SPIS TREŚ CI Wykaz skrótów... 13 Wstęp... 17 Rozdział pierwszy Najstarsze osadnictwo na obszarze późniejszego starostwa olsztyńskiego (do przełomu XIII i XIV wieku)... 39 I. Najstarsze osadnictwo okolic Mstowa (do końca XIII wieku). Opole mstowskie... 39 II. Powstanie obiektu obronnego na miejscu późniejszego zamku Olsztyn. Castrum Przemilovicz... 47 Rozdział drugi Rola zamku Olsztyn do 1391 roku. Burgrabstwo i starostwo olsztyńskie... 59 I. Powstanie zamku Olsztyn i organizacja okręgu zamkowego (districtus) w czasach Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego... 59 I.1. Przekształcenia ustrojowe państwa polskiego za Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego. Organizacja terytorialna Małopolski stan badań... 59 I.2. Problem districtus olsztyńskiego... 64 I.3. Rola burgrabstwa olsztyńskiego w państwie Kazimierza Wielkiego. Uprawnienia burgrabiów olsztyńskich i ich działalność... 73 II. Starostwo olsztyńskie we władztwie księcia opolskiego Władysława... 88 II.1. Przejście zamku w ręce Władysława Opolczyka. Charakterystyka rządów księcia na terenie lenna... 88 II.2. Granice districtus olsztyńskiego... 94 II.3. Urzędnicy starostwa olsztyńskiego i ich kompetencje... 105 II.4. Działalność osadnicza Władysława Opolczyka na obszarze starostwa olsztyńskiego... 112 7
II.5. Włączenie lenna Opolczyka do Królestwa Polskiego. Likwidacja districtus sądowego olsztyńskiego i utworzenie starostwa niegrodowego olsztyńskiego (tenuty)... 118 Rozdział trzeci Granice, przynależności i dochody starostwa olsztyńskiego (tenuty) oraz rozwój osadnictwa na terytorium podległym zamkowi Olsztyn w okresie od końca XIV do połowy XVII wieku... 123 I. Granice starostwa olsztyńskiego i ich zmiany... 123 I.1. Granice obszaru wokół zamku Olsztyn (późniejsze klucze olsztyński i poczesnowski)... 126 I.1.1. Granica południowa starostwa olsztyńskiego z ziemią siewierską (księstwem siewierskim) i wsią Choroń... 126 I.1.2. Granica zachodnia starostwa olsztyńskiego ze Śląskiem (księstwem opolskim)... 128 I.1.3. Granice starostwa z dobrami klasztoru jasnogórskiego (z Konopiskami i Kawodrzą)... 135 I.1.4. Granice wójtostwa częstochowskiego... 143 I.1.5. Granice starostwa olsztyńskiego ze szlacheckimi wsiami Błeszno i Wrzosowa... 147 I.1.6. Granice miasta Częstochowy... 150 I.1.7. Północne granice starostwa olsztyńskiego... 158 I.1.8. Wschodnie i południowo-wschodnie granice starostwa olsztyńskiego... 163 I.2. Granice klucza zarębickiego... 166 I.3. Charakterystyka obszaru tworzącego starostwo olsztyńskie... 176 II. Przynależności starostwa olsztyńskiego. Rozwój osadnictwa na obszarze starostwa olsztyńskiego w okresie od końca XIV (1391) do połowy XVII wieku... 178 II.1. Przynależności starostwa olsztyńskiego w średniowieczu (koniec XIV wieku 1532 rok)... 178 II.2. Rozwój osadnictwa na terenie starostwa olsztyńskiego w okresie nowożytnym (od 1533 do 1631 roku)... 211 III. Dochody starostwa olsztyńskiego na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej... 236 III.1. Wpływy (percepta) starostwa olsztyńskiego w latach 1532 1534... 236 8
III.1.1. Wpływy pieniężne... 238 III.1.2. Wpływy z danin w naturaliach, produktach i przetworach od poddanych starostwa, klasztorów oraz z młynów i kuźnic... 241 III.1.3. Wpływy z produkcji rolnej i hodowli w folwarkach starostwa... 244 III.1.4. Łączne wpływy (przychód) starostwa olsztyńskiego na przełomie średniowiecza i epoki nowożytnej (wg danych z okresu od kwietnia 1532 do kwietnia 1533 roku) oszacowane w pieniądzu... 246 III.2. Wydatki (distributa) starostwa olsztyńskiego w późnym średniowieczu... 251 III.2.1. Wydatki pieniężne starostwa olsztyńskiego... 251 III.2.2. Wydatki (rozchody) starostwa olsztyńskiego w naturaliach (za okres rozliczeniowy od kwietnia 1532 do kwietnia 1533 roku)... 255 Rozdział czwarty Zamek Olsztyn od XIV do XVII wieku... 261 I. Dzieje architektoniczne zamku (XIII XVII wiek)... 261 II. Rekonstrukcja zamku... 280 III. Socjotopografia zamku... 308 IV. Powinności i posługi wobec zamku... 314 V. Funkcje wojskowe i dzieje polityczne zamku... 317 V.1. Załoga wojskowa zamku... 317 V.2. Uzbrojenie zamku... 330 V.3. Dzieje polityczne zamku... 334 V.3.1. Miejsce zamku Olsztyn na mapie militarnej państwa polskiego... 334 V.3.2. Udział zamku Olsztyn w konfliktach zbrojnych... 342 Rozdział piąty Starostowie-tenutariusze olsztyńscy od przełomu XIV i XV do połowy XVII wieku... 351 I. Starostowie olsztyńscy i ich tytuły prawne... 351 9
I.1. Sytuacja Olsztyna w ostatniej dekadzie XIV wieku. Jurga (1394)... 352 I.2. Piotr Pieniążek z Witkowic i Węchadłowa (1399 a. 1406)... 353 I.3. Odrowążowie Szczekoccy... 354 I.3.1. Jan ze Szczekocin (1406 1432)... 354 I.3.2. Piotr Woda ze Szczekocin (1432 1454)... 360 I.3.3. Paweł Olsztyński ze Szczekocin ([1454?]/1457 1492)... 369 I.4. Anna Tęczyńska, Mikołaj Morski oraz synowie Pawła Olsztyńskiego (1492 1496/[1497(?)])... 372 I.5. Jan Trnka z Raciborzan ([1496?]/1497 1501)... 374 I.6. Katarzyna z Poku (1501 1502)... 379 I.7. Zygmunt Jagiellończyk, późniejszy król Zygmunt I Stary (1502 [1507?]/1508)... 382 I.8. Mikołaj Szydłowiecki z Szydłowca ([1507?]/1508 1532)... 389 I.9. Piotr Opaliński z Bnina (1532 1551)... 394 I.10. Ociescy z Ocieszyna... 398 I.10.1. Jan Ocieski (starszy) z Ocieszyna (1551 1563)... 398 I.10.2. Jan Ocieski (młodszy) z Ocieszyna (1563 1583)... 402 I.10.3. Joachim Ocieski z Ocieszyna (1583 1613)... 405 I.11. Mikołaj Wolski z Podhajc (1613 1630)... 409 I.12. Hermolaus Ligęza z Bobrku (1631 1632) i jego spadkobiercy... 411 II. Uprawnienia i obowiązki starostów olsztyńskich... 418 II.1. Funkcje sądowo-policyjne... 419 II.2. Funkcje urzędowo-administracyjne i wojskowe... 426 II.3. Działalność tenutariuszy olsztyńskich na terenie starostwa... 432 Rozdział szósty Personel starościński i organizacja starostwa olsztyńskiego (od końca XIV do połowy XVII wieku)... 455 I. Burgrabiowie i podstarościowie olsztyńscy oraz ich działalność... 455 I.1. Burgrabiowie Jana ze Szczekocin... 457 I.2. Burgrabiowie Piotra Wody ze Szczekocin... 464 I.3. Burgrabiowie Pawła Olsztyńskiego ze Szczekocin... 467 I.4. Burgrabiowie Jana Trnki z Raciborzan... 469 10
I.5. Burgrabia (komendant wojskowy) Jana Ocieskiego Kasper Karliński... 469 I.6. Podstarościowie Mikołaja Szydłowieckiego... 471 I.7. Podstarościowie Piotra Opalińskiego... 471 I.8. Podstarościowie Jana Ocieskiego starszego... 473 I.9. Podstarościowie Jana Ocieskiego młodszego... 474 I.10. Podstarościowie Joachima Ocieskiego... 474 I.11. Podstarościowie Mikołaja Wolskiego... 476 I.12. Podstarościowie następców Hermolausa Ligęzy... 477 II. Uprawnienia i działalność zastępców starosty... 477 III. Załoga (familia) zamku Olsztyn... 484 III.1. Urzędnicy i oficjaliści... 485 III.2. Funkcjonariusze wojskowo-policyjni... 489 III.3. Czeladź zamkowa... 494 IV. Personel starostwa olsztyńskiego działający w terenie... 499 V. Organizacja posług na rzecz zamku i starostwa... 504 VI. Powinności stacyjne starostwa olsztyńskiego... 511 VI.1. Stacje monarsze na terenie starostwa olsztyńskiego i ich organizacja... 511 VI.2. Świadczenia stacyjne poddanych starostwa oraz ludności z osad klasztornych... 521 VI.3. Wizyty monarchów w starostwie olsztyńskim... 525 VII. Wybrańcy z terenu starostwa olsztyńskiego... 535 VIII. Przekształcenia w organizacji administracyjnej starostwa... 537 Zakończenie... 545 Aneks... 555 Summary... 565 Wykaz tabel... 573 Wykaz ilustracji... 575 Bibliografia. Wykaz cytowanych źródeł i opracowań... 577 Indeks osobowo-geograficzny... 605 11