4.2. Brak podporządkowania... 33 4.3. Odpłatność... 34 4.4. Długość trwania kontraktu... 34 Rozdział 5. Zatrudnienie na podstawie umowy agencyjnej...38 5.1. Strony umowy...38 5.2. W jakiej formie zawrzeć umowę...39
5.3. Dwa rodzaje agencji...40 5.3.1. Pośrednictwo...40 5.3.2. Przedstawicielstwo...40 5.4. Czas trwania kontraktu...42 5.5. Wzajemna lojalność...42 5.6. Obowiązki stron kontraktu...44 5.7. Jak określić wynagrodzenie...45 5.8. Rozliczenie prowizji... 47 5.9. Sposoby rozwiązania kontraktu...48 5.9.1. Za wypowiedzeniem...49 5.9.2. W trybie natychmiastowym...50 5.10. Kiedy przysługuje świadczenie wyrównawcze... 51 5.11. Ograniczenie działalności konkurencyjnej... 52 Rozdział 6. Czym się różni umowa agencyjna od umowy o pracę i zlecenia...54 6.1. Strony umowy...54 6.2. Wynagrodzenie...54 6.3. Podporządkowanie... 55 6.4. Stałość i ryzyko prowadzonej działalności... 57 Rozdział 7. Kiedy umowa cywilnoprawna może być uznana za umowę o pracę...60 7.1. Cechy stosunku pracy...60 7.2. Decydują cechy charakterystyczne...62 7.3. Skutki ustalenia istnienia stosunku pracy...62 Rozdział 8. Jakie składki trzeba opłacać za zatrudniane osoby...64 8.1. Ubezpieczenia społeczne zleceniobiorcy...65 8.2. Umowa o dzieło bez składek...66 8.3. Umowa zlecenia i wysokość wynagrodzenia z umowy o pracę... 67 8.4. Zawarcie kolejnej umowy zlecenia...69 8.5. Jednoczesne wykonywanie umów zlecenia i o dzieło...70 Rozdział 9. Samozatrudnienie...71 9.1. Umowa o pracę a samozatrudnienie...71 9.2. Co nie jest działalnością gospodarczą... 72 9.2.1. Na kim spoczywa odpowiedzialność... 73 9.2.2. Stopień podporządkowania... 74 9.2.3. Ryzyko gospodarcze... 75 9.3. Gdy czynności nie są działalnością gospodarczą... 76
Rozdział 10. Zalety i wady samozatrudnienia... 77 10.1. Korzyści dla samozatrudnionego... 77 10.1.1. Praca dla wielu podmiotów... 77 10.1.2. Samodzielne organizowanie pracy...78 10.1.3. Wybór korzystniejszej formy opodatkowania...78 10.2. Korzyści dla zatrudniającego... 79 10.2.1. Zatrudniający nie płaci składek i zaliczek na podatek...80 10.2.2. Nie wiążą przepisy prawa pracy...80 10.3. Wady samozatrudnienia dla zleceniobiorcy... 81 Rozdział 11. Jak samozatrudniony rozlicza się z ZUS...83 11.1. Ubezpieczenia obowiązkowe i dobrowolne...83 11.2. Podstawa wymiaru składek dla samozatrudnionych...85 11.3. Umowa o pracę i prowadzenie działalności gospodarczej...87 11.4. Dokumenty zgłoszeniowe i rozliczenie z ZUS...89 11.5. Działalność emeryta lub rencisty...90 11.6. Umowy zlecenia z samozatrudnionym... 91 Porady...93 Czy można zastąpić umowę o pracę umową cywilnoprawną...93 Czy zlecenie uprawnia do świadczeń z Funduszu Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych...94 Czy można żądać ustalenia stosunku pracy...95 Kiedy ma miejsce dyskryminacja pracowników na umowach cywilnoprawnych...96 Jakie mogą być skutki nieprzestrzegania zasad bhp...98 Czy pracodawca może zawrzeć umowę cywilnoprawną z własnym pracownikiem...99 Czy można podpisać kontrakt cywilny ze swoim pracownikiem...100 Czy można zawiesić trwanie umowy zlecenia... 101 Na jakiej podstawie zlecić wprowadzanie danych do systemu księgowego... 101 Czy można zapewnić urlop zleceniobiorcy...102 Czy w umowie zlecenia można przewidzieć zakaz konkurencji... 103 Czy można wnieść pozew o ustalenie istnienia stosunku pracy wbrew woli pracownika... 105 Kiedy stosunek pracy z menedżerem można zastąpić umową zlecenia...106 Czy zlecenie przerywa bieg umów terminowych... 107 Kiedy przedawniają się roszczenia...108 Jakie uprawnienia przysługują wykonawcy dzieła...109 Co warto zawrzeć w treści umowy... 110 Czy zamawiający musi wypłacić zaliczkę... 110
Czy o rodzaju umowy decyduje jej nazwa...111 Czy wykonujący umowę o dzieło jest ubezpieczony...112 Jakie są skutki podważenia przez ZUS rodzaju zawartej umowy...112 Jak obliczyć świadczenie wyrównawcze...113 Czy agent w czasie wypowiedzenia może nadal świadczyć usługi...115 Czy po wypowiedzeniu należy się prowizja...115 Kiedy można wybrać podatek liniowy...116 Czy kontrakt budowlany to działalność gospodarcza...117 Czy każdy kioskarz jest przedsiębiorcą... 118 Kiedy usługi transportowe nie są wykonywane w ramach działalności gospodarczej...119 Wzory pism i umów...121
Wstęp W okresie kryzysu gospodarczego coraz częstsze stają się umowy zwane śmieciowymi. Samo pojęcie niesie ze sobą negatywne skojarzenie z czymś mało wartościowym. Wynika to z faktu, że powszechnie się uważa, że umowy te są barierą w otrzymaniu stałej pracy na etat. To z kolei wiąże się z odebraniem przywilejów pracowniczych związanych ze stałym zatrudnieniem. Chociaż nie ma jednolitej definicji, to przyjmuje się, że umowy śmieciowe to takie kontrakty, które nie stanowią podstawy do nawiązania trwałego stosunku pracy na podstawie bezterminowej umowy o pracę. W praktyce mianem umów śmieciowych określa się stosowane przez pracodawców umowy cywilnoprawne (w szczególności umowy o dzieło, zlecenia i umowy agencyjne) oraz współpracę w ramach tzw. samozatrudnienia. W celu ograniczenia zawierania pozornych kontraktów cywilnoprawnych w kodeksie pracy (k.p.) wprowadzony został art. 22 par. 1 1, który stanowi, że niedopuszczalne jest zastąpienie umowy o pracę umową cywilnoprawną przy zachowaniu warunków wykonywania pracy. Warunki te to wykonywanie zadań określonego rodzaju na rzecz i pod kierownictwem pracodawcy oraz w miejscu i czasie przez niego wyznaczonym, pracodawca zaś musi zatrudnić pracownika za wynagrodzeniem. Z regulacji wynika, że nazwanie kontraktu umową o dzieło, zlecenia (świadczeniem usług) lub umową agnacyjną nie wyklucza uznania, że jest to umowa o pracę. Co ważne, nie zawsze istotna jest wola stron dobrowolnie zawierających kontrakt, bowiem w sytuacji kontroli inspekcji pracy taka umowa może zostać podważona. Pracownik Państwowej Inspekcji Pracy może bowiem uznać, że strony łączy pomimo zawarcia umowy cywilnoprawnej stosunek pracy. W takim przypadku może on wnieść pozew do sądu o ustalenie istnienia stosunku pracy i to nawet bez wiedzy pracownika, którego sprawa dotyczy. Konsekwencje prawne dla firmy są bardzo dotkliwe, powodują bowiem obowiązek uiszczenia należności do ZUS i fiskusa od umowy cywilnoprawnej jak od kontraktu pracowniczego. W praktyce bardzo ważny staje się zatem problem prawidłowego stosowania poszczególnych umów, których przedmiotem jest świadczenie pracy, oraz umiejętność dokonania właściwej kwalifikacji łączącego strony stosunku prawnego. Pozwala to prawidłowo wyko-
8 e-biblioteka Gazety Prawnej rzystywać cywilnoprawne podstawy zatrudnienia, zgodnie z prawem i ich społeczno-gospodarczym przeznaczeniem, a nie w celu ominięcia przepisów prawa pracy, z narażeniem się na wynikające z tego konsekwencje. Zawieranie umów cywilnych podyktowane jest łatwością ich zerwania oraz brakiem przywilejów pracowniczych. Dla pracodawców nie jest to jednak jedyny argument za ich zawieraniem. Większość firm kieruje się także chęcią ograniczenia kosztów pracy. Trudno temu się zresztą dziwić, biorąc pod uwagę, że w przypadku umowy o pracę całkowity koszt pracodawcy jest około 23 24 proc. wyższy od kosztów związanych z zatrudnieniem osoby np. na umowę o dzieło. Dążenie do zmniejszenia obciążeń publicznoprawnych było powodem wykształcenia się innej formy współpracy, tzn. samozatrudnienia. Ten sposób wykonywania zadań stał się popularny wraz z wprowadzeniem podatku liniowego dla przedsiębiorców. Przechodzenie na samozatrudnienie nie zawsze jest więc wynikiem presji wywieranej przez pracodawcę na pracownika, z którym to zarzutem możemy się często spotkać. Wręcz przeciwnie, doceniając zalety (głównie natury podatkowej) takiego rozwiązania, często dążą do niego sami pracownicy. I tak jak było ze wspomnianym art. 22 par. 1 1 kodeksu pracy, ponownie, nie dostrzegając głównej przyczyny samozatrudnienia, do ustawy o podatku od osób fizycznych wprowadzono przepis, który z założenia ma przeciwdziałać umowom śmieciowym. Zgodnie z treścią art. 5b tej ustawy za pozarolniczą działalność gospodarczą nie uważa się świadczenia usług, jeżeli łącznie spełnione są następujące warunki: odpowiedzialność wobec osób trzecich za rezultat tych czynności oraz ich wykonywanie, z wyłączeniem odpowiedzialności za popełnienie czynów niedozwolonych, ponosi zlecający wykonanie tych czynności, czynności są wykonywane pod kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonych przez zlecającego te czynności, wykonujący te czynności nie ponosi ryzyka gospodarczego związanego z prowadzoną działalnością. Regulacja ta nie jest w stanie skutecznie przeciwdziałać pozornemu samozatrudnieniu. Wystarczy przecież tak skonstruować umowę o świadczenie usług na rzecz firmy, by przynajmniej jeden z tych warunków nie był spełniony, wtedy trudno będzie zarzucić fikcyjność samozatrudnienia.
Umowy śmieciowe 9 Bez radykalnego zmniejszenia kosztów pracy i to w dodatku w okresie kryzysu i wzrastającego bezrobocia raczej nie uda się ograniczyć zawierania umów śmieciowych. Często jest to zresztą nie tylko swobodna wola obu stron, ale i konieczność. Dla zatrudnionego jest to sposób na znalezienie źródła utrzymania, a dla firmy metoda na przetrwanie złej koniunktury. W obecnej sytuacji bez względu na to, jak będziemy oceniali umowy śmieciowe nie pozostaje nam nic innego, jak zapoznać się ze swoimi prawami i obowiązkami w ramach zawartych kontraktów. Temu właśnie ma służyć niniejszy poradnik.
Rozdział 1 Zatrudnienie na podstawie umowy zlecenia (świadczenia usług) Umowa zlecenia jest jedną z najczęściej spotykanych umów cywilnoprawnych. W myśl art. 734 par. 1 kodeksu cywilnego przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie (zleceniobiorca) zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (zleceniodawcy). Zlecenie w ścisłym znaczeniu dotyczy zatem tylko dokonywania czynności prawnych. Rzadko się jednak zdarza, aby przedmiotem umowy było wykonywanie tylko takich czynności. Zazwyczaj jej przedmiotem będą czynności faktyczne oraz prawne. Do umów o świadczenie usług, zgodnie z art. 750 k.c., stosuje się odpowiednio przepisy o zleceniu. Regulacje te mają więc zastosowanie do wszelkich czynności faktycznych nieobjętych umowami nazwanymi. Do czynności faktycznych, które polegają na świadczeniu usług, można zaliczyć zarówno różnego rodzaju prace fizyczne, jak i prace umysłowe. W rezultacie przedmiotem umowy o świadczenie usług może być z jednej strony np. wykonywanie funkcji serwisu sprzątającego czy konserwatorskiego, z drugiej natomiast doradztwo prawne, handlowe, marketingowe czy też usługi medyczne. 1.1. Cechy umowy Umowa zlecenia jest kontraktem starannego działania. Zamierzony wynik jest tylko prawdopodobny, a ryzyko przy zachowaniu należytej staranności przez zleceniobiorcę ponosi zleceniodawca. Kodeks cywilny nie zastrzega dla ważności umowy zlecenia żadnej szczególnej formy. Oznacza to, że może być ona zawarta w dowolny sposób. W kodeksie cywilnym brak także ograniczeń dotyczących czasu jej trwania. W praktyce przy ustalaniu treści umowy zlecenia strony zachowują swobodę charakterystyczną dla umów prawa cywilnego. Sposób wykonania zlecenia, jego miejsce oraz czas zależy od uznania zleceniobiorcy. Oznacza to, że samodzielnie organizuje on swoją pracę. Podczas jej wykonywania zleceniobiorca nie pozostaje w stosunku podporządkowania względem zleceniodawcy. Tym się między innymi różni umowa zlecenia od stosunku pracy. Zleceniodawca może udzielać przyjmującemu zlecenie w granicach określonych w kontrakcie wiążących wskazówek lub instrukcji, do któ-
Umowy śmieciowe 11 rych zleceniobiorca musi się zastosować. Przedmiotem umowy nie jest, jak w przypadku umowy o dzieło, osiągnięcie określonego rezultatu, lecz staranne działanie. Zleceniobiorca przy wykonywaniu umowy powinien dokładać należytej staranności, w razie niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania przyjmujący zlecenie odpowiada bowiem za szkodę, która przez to powstała. WAŻNE: W treści umowy zlecenia trzeba na tyle szczegółowo określić przedmiot zlecenia, aby nie trzeba było później konkretyzować jej różnymi decyzjami zleceniodawcy. Dyspozycje te mogą mieć charakter poleceń wydawanych pracownikowi przez pracodawcę. To z kolei może oznaczać, że kontrakt ten faktycznie jest umową o pracę 1.2. Wynagrodzenie zleceniobiorcy Zlecenie, w przeciwieństwie do umowy o pracę, może mieć charakter nieodpłatny. Brak wynagrodzenia musi jednak wynikać albo z samej umowy, albo z okoliczności sprawy (art. 735 par. 1 k.c.). W przypadku gdy strony chcą nawiązać nieodpłatny stosunek zlecenia, powinny to wyraźnie zapisać w treści umowy. Jeśli nie będzie takiego postanowienia i jeśli nic innego nie wynika z okoliczności sprawy, zlecenie będzie miało charakter odpłatny. Wysokość wynagrodzenia może wynikać z obowiązującej taryfy albo może być wyraźnie ustalona w umowie. Gdy brak takiej taryfy lub postanowień umownych, wykonawcy przysługuje wynagrodzenie odpowiadające wykonanej pracy (art. 735 k.c.). Ustalenie wysokości zapłaty w tym przypadku powinno wynikać z wyliczenia czasu poświęconego na wykonanie zlecenia z jednoczesnym uwzględnieniem stopnia jego skomplikowania i kwalifikacji przyjmującego zlecenie. W niektórych sytuacjach konieczne będzie zasięgnięcie opinii biegłego albo odwołanie się do decyzji osoby trzeciej cieszącej się autorytetem obu stron. Jeżeli nic innego nie wynika z umowy, wynagrodzenie należy się zleceniobiorcy dopiero po wykonaniu zlecenia (art. 744 k.c.). W praktyce strony umowy, zwłaszcza przy pewnej ciągłości pracy, ustalają najczęściej okresową wypłatę wynagrodzenia w określonych dla siebie dogodnych terminach.
12 e-biblioteka Gazety Prawnej 1.3. Wykonanie zlecenia Zleceniobiorca ma zasadniczo obowiązek osobistego wykonania umowy. Może on powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej tylko wtedy, gdy wynika to z umowy lub ze zwyczaju, albo gdy jest do tego zmuszony przez okoliczności (np. przez chorobę). W takim przypadku powinien jednak niezwłocznie zawiadomić zleceniodawcę o osobie i o miejscu zamieszkania swego zastępcy. Odpowiada on wówczas tylko za brak należytej staranności w wyborze zastępcy, natomiast zastępca jest odpowiedzialny za wykonanie zlecenia także względem zleceniodawcy. PRZYKŁAD Posługiwanie się pomocnikami Tomasz C. świadczy usługi na podstawie umowy zlecenia zawartej z ABC Sp. z o.o. Ma on obowiązek osobistego wykonania zlecenia, ale nie pozbawia go to uprawnienia do posługiwania się pomocnikami, którzy działają pod jego kierownictwem i nadzorem. Tomasz C. odpowiada za zachowanie tych osób jak za własne działanie i zaniechanie. Zleceniobiorca ma obowiązek udzielać zleceniodawcy potrzebnych wiadomości o realizacji umowy, a po wykonaniu zlecenia (lub po wcześniejszym rozwiązaniu umowy) powinien złożyć mu sprawozdanie z wykonywanych czynnościach oraz rozliczyć rzeczy i pieniądze otrzymane od zleceniodawcy. Ograniczenia w zakresie powierzania wykonania zlecenia osobom trzecim nie oznaczają, że zleceniobiorca przy jego wykonaniu nie może skorzystać z usług pomocników. Jednak zgodnie z art. 474 k.c. za ich działania i zaniechania zleceniobiorca będzie odpowiadał względem zleceniodawcy jak za własne działania lub zaniechania. PRZYKŁAD Ustanowienie zastępcy Monika B. świadczy usługi na podstawie umowy zlecenia. Wobec konieczności nagłego wyjazdu powierzyła wykonanie zlecenia innej osobie Stefanowi O., ale nie zawiadomiła o tym zleceniodawcy. W tej sytuacji Monika B. i Stefan O. odpowiadają solidarnie za wyrządzoną zleceniodawcy szkodę.
Umowy śmieciowe 13 W przypadku gdy przyjmujący zlecenie powierzył wykonanie zlecenia innej osobie, nie będąc do tego uprawnionym, a rzecz należąca do zleceniodawcy uległa przy jego wykonywaniu utracie lub uszkodzeniu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny także za utratę lub uszkodzenie przypadkowe. Ta zaostrzona odpowiedzialność zleceniobiorcy jest wyłączona, gdy jedno lub drugie nastąpiłoby wtedy, gdyby sam pracę wykonywał. Jeżeli przyjmujący zlecenie powierzył osobie trzeciej jego wykonanie, choć nie miał do tego prawa, ponosi on odpowiedzialność za czynności swego zastępcy jak za swoje własne działanie. Ich odpowiedzialność względem zleceniodawcy jest solidarna. Nie oznacza to jednak, że zleceniodawca staje się zobowiązany solidarnie wraz ze zleceniobiorcą do zapłaty wynagrodzenia osobie trzeciej zastępczo wykonującej zlecenie (por. wyrok Sądu Najwyższego z 19 sierpnia 1971 r., I CR 300/71, OSNCP 1972/4/70). PRZYKŁAD Odpowiedzialność zleceniobiorcy wobec osoby trzeciej Maria C. zleciła Witoldowi M. wykonanie prac plastycznych związanych z dekoracją sali przeznaczanej na organizację wesel. Zleceniobiorca powierzył bez uzgodnienia z Marią C. wykonanie zleceń Andrzejowi K. Ten nie otrzymał wynagrodzenia od Witolda M. Wystąpił do sądu z pozwem o jego zasądzenie od Witolda M i Marii C. Sąd oddalił powództwo w stosunku do Marii C., uznając, że brak jest podstaw prawnych do przyjęcia solidarnej odpowiedzialności zleceniodawcy ze zleceniobiorcą względem osoby trzeciej, której ten ostatni powierzył zastępcze wykonanie zleconej mu czynności. 1.4. Obowiązek zwrotu wydatków zleceniobiorcy Przyjmującemu zlecenie nie wolno korzystać w celach prywatnych z rzeczy i pieniędzy zleceniodawcy. Od sum pieniężnych zatrzymanych ponad potrzebę wynikającą z wykonywania zlecenia powinien zapłacić zleceniodawcy odsetki ustawowe. Jak wskazał Sąd Najwyższy w wyroku z 30 stycznia 1998 r. (III CKN 274/97, LexPolonica nr 353497), roszczenie o zapłatę odsetek powstaje, gdy zleceniobiorca nie wywiązuje się z obowiązku świadczenia (wydania) określonej sumy pieniężnej uzyskanej dla zleceniodawcy lub otrzymanej od niego, a przewyższającej koszt wykonania zlece-
14 e-biblioteka Gazety Prawnej nia. Nie jest więc dopuszczalne zatrzymanie przez zleceniobiorcę kwot na poczet należnego mu wynagrodzenia, chyba że stało się ono już wymagalne. Zleceniodawca musi natomiast zwrócić zleceniobiorcy wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia wraz z odsetkami ustawowymi. Powinien on również zwolnić go od zobowiązań, które ten w powyższym celu zaciągnął w imieniu własnym (np. zaciągnął pożyczkę, nabył określoną rzecz z przedłużonym terminem płatności). Obowiązek ten dotyczy tylko takich zobowiązań i wydatków, które zostały poczynione w celu właściwego wykonania zlecenia (tzw. wydatki konieczne i użyteczne). Zleceniodawca nie będzie zatem zobowiązany do zwolnienia zleceniobiorcy z tych zobowiązań oraz zwrotu tych wydatków, które wprawdzie zostały poczynione w związku z wykonywaniem zlecenia, lecz nie były ani konieczne, ani użyteczne do jego wykonania. Zleceniodawca będzie musiał zwrócić zleceniobiorcy wydatki i zwolnić go od zobowiązań, jeżeli ich poczynienie zostało wyraźnie zastrzeżone w treści umowy. Może to nastąpić poprzez spełnienie świadczenia przez zleceniodawcę zamiast zleceniobiorcy lub też poprzez przejęcie przez zleceniobiorcę długu zleceniodawcy (art. 519 k.c.). WAŻNE Obowiązek zwolnienia od zobowiązań oraz zwrotu wydatków ciąży na zleceniodawcy także wtedy, gdy czynności zleceniobiorcy nie osiągnęły zamierzonego rezultatu Jeżeli wykonanie zlecenia wymaga wydatków, zleceniodawca powinien na żądanie zleceniobiorcy udzielić mu odpowiedniej zaliczki. PRZYKŁAD Zwrot nadwyżki i odsetek ustawowych Zleceniobiorca otrzymał od zleceniodawcy zaliczkę na wydatki związane z realizacją zlecenia. Przy załatwianiu spraw z tym związanych poniósł znacznie niższe koszty, niż to przewidywano, tzn. wydał mniej, niż strony zakładały. Z zaliczki została zleceniobiorcy nadwyżka, której jednak zleceniodawcy nie oddał. Twierdzi, że to dzięki jego zaradności udało się ją wygospodarować. Zleceniodawca w tej sytuacji może żądać nie tylko zwrotu nadwyżki, ale także odsetek ustawowych. Zleceniobiorcy nie wolno bowiem używać we własnym interesie rzeczy i pieniędzy dającego zlecenie. Od sum pieniężnych zatrzymanych ponad po-
Umowy śmieciowe 15 trzebę wynikającą z wykonywania zlecenia powinien zapłacić zleceniodawcy odsetki ustawowe. Takie roszczenie przysługuje zleceniodawcy wtedy, gdy są problemy z odzyskaniem różnicy pomiędzy zaliczką przekazaną na realizację zlecenia a kwotą faktycznie wydatkowaną na ten cel. Obecnie wynoszą one 13 proc. w stosunku rocznym. 1.5. Wypowiedzenie zlecenia W przeciwieństwie do umowy o pracę rozwiązanie umowy zlecenia (umowy o świadczenie sług) może nastąpić w każdym czasie (art. 746 par. 1 k.c.). Wymówienie tego kontraktu nie musi być więc uzasadnione, nie występują również okresy ochronne, w trakcie których z prawa do wypowiedzenia w ogóle nie można skorzystać. Dotyczy to także umowy zlecenia zawartej na czas oznaczony (wyrok SN z 28 września 2004 r., IV CK 640/03, OSNC 2005/9/157). Wypowiedzenie wywiera skutki prawne z chwilą, gdy doszło do drugiej strony w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią (por. art. 61 k.c.). Skutki takiej decyzji w zakresie wynagrodzenia i odszkodowania zależą od tego, kto wypowiedział zlecenie, z jakich powodów, oraz czy było ono odpłatne. Zasadą jest, że każda ze stron kontraktu może go wypowiedzieć w dowolnym czasie, jednak strony mogą od tego wprowadzić wyjątki. Nie mogą one jedynie zrzec się uprawnienia do wypowiedzenia umowy z ważnych powodów. Strony mogą także same ustalić długość okresu wypowiedzenia. Większa swoboda w wypowiadaniu umów zlecenia (umów o świadczenie usług) nie oznacza jednak całkowitej dowolności. Wypowiadając taką umowę, zleceniodawca powinien zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które ten poczynił w celu należytego wykonania zlecenia. W razie odpłatnego zlecenia obowiązany jest uiścić przyjmującemu zlecenie część wynagrodzenia odpowiadającą jego dotychczasowym czynnościom. Natomiast jeśli wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, zleceniodawca powinien także naprawić szkodę. Wśród ważnych powodów można wymienić: chorobę zleceniodawcy, zmianę miejsca zamieszkania czy utratę zaufania do kontrahenta. Innym ważnym powodem może być także nieudolność zleceniobiorcy w wykonywaniu zlecenia, a po stronie zleceniobiorcy np. takie wskazówki zleceniodawcy, które uniemożliwiają wykonanie zamówienia. Naprawienie szkody, w przypadku gdy wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, opierać się będzie na ogólnych zasadach wynikających z przepisów kodeksu cywilnego o odpowiedzialności kontraktowej.
16 e-biblioteka Gazety Prawnej 1.6. Wygaśnięcie umowy Charakterystyczny dla umów zlecenia oraz umów o świadczenie usług jest również fakt, że śmierć zleceniobiorcy lub utrata przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych nie musi prowadzić do wygaśnięcia umowy, chociaż wygaśnięcie umowy jest w takim przypadku zasadą, jednak umowa może zawierać postanowienia odmienne (art. 748 k.c.). Strony mogą więc postanowić, że w przypadku śmierci zleceniobiorcy lub utraty przez niego pełnej zdolności do czynności prawnych stosunek zlecenia trwać będzie nadal, a jego stroną stanie się określona osoba, którą w szczególności może być spadkobierca dotychczasowego zleceniobiorcy. Powyższe rozwiązanie różni umowę zlecenia oraz umowę o świadczenie usług od umowy o pracę, która zawsze w przypadku śmierci pracownika wygasa (por. art. 63 1 par. 1 k.p.). Anna Puszkarska radca prawny Leszek Jaworski ekspert z zakresu prawa pracy
Rozdział 2 Czym się różni umowa zlecenia od umowy o pracę Umowa zlecenia jest kontraktem starannego działania. Wykazuje więc wiele podobieństw do umowy o pracę. Prawidłowe rozgraniczenie tych dwóch umów może być w praktyce utrudnione, szczególnie gdy chodzi o długotrwałe zlecenia o charakterze ciągłym. Istnieją jednak określone cechy odróżniające umowę zlecenia od umowy o pracę, których występowanie lub niewystępowanie pozwala na stwierdzenie, z jakim kontraktem mamy w rzeczywistości do czynienia. 2.1. Strony umowy Podstawową różnicą pomiędzy tymi umowami jest fakt, że zleceniobiorcą może być zarówno osoba fizyczna, jak i prawna. Pracownikiem zaś może być wyłącznie osoba fizyczna wykonująca pracę w ramach stosunku pracy. Wynika to z art. 2 k.p. Podwładnym nie może być zatem osoba prawna, np. instytucja lub stowarzyszenie. Nie jest natomiast pracownikiem w rozumieniu kodeksu pracy osoba, która świadczy pracę odpłatnie na rzecz drugiej osoby fizycznej, prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej, lecz zatrudniającej pracowników, jeżeli praca ta jest wykonywana w ramach przepisów prawa cywilnego, np. umowy zlecenia czy też umowy o świadczenie usług. 2.2. Odpłatność za zlecenie Kolejną różnicą jest to, że stosunek pracy ma bezwzględnie charakter odpłatny, podczas gdy zlecenie może być nieodpłatne. Sama nieodpłatność świadczenia, nawet wyrażona postanowieniem umowy, nie ma decydującego znaczenia przy ocenie, czy jest to umowa zlecenia, czy umowa o pracę. Jeżeli inne poza wynagrodzeniem cechy właściwe stosunkowi pracy są dla danego przypadku dominujące, świadczą o tym, że mamy do czynienia z umową o pracę. Zastrzeżenie umowne o wykonywaniu pracy za darmo nie miałoby i tak skutku prawnego. Pozostawałoby bowiem w sprzeczności z regulacją o nieważności zrzeczenia się prawa do pensji (art. 84 k.p.). Zasadą prawa pracy jest to, że za pracę świadczoną w ramach sto-
18 e-biblioteka Gazety Prawnej sunku pracy należy się wynagrodzenie bez względu na to, czy strony to przewidziały. Podkreślić należy, że ustalenie w treści umowy zlecenia, że zleceniobiorcy przysługuje wynagrodzenie za nadgodziny, może być podstawą do uznania, że kontrakt ma charakter umowy o pracę (por. wyrok SN z 4 grudnia 1998 r., I PKN 484/98, OSNP 2000/2/62). 2.3. Podporządkowanie i ryzyko gospodarcze Kolejnym elementem odróżniającym kontakt pracowniczy od zlecenia jest podporządkowanie. Przy umowie zlecenia brak jest stosunku podporządkowania (zależności) oraz trwałego związania, tak jak jest w przypadku kontraktu pracowniczego. Zleceniobiorca nie realizuje swojego zobowiązania pod kierownictwem zleceniodawcy. Zlecenie nie stwarza ani stosunku podporządkowania, ani trwałego związania. W przypadku zlecenia nie chodzi bowiem o świadczenie pracy jako takiej, lecz o wykonanie usługi. Przy zleceniu co do zasady brak zatem zależności i ciągłości charakterystycznych dla prawa pracy. Poza tym w związku z wykonywaniem zlecenia wykonawca może być zobowiązany do ponoszenia z własnego majątku określonych nakładów i wydatków, co przy umowie o pracę obciąża pracodawcę. Przy zatrudnieniu na umowę o pracę ryzyko gospodarcze, socjalne i techniczne obciąża pracodawcę. Nie występuje ono w tak szerokim zakresie wobec zleceniodawcy. 2.4. Osobiste wykonywanie umowy Cechą stosunku pracy jest także to, że powierzone zadania podwładny musi wykonywać osobiście, zleceniodawca może przekazać je do wykonania również osobie trzeciej (zastępcy). Kodeks cywilny przewiduje także możliwość przyjęcia wspólnego zlecenia. Na tę kwestię zwrócił uwagę Sąd Najwyższy w wyroku z 26 listopada 1998 r. (I PKN 458/98, OSNPiUS 2000/3/94). Zgodnie z tym orzeczeniem możliwa w umowach typu zlecenia klauzula wykonywania usług przez osobę trzecią (zastępcę) jest niedopuszczalna w umowie o pracę (art. 22 par. 1 k.p.). Z kolei w wyroku z 28 października 1998 r. (I PKN 416/98, OSNAPiUS 1999/24/775) Sąd Najwyższy stwierdził, iż brak bezwzględnego obowiązku osobistego świadczenia pracy wyklucza możliwość zakwalifikowania stosunku prawnego jako umowy o pracę.
Umowy śmieciowe 19 WAŻNE: W ramach stosunku pracy pracownikowi przysługuje wiele uprawnień, z których zleceniobiorcy mogą korzystać wyłącznie na zasadzie dobrowolności zleceniodawcy w ramach swobody zawieranych umów. Należą do nich w szczególności prawo do: urlopów, wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy, odpraw lub nagród jubileuszowych oraz dodatkowego wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych PODSTAWOWE RÓŻNICE MIĘDZY UMOWĄ O PRACĘ A UMOWĄ ZLECENIA Umowa o pracę Polega na świadczeniu pracy W przypadku ustnej umowy o pracę istnieje obowiązek jej pisemnego potwierdzenia przez pracodawcę, najpóźniej w dniu rozpoczęcia pracy Duża zależność pracownika od pracodawcy Strony umowy łączy stosunek podporządkowania Pracownik musi spełniać obowiązki w oznaczonym miejscu i czasie Umowa może być zawarta tylko z osobą fizyczną Umowa jest zawsze odpłatna Pracownik nie może powierzyć wykonywania pracy innej osobie. Musi ją wykonywać osobiście Umowa zlecenia Polega na wykonywaniu usług Zlecenie nie musi mieć formy pisemnej Brak zależności Brak podporządkowania Brak tego obowiązku Wykonania zlecenia mogą podjąć się różne osoby, również osoby prawne i inne podmioty nieposiadające osobowości prawnej Umowa zlecenia może być odpłatna lub nieodpłatna Zleceniodawca może powierzyć wykonanie zlecenia osobie trzeciej, czyli zastępcy
20 e-biblioteka Gazety Prawnej Pracownik w trakcie wykonywania pracy podlega stałemu nadzorowi ze strony pracodawcy (lub osoby przez niego upoważnionej) Zakres obowiązków może być zmieniany w trakcie wykonywania pracy Umowa o pracę musi być wykonana zgodnie z jej treścią Umowa o pracę jest umową opartą na przepisach kodeksu pracy Osoba wykonująca umowę o pracę zawsze podlega obowiązkowi ubezpieczenia społecznego Zawarcie umowy o pracę zamiast umowy zlecenia nie rodzi żadnych negatywnych konsekwencji dla zlecającego Podstawowa część pensji powinna być wypłacana co miesiąc Angaż szczegółowo reguluje tryb jego wypowiadania, w tym terminy wymówienia Spory wynikające ze stosunku pracy rozpoznawane są przed sądem pracy Zleceniobiorca powinien jedynie stosować się do wskazówek zleceniodawcy Zmiana zlecenia, a nawet wskazówek co do jego realizacji, może być podstawą do wypowiedzenia umowy zlecenia Umowa zlecenia polega na dokonaniu czynności prawnej lub faktycznej Umowa zlecenia jest umową cywilną regulowaną przez kodeks cywilny Osoba wykonująca zlecenie może podlegać obowiązkowi ubezpieczenia społecznego tylko w przypadkach wyraźnie określonych przez prawo ubezpieczeń społecznych Zawarcie umowy zlecenia zamiast umowy o pracę jest wykroczeniem przeciwko prawom pracownika i podlega karze grzywny Wynagrodzenie za wykonanie zlecenia powinno być wypłacone po wykonaniu zlecenia (albo w inny sposób określony w umowie między zleceniodawcą i wykonawcą zlecenia) Zlecenie można wypowiedzieć w każdym terminie Spory wynikające z umowy zlecenia rozpoznawane są przed sądem cywilnym.
Umowy śmieciowe 21 Pracownikowi zatrudnionemu na umowę o pracę łatwiej jest dochodzić roszczeń od pracodawcy, gdyż z reguły nie ponosi on opłat sądowych Opłaty uiszcza wnoszący pozew Leszek Jaworski ekspert z zakresu prawa pracy
Rozdział 3 Zatrudnienie na podstawie umowy o dzieło Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, a zamawiający do zapłaty wynagrodzenia. Kodeks cywilny nie zastrzega dla ważności tej umowy żadnej formy. Oznacza to dowolność w tym zakresie. Do zawarcia kontraktu może zatem dojść także ustnie, a nawet w sposób dorozumiany. Brak jest też ograniczeń co do czasu trwania umowy. Strony mogą jednak umówić się, iż dzieło zostanie wykonane w określonym terminie. Z przepisów nie wynika obowiązek wykonania dzieła osobiście, choć strony mogą to zastrzec w treści umowy. 3.1. Czym jest dzieło Dzieło stanowi zawsze zjawisko przyszłe, jest czymś, co w chwili zawarcia umowy nie istnieje, lecz ma dopiero powstać w jakiejś określonej przyszłości. Może polegać na stworzeniu czegoś dotąd nieistniejącego (może to być np. namalowanie obrazu, wykonanie mebli albo planów mostu), jak i na przetworzeniu czegoś, by uzyskało nową postać (można zamówić w tej formie np. przerobienie garnituru, renowację kościoła). Rezultat, na jaki umawiają się strony, musi być z góry określony. Ustalenie to może nastąpić z użyciem różnych metod, jak np. z zastosowaniem obiektywnych jednostek metrycznych, przez zestawienie z istniejącym wzorem, z wykorzystaniem planów, rysunków czy opisu. Przedmiot umowy o dzieło może być zatem określony w różny sposób. Dowolny może być także stopień dokładności tego określenia. Istotnym kryterium pozwalającym na odróżnienie umowy o dzieło od umów o świadczenie usług jest możliwość poddania umówionego rezultatu (dzieła) sprawdzianowi na istnienie wad fizycznych (wyrok SN z 3 listopada 2000 r., IV CKN 152/00, OSNC 2001/4/63). Nie mogą być przedmiotem umowy o dzieło takie działania, które żadnego zmaterializowanego rezultatu nie pozostawiają. Nie może być zatem przedmiotem umowy o dzieło świadczenie polegające na utrzymaniu określonego stanu, np. pilnowanie obiektu, regularnie wykonywane sprzątanie. Nie będzie mogło być przedmiotem umowy o dzieło samo wykonanie określonej czynności, np. wykonanie utworu muzycznego, recytacja lub wygłoszenie prelekcji. Ponieważ umowa o dzieło jest
Umowy śmieciowe 23 umową rezultatu zależnego od pracy przyjmującego zamówienie, w sytuacji, gdy taki rezultat zależy w znacznym stopniu od okoliczności leżących poza kontrolą zobowiązanego (np. od sił przyrody) nie mamy do czynienia z umową o dzieło (uchwała SN z 22 października 1957 r., II CO 10/57, OSNCK 1958/2/59). PRZYKŁAD Wymóg osiągnięcia rezultatu ABC Sp. z o.o. zamierza zawrzeć z Aliną C. umowę zobowiązującą ją do nauczenia członków zarządu podstaw rachunkowości. Strony chcą nazwać kontrakt umową o dzieło. Tego rodzaju umowa nie będzie jednak umową o dzieło, lecz umową zlecenia. Przy umowie o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się bowiem do osiągnięcia ustalonego wyniku, podczas gdy przy umowie zlecenia przyjmujący zlecenie jest zobowiązany tylko do dołożenia należytej staranności. Alina C. nie może odpowiadać za nauczenie rachunkowości członków zarządu. Rezultaty jej starań za leżą bowiem w znacznym stopniu od zaangażowania uczniów. Może ona natomiast odpowiadać za swój brak należytej staranności. Będące rezultatem pracy dzieło może mieć charakter materialny lub niematerialny. Wśród dzieł o charakterze niematerialnym wymienić można: namalowanie obrazu, wykonanie fotografii, sporządzenie projektu technicznego itp. Także w orzecznictwie Sądu Najwyższego (por. np. wyrok z 22 października 1973 r., I CR 723/73, OSNCP 1975/2/25) przyjmowano, że ze względu na treść i charakter obowiązków autora wobec wydawcy, wynikających z umowy wydawniczej, mają do niej w zakresie nieunormowanym przez prawo autorskie zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego o umowie o dzieło. Podobnie w wyroku z 18 czerwca 2003 r. (II CKN 269/01, OSNC 2004/9/142) Sąd Najwyższy uznał, że wówczas, gdy przedmiotem umowy o dzieło ma być utwór w rozumieniu art. 1 ust. 1 ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. nr 90, poz. 631 z późn. zm.), to przedmiot oznaczenia dzieła powinien być tak określony, aby obowiązkiem przyjmującego zamówienie było dostarczenie zamawiającemu dzieła będącego rezultatem działalności twórczej, o indywidualnym charakterze, ustalonego w skonkretyzowanej przez strony postaci. Jeżeli stosunek prawny między stronami zostanie tak ukształtowany, to dla oceny praw i obowiązków stron należy stosować przepisy kodeksu cywilnego. Zaś w zakresie, w którym dzieło jest utworem przepisy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
24 e-biblioteka Gazety Prawnej 3.2. Termin wykonania dzieła Termin, w którym przyjmujący zamówienie ma wykonać zamówione dzieło, strony powinny określić w umowie. W tym przypadku uznaje się, że termin ten został ustalony na korzyść przyjmującego zamówienie (art. 457 k.c.). Oznacza to, że zleceniobiorca musi wykonać dzieło najpóźniej do tego czasu. Może oczywiście je wykonać wcześniej. Strony mogą tę kwestię uregulować inaczej, np. umówić się, że termin ten jest zastrzeżony na korzyść zamawiającego. W tym przypadku może on żądać wykonania dzieła wcześniej, lecz nie ma obowiązku go wcześniej odebrać. Termin może być zastrzeżony na korzyść obu stron. To z kolei oznacza, że zamawiający nie może żądać oddania dzieła przed terminem, a przyjmujący zamówienie nie musi go wcześniej wykonać. Jeżeli terminu wykonania dzieła strony w umowie nie oznaczyły ani termin ten nie wynika z właściwości zobowiązania, dzieło powinno zostać wykonane przez przyjmującego zamówienie niezwłocznie po wezwaniu do wykonania przez zamawiającego (art. 455 k.c.). 3.3. Jak ustalić wynagrodzenie Umowa o dzieło jest zawsze odpłatna. Strony mogą określić wynagrodzenie poprzez wskazanie podstaw do jego ustalenia. Może to polegać na odwołaniu się do określonych cenników, norm, stawek, kosztów, narzutów itp. Jeżeli strony nie uzgodniły wynagrodzenia ani nie wskazały podstaw do jego ustalenia, przyjmuje się w razie wątpliwości, że miały na myśli zwykłe wynagrodzenie za dzieło tego rodzaju. Jeśli zaś nie da się ustalić wynagrodzenia także w taki sposób, to należy się wynagrodzenie odpowiadające uzasadnionemu nakładowi pracy i innym nakładom przyjmującego zamówienie. Strony mogą określić wynagrodzenie na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów (wynagrodzenie kosztorysowe). Wynagrodzenie kosztorysowe występuje zwykle przy dziełach o bardziej skomplikowanej kalkulacji. Najczęściej przyjmuje się, że kosztorys stanowi zestawienie (z reguły pisemne) potrzebnych do wykonania dzieła materiałów i nakładów pracy z podaniem ich cen jednostkowych. Sporządzany jest on zwykle przed zawarciem umowy przez przyjmującego zamówienie i stanowi istotny element jego oferty. Wraz z zawarciem umowy kosztorys staje się jej integralnym elementem. W odróżnieniu od ryczałtu, kosztorys nie ma charakteru ostatecznego, wiążącego dla stron. Jest on jedynie preliminarzem zestawiającym
Umowy śmieciowe 25 w sposób orientacyjny przewidywane koszty. Z punktu widzenia wysokości wynagrodzenia znaczenie ma dopiero kosztorys powykonawczy, sporządzony przez przyjmującego zamówienie po ukończeniu dzieła. Kosztorys taki może określać wynagrodzenie niższe lub wyższe od wskazanego w kosztorysie umownym. Może więc mieć miejsce sytuacja, gdy zamawiający będzie musiał zapłacić wynagrodzenie wyższe, jak też odwrotna, w której przyjmujący zamówienie będzie musiał zadowolić się wynagrodzeniem niższym od przedstawionego w preliminarzu. PRZYKŁAD Podwyższenie wynagrodzenia Przy zawieraniu umowy o dzieło strony umówiły się na wynagrodzenie kosztorysowe. Zestawienie planowanych prac sporządził zamawiający. W toku realizacji dzieła zaszła jednak potrzeba wykonania dodatkowych prac. Przyjmujący zamówienie może wykonać takie dodatkowe prace (za które przysługuje mu wynagrodzenie) tylko za zgodą zamawiającego. Jeżeli nie uzyska takiej zgody, naraża się na poniesienie kosztów, które mogą nie zostać mu zwrócone. Zamawiający, który ze względu na znaczne podwyższenie wynagrodzenia nie godzi się na dodatkowe prace, może odstąpić od umowy. Powinien jednak uczynić to niezwłocznie i zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia (stosownie do wykonanej pracy i poniesionych kosztów). Jeśli w toku wykonywania dzieła zajdzie konieczność realizacji dodatkowych prac, możliwość żądania wyższego wynagrodzenia będzie uzależniona od tego, która ze stron sporządziła zestawienie prac. Jeżeli uczynił to zamawiający, przyjmujący zamówienie może żądać odpowiedniego podwyższenia wynagrodzenia. Jeśli jednak zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie, to może on żądać wyższego wynagrodzenia tylko wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności dodatkowych prac. Zasada ta ma przeciwdziałać praktyce przedstawiania kosztorysów zaniżonych. Jeżeli kosztorys sporządził zamawiający przyjmującemu zamówienie należy się podwyższenie wynagrodzenia bez zastrzeżeń. 3.4. Konsekwencje znacznego podwyższenia zapłaty Gdyby we wskazanych wyżej przypadkach zaszła konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający może odstąpić od umowy. Powinien jednak uczynić to niezwłocznie i zapłacić
26 e-biblioteka Gazety Prawnej przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia. Zasada ta obejmuje sytuację, gdy umowa nie została w całości wykonana, kiedy zatem istnieje jeszcze możliwość odstąpienia od niej. Jeśli natomiast strony umówią się o wynagrodzenie ryczałtowe, przyjmujący zamówienie nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, choćby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac. Nie dotyczy to jednak sytuacji, gdy wskutek zmiany stosunków, których nie można było przewidzieć, wykonanie dzieła groziłoby przyjmującemu zamówienie rażącą stratą. W takim przypadku sąd może podwyższyć ryczałt albo rozwiązać umowę. W braku odmiennej umowy wynagrodzenie należy się dopiero w chwili oddania dzieła, a jeżeli dzieło ma być oddawane częściami, a wynagrodzenie zostało obliczone za każdą część osobno z chwilą spełnienia każdego z tych częściowych świadczeń. 3.5. Uprawnienia kontrolne zamawiającego Przyjmujący zamówienie wykonuje dzieło samodzielnie i nie podlega przy jego wykonywaniu kierownictwu zamawiającego. Tym się między innymi różni umowa o dzieło od kontraktu pracowniczego. W sytuacji, gdy zawarta umowa o dzieło przewidywałaby możliwość kierowania wykonywaniem dzieła przez zamawiającego, może powstać wątpliwość, czy w konsekwencji zawarcia takiej umowy strony nie ukształtowały stosunku pracy. W toku wykonywania dzieła przyjmujący zamówienie nie jest związany poleceniami zamawiającego. Nie oznacza to jednak, że na etapie wykonywania dzieła przyjmujący zamówienie pozostaje poza jakąkolwiek kontrolą zamawiającego. Na podstawie przepisów kodeksu cywilnego jest on wyposażony w pewnie środki wpływania na przyjmującego zamówienie. Chodzi w szczególności o możliwość odstąpienia od umowy. Przewidziana w przepisach k.c. kontrola zamawiającego nad wykonywaniem dzieła dotyczy prawidłowości jego wykonania oraz terminowości. Jeżeli przyjmujący zamówienie wykonuje dzieło w sposób wadliwy albo sprzeczny z umową, zamawiający może go wezwać do zmiany sposobu wykonania i wyznaczyć mu w tym celu odpowiedni termin. Po bezskutecznym upływie wyznaczonego terminu zamawiający może odstąpić od umowy albo powierzyć poprawienie lub dalsze wykonanie dzieła innej osobie na koszt i niebezpieczeństwo przyjmującego zamówienie. W obu przypadkach zamawiający powinien złożyć przyjmującemu zamówienie stosowne oświadczenie (o odstąpieniu od umowy lub o powierzeniu wyko-
Umowy śmieciowe 27 nywania dzieła innej osobie), a dokonanego w ten sposób wyboru nie może już później zmienić bez zgody przyjmującego zamówienie. PRZYKŁAD Wadliwe wykonywanie dzieła Jan K. zawarł umowę o dzieło ze spółką informatyczną. Przedmiotem umowy było stworzenie oprogramowania niezbędnego dla prowadzonej przez niego firmy. W takcie wstępnego wdrażania oprogramowania okazało się, że nie ma ono wielu niezbędnych funkcji. Jan K. wyznaczył spółce termin na odpowiednią modyfikację programu z zagrożeniem, że po jego upływie odstąpi od umowy. Po bezskutecznym upływie terminu Jan K. złożył oświadczenie o odstąpieniu od umowy. Jeżeli zamawiający dostarczył materiał do wykonywania dzieła, może on w obu przypadkach żądać zwrotu tego materiału oraz wydania rozpoczętego dzieła. Powierzenie na koszt przyjmującego zamówienie oznacza, że zamawiający może żądać wydatków koniecznych do usunięcia wadliwości i może je potrącić z należnego wynagrodzenia. Uprawnienia te przysługują zamawiającemu do chwili odebrania dzieła. Od tego bowiem momentu korzysta on z ochrony w ramach odpowiedzialności przyjmującego zamówienie z tytułu rękojmi za wady dzieła. 3.6. Skutki opóźnienia Jeżeli przyjmujący zamówienie opóźnia się z rozpoczęciem lub wykończeniem dzieła w taki sposób, że nie jest prawdopodobne, żeby zdołał je ukończyć w czasie umówionym, zamawiający może bez wyznaczenia terminu dodatkowego odstąpić od umowy. Uprawnienie to przysługuje jeszcze przed upływem terminu do wykonania dzieła i nie jest ono uwarunkowane wyznaczeniem przyjmującemu zamówienie dodatkowego terminu do rozpoczęcia lub wykończenia dzieła. PRZYKŁAD Opóźnienie w rozpoczęciu dzieła Zgodnie z umową o dzieło zawartą z ABC Sp. z o.o. Marek C. zobowiązał się do przełożenia na język włoski dokumentów handlowych tej spółki w terminie do 25 marca. Niestety zachorował, w związku z czym opóźnia rozpoczęcie tłumaczenia i nie jest
28 e-biblioteka Gazety Prawnej prawdopodobne, aby zdołał ukończyć je w umówionym czasie. W tej sytuacji ABC Sp. z o.o. może odstąpić od umowy bez wyznaczenia dodatkowego terminu do wykonania dzieła mimo że opóźnienie jest niezawinione przez Marka C. Zamawiający nie ma możliwości odstąpienia od umowy w przypadku, gdy opóźnienie w wykonaniu dzieła nastąpiło z przyczyn leżących po jego stronie, w szczególności wskutek braku koniecznego współdziałania z jego strony (art. 639 i art. 640 k.c.). WAŻNE: Warunkiem skutecznego odstąpienia od umowy nie jest jednoczesne zapłacenie wynagrodzenia przyjmującemu zamówienie Odstąpienie od umowy pociąga za sobą konieczność zwrotu spełnionych już świadczeń. Może także powodować odpowiedzialność odszkodowawczą przyjmującego zamówienie, gdy ten popadł w zwłokę (por. wyrok SN z 9 sierpnia 1983 r., IV CR 237/83, OSNC 1984/4/57). PRZYKŁAD Odpowiedzialność odszkodowawcza przyjmującego zamówienie Spółka BCA sp. z o.o. zawarła z Grzegorzem C. umowę o dzieło. Jej przedmiotem miało być opracowanie i wdrożenie technologii produkcji nawozu oraz uzyskanie wymaganych zezwoleń. Termin wykonania przedmiotu umowy ustalono na osiem miesięcy. Grzegorz C. wykonał projekt technologiczny i dostarczył go spółce. Nie uzyskał jednak niezbędnych zezwoleń. Spółka oświadczyła Grzegorzowi C., że odstępuje od umowy, ponieważ upłynął termin wywiązania się przez niego z postanowień umownych i nie ma już możliwości realizacji kontraktu. Zapłaciła mu połowę wynagrodzenia i wystąpiła do sądu z pozwem o zasądzenie odszkodowania z tytułu kosztów, jakie poniosła w związku z przygotowaniem inwestycji w zakresie wytwarzania nawozu. Sąd uznał roszczenie spółki i zasądził na jej rzecz żądane odszkodowanie. 3.7. Jakie są konsekwencje braku współdziałania Zamawiający obowiązany jest do współdziałania z przyjmującym zamówienie, gdy bez tego świadczenie nie może być wykonywane. W przypadku braku stosownego współdziałania zamawiającego, przyjmujący za-
Umowy śmieciowe 29 mówienie może mu wyznaczyć dodatkowy termin z zagrożeniem, że po bezskutecznym jego upływie odstąpi od umowy (art. 640 k.c.). Możliwa jest także odpowiedzialność zamawiającego za szkodę wyrządzoną w wyniku niewykonania lub należytego wykonania zobowiązania (art. 471 k.c.). WAŻNE Gdyby dzieło nie było w ogóle wykonywane wskutek przeszkód wynikających z przyczyn zamawiającego, musi on zapłacić wynagrodzenie, jeżeli przyjmujący był gotów je wykonać Współdziałanie stron umowy o dzieło w praktyce polega z reguły na dokonywaniu czynności faktycznych lub prawnych koniecznych z punktu widzenia procesu wytwarzania dzieła (np. dostarczenie planów, materiałów, udzielenie wskazówek), bądź też na umożliwieniu przyjmującemu zamówienie wykonania zdjęć, wpuszczeniu na teren budowy, udostępnieniu pomieszczeń itp. PRZYKŁAD Skutki nieotrzymania informacji niezbędnych do wykonania dzieła Waldemar K. zawarł z rzeczoznawcą majątkowym umowę o dzieło. Przedmiotem tego kontraktu było sporządzenie operatu szacunkowego zabytkowej nieruchomości. Waldemar K. nie dostarczył jednak rzeczoznawcy niezbędnych informacji dotyczących wpisu nieruchomości do rejestru zabytków, informacji służb konserwatorskich o przeznaczeniu jej do takiego, a nie innego użytkowania. Pomimo wyznaczenia przez rzeczoznawcę terminu z zagrożeniem, że po bezskutecznym upływie nowego terminu będzie uprawniony do odstąpienia od umowy, żądanych informacji od Waldemara K. nie otrzymał. Rzeczoznawca majątkowy może zatem odstąpić od umowy, a Waldemar K., chociaż nie otrzymał operatu szacunkowego, musi za niego zapłacić. 3.8. Materiały zamawiającego Kodeks cywilny nie rozstrzyga wyraźnie kwestii, kto w przypadku braku odpowiedniego postanowienia w umowie powinien dostarczyć materiały do wykonania dzieła. Przyjmuje się jednak, że w braku zapisów w kontrakcie materiały do wykonania dzieła musi dostarczyć przyjmujący zamówienie. Jeżeli materiały do wykonania dzieła dostarcza przyjmujący zamówie-
30 e-biblioteka Gazety Prawnej nie, to na nim spoczywa odpowiedzialność za usterki dzieła wynikłe z wad materiału. Na nim również ciąży ryzyko przypadkowej utraty lub uszkodzenia materiału (art. 641 par. 1 k.c.). Jeżeli natomiast materiały do wykonania dzieła dostarcza zamawiający, rodzi to po stronie przyjmującego zamówienie szereg dodatkowych obowiązków. Po pierwsze, zobowiązany jest on do odpowiedniego użycia materiałów, czyli starannie i oszczędnie. Po ukończeniu dzieła przyjmujący zamówienie jest zobowiązany rozliczyć się z zamawiającym i zwrócić zamawiającemu część materiału, której nie zużył (art. 633 k.c.). Po drugie, przyjmujący zamówienie ma obowiązek niezwłocznie poinformować zamawiającego, jeśli dostarczony mu materiał nie nadaje się do prawidłowego wykonania dzieła (art. 634 k.c.). Musi się zatem wykazać pewnym znawstwem w zakresie materiałów potrzebnych przy wykonywaniu dzieła. W konsekwencji będzie odpowiadał za wynikłą szkodę, jeżeli tego obowiązku zaniedbał (por. wyrok SN z 20 maja 1986 r., III CRN 82/86, OSNCP 1987/8/125). Z drugiej jednak strony to na zamawiającym ciążyć będzie ryzyko przypadkowej, czyli niezawinionej przez przyjmującego zamówienie, utraty lub uszkodzenia materiału dostarczonego do wykonania dzieła, jednakże w tym przypadku na przyjmującym zamówienie ciąży obowiązek roztoczenia należytej pieczy nad powierzonym mu przez zamawiającego materiałem. Zgodnie zaś z art. 475 par. 2 k.c. w razie przypadkowej utraty lub uszkodzenia dostarczonego mu materiału przyjmujący zamówienie będzie zobowiązany wydać zamawiającemu wszystko to, co w zamian za ten materiał uzyskał, a w szczególności ewentualne odszkodowanie, jeżeli materiał został przez niego ubezpieczony (por. wyrok SN z 15 listopada 1983 r., I CR 375/83, OSNCP 1984/7/117). WAŻNE Zniszczenie lub uszkodzenie dzieła wskutek wadliwości materiału dostarczonego przez zamawiającego nie pozbawi przyjmującego zamówienie prawa do wynagrodzenia za wykonaną pracę, jeżeli o niebezpieczeństwie zniszczenia lub uszkodzenia powiadomił zamawiającego. W tej sytuacji przyjmujący zamówienie nie będzie również odpowiadał wobec zamawiającego za wady dzieła spowodowane wadliwością materiału 3.9. Termin płatności wynagrodzenia za wykonane dzieło W braku odmiennej umowy przyjmującemu zamówienie należy się wynagrodzenie w chwili oddania dzieła (art. 642 par. 1 k.c.). Jeżeli dzieło