STUDIA WSCHODNIOSŁOWIAŃSKIE TOM 15, ROK 2015 Małgorzata Kurianowicz Białystok Realizacja jerów w cerkiewnosłowiańskich, ewangelicznych tekstachdrukowanych * Słowa kluczowe: jery, język cerkiewnosłowiański ruskiej redakcji, starodruki ewangeliczne Przedmiotem niniejszej analizy porównawczej są zapisy półsamogłosek, zarejestrowanych w tekście wyekscerpowanych z dwóch cerkiewnosłowiańskich starodruków ewangelicznych. Poddane analizie zabytki powstały na przestrzeni 200 lat i należą do jednej, ruskiej redakcji. Pierwszy z nich tobibliaostrogska 1 1581r.(dalej:BO)zterenupaństwapolsko-litewskiego [mikrofilm Biblioteki Uniwersytetu Warszawskiego 16235 na podstawie egzemplarza o sygn. 612.105] jedno z najwcześniejszych drukowanych wydań wszystkich ksiąg Pisma Świętego, a drugi synodalny Ewangeliarz Jabłeczyński 1771 r.(dalej: EJ), który wyszedł spod druku mnichów Kijowsko- -Pieczerskiej Ławry, a znajdujący się obecnie w stauropigialnym Prawosławnym Klasztorze św. Onufrego w Jabłecznej(woj. lubelskie). Zasadniczo w BO i EJ spotykamy się z typowym dla języka staroruskiego rozwojem jerów, tj. ich wokalizacją, gdy znajdowały się w pozycji silnej i redukcją, gdy stały w pozycji słabej(xii XIII w.)[moszyński, 219 220]. Oddzielną grupę stanowią formacje, w których pisownia jerów została zachowana czy to w śródgłosie, czy w wygłosie. Poniższy materiał egzemplifi- * NiniejszapublikacjapowstałaześrodkówMNiSWnanaukę,wramachgrantupromotorskiego nr NN104 0577438 pt. Biblia Ostrogska i XVIII-wieczna Ewangelia klasztoru w Jabłecznej cerkiewnosłowiańskie zabytki redakcji ruskiej. 1 HistoriępowstaniaBOprzedstawiam.in.Я.Д.Исаевич [Исаевич, 3 17],Е.Л.Немировский, [Немировский, 89 166].
344 MAŁGORZATA KURIANOWICZ kacyjny stanowi wybór półsamogłosek z odzwierciedlonym procesem wokalizacjilubzanikuwzależnościodpozycjiwwyrazie 2,awyekscerpowanych z czterech tekstów ewangelicznych(mt, Mk, Łk, J), por.: * >ø (Mt5:11), (Mt2:4), (Mk5:19), (Mk1:21), (Mt9:6), (Łk1:36), (Mt20:20), (Mt2:18), (Mt24:45), (Łk2:9), (Mt17:27); * > (Łk 3:4), (Mt 2:3), (Mt 2:8), (Łk3:5), (Łk1:76), (Mk1:33), (Mt15:9), (Mt2:12), (Łk8:43), (J6:30), (Mk11:15), (J19:2), (Mt23:26); * > ø (Mk 2:21), (Mt 4:10), (Mk 1:45), (Mk8:34), (Mk5:35), (Łk8:4), (J4:40), (J1:39), ¹ (Mt15:30), (Mk9:18), (Mk11:15), (J20:6); * >ø (Mk14:4), (Mt13:29), Û(Łk1:32), (Łk4:21), (J6:37), (Mk12:30), (Mt17:27), (Mk9:41), (Łk1:6), (Mt9:28). Wokalizacja jerów w silnej pozycji cechuje język zarówno BO, jak iej.wahaniadotyczązasadniczowokalizacji > wprefiksach ¹, ¹, ¹, ¹.Wmiejscu,gdziewXVIII-wiecznymtekścieliturgicznymzostałoodzwierciedlonetypowedlajęzykówruskichzjawiskoprzejścia >,język BO z dużą konsekwencją rejestruje archaiczne zapisy z półsamogłoskami tylnymi, przypominającymi o starej tradycji, nawiązując w ten sposób swojąpisowniądostaro-cerkiewno-słowiańskichzabytków,por.: ¹ (Mt19:16), (Mt17:27), ¹ (Mk3:20), (J13:24), Ù Ù (Mt27:54), (Łk24:6), (J11:41), ¹ Ù Ù (J 2:19), Ð Ð (Łk 1:54), Û (Mt2:1).Nauwagęzasługująformystaro-cerkiewno-słowiańskiegoczasownika,którychprefiksjakojedynywEJprzybrałzarównoformę (16u.,81%),por.: (J17:4), ¹ (Mt11:1), (Mt5:48), (Mt19:21),jakipostaćbezjerową(3u.,19%),por.: ¹ (J17:23), (Mt21:16), (Łk8:14).Zjawiskoopuszczeniajerutylnego wprefiksie czasowników jest szeroko udokumentowane w wielu zabytkach staro-cerkiewno-słowiańskiego kanonu oraz w najstarszych staroruskich przekładach, 2 Liniąpodwójną( )zaznaczonezostałyjerywpozycjisilnej,apojedynczą( ) wpozycji słabej. W przypadku, gdy zapis leksemu jest różny w obu tekstach, materiał egzemplifikacyjny przytaczany jest w kolejności BO EJ.
REALIZACJA JERÓW W CERKIEWNOSŁOWIAŃSKICH, EWANGELICZNYCH... 345 jednakzazwyczajdotyczyonoderywatówwerbalnych [Perczyńska,58].PojawieniesięwEJzapisówzominięciemjerutylnego wprefiksie możnapotraktowaćjakonawiązaniedotradycjikanonu,ewentualnie, ze względu na niewielką frekwencję, jako redaktorskie przeoczenie. Udokumentowane w XVI-wiecznej BO zapisy z wokalizacją jeru tylnego wprefiksach ¹, ¹, ¹, ¹> ¹, ¹, ¹, ¹stanowiąbardzonielicznągrupę,por.: (Mk5:19), (Łk14:28), Ù¹ Ð (J5:4), Ù (J11:33), (J11:41), Ù Ù Ù¹ Ù(J11:11), Ð(J11:25).Konsekwentneodzwierciedleniezjawiska przejścia > wpowyższychprefiksachrejestrujązabytkipochodzącedopiero z XVII w., w tym przedrukowany tekst BO cerkiewnosłowiańska Biblia Moskiewska(1663 r.)[булич, 140]. Analiza porównawcza wykazała, iż ewangeliczne teksty nie zachowują jednolitości w zapisie jerów w śródgłosowych grupach*lьst,*lьn oraz*nьsk, wktórychjerprzedni oznaczałmiękkośćpoprzedniejspółgłoski.językbo rejestrujezarównopisownię*nьsk(9u.od6h.),jaki*nsk(19u.od8h.), podczas gdy EJ konsekwentnie odzwierciedla zapis *nsk z twardym n charakterystycznym dla języka rosyjskiego, por.: (J7:35), Ú Ú Û Û(Mt1:17), Ù Ù ¹ Ù Û Ù(J8:1), Ð Ð (Mt19:4), Û (Łk6:17)oraz Ù(Łk8:26), Ù(Łk9:52), Ù (Mt 8:28). Gdy porównamy statystyczne użycia tych grup w BO, to ilościową przewagę posiadają formacje z grupą*nsk(68%). Jednak, gdy zestawimy liczbę haseł, to okaże się, iż grupę z palatalną spółgłoską ń rejestruje już tylko połowa wszystkich haseł(*nьsk 43%,*nsk 57%). Jak wskazują badania przeprowadzone przez Z. Stiebera, miękkość spółgłoski ń w języku staroruskim była dobrze zachowana jeszcze w XIV w. Proces jej dyspalatalizacji zakończył się na początku w XVI w. [Stieber,3 17].Stądwniosek,iżtwardagrupa*nskwEJiBOjestnaturalnym odzwierciedleniem żywej wymowy, a udokumentowana konsekwencja zapisów w XVIII-wiecznym starodruku świadczy o ukształtowaniu się dla młodszych tekstów cerkiewnosłowiańskich ruskiej redakcji nowej ortograficznej normy. Z kolei grupa*lьn w obu starodrukach bezwyjątkowo przybrała postać*lnwskazującąnagraficzne stwardnienie spółgłoskil,por.: ¹ (J5:35), (Mk9:3), (Łk1:49), Õ ¹ ¹ Ù(J13:5), (Mk14:14), (Łk1:11), (Mt25:44), (Łk 22:38), (Mt 6:28), Ù (Mt 27:7), ¹ (J17:12).Z.Stieberpowódgraficznego stwardnienia lwpołączeniu*lьn upatruje w zmniejszonym stopniu palatalności l przed spółgłoskami
346 MAŁGORZATA KURIANOWICZ np.wgrupielsk,lst,lc,lč 3,nawettam,gdzienieodbijałotorzeczywistej wymowy. С. Булич również jako przyczynę wskazuje zmniejszenie stopnia miękkości spółgłoski l: палатальность л казалась такой ничтожной звуковой разницей, что обозначение ея представлялось излишним [Булич, 138]. Natomiast w kwestii zapisu grupy*lьst język obu tekstów wykazuje znaczące wahania(*lьst,*lst), przy czym frekwencja użyć z jerem przednim typu*lьstwbojestznaczącowiększawporównaniuztekstemejiwynosi odpowiednio84%i13%(wbo 77u.od5h.awEJ 10u.od4h.), por.: ¹ (Mt24:14,J1:34,J21:24), ¹ (Mk1:44), Ù ¹ Ù (Łk16:28), (J8:14), Û (Mk12:13), Ù(Łk20:20), (Mk13:5), (J7:12), (J1:47), (Mt27:63). Podsumowując, przeprowadzona analiza realizacji jerów w prasłow. grupach*lьst,*lьn oraz*nьsk wykazała, że młodszy język EJ w większym stopniu, niż BO odzwierciedla tendencję do opuszczania w pisowni etymologicznegojerumiękkiego wpozycjach,gdzieczęstonieoddawałotorzeczywistej artykulacji. Nieuregulowana ortografia w oznaczaniu miękkości poprzedzającej spółgłoski jest też przyczyną pojawienia się w obu tekstach takich rozbieżnych zapisów,jak (J1:50), (J5:28), (Mt5:26), (J9:4), (Mt4:24). Szczególnegoomówieniawymagaużycietzw.jerówwtórnych 4.Pozycja, która sprzyjała ich zachowaniu w obu starodrukach to wygłos. Język EJ nie dokumentuje ani jednego poświadczenia, w którym ta ortograficzna zasada nie byłaby utrzymana(nie uwzględniono tu formacji przenoszonych do następnego wiersza, por. niżej). Zgoła inaczej zapis jerów wygłosie zilustrowany został w tekście BO. Stosunkowo łatwa do zapamiętania norma wxvi-wiecznymstarodrukuposiadawieleodchyleń,por.: ¹ 3 Naskutekczęściowej,czystofonetycznejdepalatalizacjil,spółgłoskawpozycjilsk stałasięmniejpalatalnaniżnp.wwyrazie.taróżnicamiędzydwomapozycyjnymi wariantami fonemu l została zaznaczona przez opuszczenie jeru przedniego ь przed sk [Stieber, 3 17]. 4 Opojawieniusięjeruwtórnegodecydowałytrzyregułyortograficzne:1)każdywyraz powinien być zakończony samogłoską, ewentualnie półsamogłoską(jerem), 2) samogłoska lub jer powinien zwieńczać wiersz tekstu 3) prefiks powinien być oddzielony jerem od pozostałej części wyrazu[friedelówna, 79; Воробьëва, 42].
REALIZACJA JERÓW W CERKIEWNOSŁOWIAŃSKICH, EWANGELICZNYCH... 347 Û (Mt1:7), (Mt1:13), Á Á (Mt1:1), ü üû (Mt1:14), (J13:5), (J13:32), (Mk5:24), (J20:9), (Mt2:6), (Mk4:34), Ù(Mk5:33), (Mt4:4), (Mt3:7,Łk23:47).Zapisyzominięciemjeru wygłosowego, będące odzwierciedleniem żywych tendencji językowych, dotyczą różnych części mowy, w szczególności przyimków oraz zapożyczonych imion własnych. Opuszczenie półsamogłoski w BO jest przypadkowe i nie nosi znamion jakiejkolwiek reguły, co świadczy przede wszystkim o nieustabilizowanej ortografii. W obu starodrukach nie została utrzymana ortograficzna zasada wymagająca w sytuacji przenoszenia wyrazu do nowego wiersza kończenia sylaby elementem wokalicznym, a więc przynajmniej jerem [Friedelówna, 107]. W BO przeważająca większość(86%) przenoszonych formacji zakończonychspółgłoskąnieposiadajeruwtórnego,por.: ¹ (Mt2:4), ¹(Mt5:18), ¹ (Łk4:25), ¹ (Łk13:8), Ù ¹ Ù (Łk14:19), ¹ (Łk 1:59), ¹ (Łk 1:49), ¹ (Łk 1:11); EJ: ¹ (Łk12:18), ¹ (Łk9:19), ¹ (Łk20:36), Û ¹ (Mk1:40), ¹ (Mk6:17), ¹ (J4:14), Ù ¹ (J16:20).Język tekstów ewangelicznych BO poświadcza tylko cztery zapisy przypominająceoistnieniudawnejortograficznejzasady,por.:bo: ¹(Łk13:8), ¹ Ù(Łk18:18), ¹ (Mt4:6), ¹ (J11:10). Tekst EJ nie rejestruje ani jednego przykładu przenoszonego wyrazu z jerem wtórnym, co świadczy o zaniku w XVIII w. tej starej, ortograficznej normy. Jeru wtórnego nie rejestrują również starodruki w położeniu między prefiksem a pozostałą częścią wyrazu(trzecia norma ortograficzna). Wszystkie zapisydokumentująjegoregularnąredukcję,por.: Ð Ð (Łk1:54), (Mk10:49), (Mt14:7), ¹ (J19:24), (Mt2:8), Û ÙÙ ÙÙ(Mk6:1). Z przeprowadzonej analizy wynika, iż w zakresie zapisu samogłosek jerowych język BO i EJ wykazuje dużą zgodność z regułą rozwojową właściwą ruszczyźnie wokalizacją, gdy znajdowały się one w pozycji silnej oraz zanikiem, gdy stały w pozycji słabej. Jednak pomimo przynależności obu tekstów do jednej, ruskiej redakcji piśmienniczej, ich realizacja nie zawsze pozostawałajednakowa wahaniadotycząwszczególnościprefiksów ¹, ¹, ¹, ¹,zapisuśródgłosowychgrup*lьst,*lьnoraz*nьskorazzapisu jerów wtórnych, będących odzwierciedleniem tendencji zachodzących w żywym języku.
348 MAŁGORZATA KURIANOWICZ Literatura Friedelówna T., 1974, Ewangeliarz Ławryszewski. Monografia zabytku, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk. Moszyński L., 2006, Wstęp do filologii słowiańskiej, Warszawa. Perczyńska B., 2007, Język najstarszych ruskich zabytków hagiograficznych. Fonetyka. Fleksja imienna i werbalna, Lublin. Stieber Z., 1980, Procesy pozycyjnego twardnienia spółgłosek palatalnych w historii języka rosyjskiego, Rocznik Slawistyczny T. XL, cz. I, s. 3 17. Булич С., 1893, Церковнославянские элементы в современном литературном и народном русском языке, ч. 1, Санкт-Петербург. Воробьëва А. Г., 2008, Учебник церковнославянского языка, Москва. Исаевич Я. Д., 1990, История издания Острожской библии,[w:] Острожская Библия. Сборник статей, Москва, с. 3 17. Немировский Е. Л., 2005, Острожская Библия, [w:] Федоровские чтения, Москва, с. 89 166. YERS IN CHURCH SLAVONIC PRINTED EVANGELICAL TEXTS SUMMARY ThearticledealswiththeproblemoftheyersreflectedintwoChurchSlavonic printed Gospels: the first completed printed edition of the Church Slavonic Bible The Ostrog Bible(1581) and the18th century altar Gospel(1771) printed in Kiev Pechersk Lavra but kept in Orthodox monastery in Jabłeczna(south-east Poland). The analysis has shown, that BO and EJ present some compatibility typical for the Ruthenian languages yers strong position vocalization and weak position reduction. However, despite being part of one Ruthenian Recension, yers reflection inbothtextswasnotalwaysthesame thebiggestdifferenceswerenoticedin ¹, ¹, ¹, ¹prefixes,combinationssuchas*lьst,*lьn,*nьskandsecondary yers records. m.kurianowicz@uwb.edu.pl