Przyjęcie i odrzucenie spadku 1 Redakcja: dr Joanna Mikołajczyk Autorzy: Justyna Pułka, Adrianna Majchrzak Śmierć osoby fizycznej powoduje, że jej prawa i obowiązki majątkowe przechodzą na następców prawnych. Spadkobiercy (czyli osoby, które dziedziczą spadek) bardzo często nie wiedzą, jakie powinni podjąć kroki, by uregulować kwestie związane ze spadkiem. W broszurce zawarte zostały wszelkie niezbędne informacje dotyczące przyjęcia i odrzucenia spadku. Mamy nadzieję, że dla zainteresowanych osób okażą się przydatne. W świadomości wielu osób, spadkobiercą jest osoba wskazana przez spadkodawcę w testamencie. Rzeczywiście prawo polskie przewiduje pierwszeństwo dziedziczenia testamentowego przed ustawowym 2. Jeśli chodzi o spadkobierców ustawowych, to możemy podzielić ich na 7 grup: 1. małżonek i dzieci spadkodawcy (małżonek nie może otrzymać jednak mniej niż 1/4 spadku); 2. małżonek i rodzice spadkodawcy; 3. rodzice spadkodawcy; 4. rodzeństwo spadkodawcy; 5. dziadkowie spadkodawcy i ich zstępni; 6. pasierbowie spadkodawcy; 7. spadkobiercy konieczni gmina, Skarb Państwa. Jak widać, krąg osób, które po zastosowaniu reguł dziedziczenia ustawowego mogą być spadkobiercami jest dość szeroki i często możemy sobie nawet nie zdawać sprawy, iż po kimś dziedziczymy. Istotna jest zasada, że grupa wyższa (najwyższa jest grupa 1.) wyłącza dziedziczenie osób z grupy niższej. Ponadto podmioty z danej grupy, co do zasady dziedziczą w częściach równych, czyli otrzymują 'po tyle samo 3. Polski ustawodawca zdecydował, że spadkobierca nabywa spadek z mocy samego prawa już z chwilą otwarcia spadku, czyli z chwilą śmierci spadkodawcy 4. Warto przypomnieć, iż w skład spadku wchodzą nie tylko prawa majątkowe (np. prawo własności), ale także obowiązki (np. obowiązek spłaty długu zmarłej osoby). Spadkobierca nie jest zobowiązany do nabycia spadku, może zdecydować, czy chce dziedziczyć po zmarłym. W związku z tym w oznaczonym terminie, spadek można przyjąć albo odrzucić. Dopóki spadkobierca nie złoży w wyznaczonym terminie oświadczenia o przyjęciu spadku, nabycie spadku ma charakter tymczasowy. 1 Całość opracowano na podstawie J. S. Piątowski Prawo spadkowe: zarys wykładu, wydanie 6, LexisNexis, Warszawa 2003 oraz ustawy z dnia 23.4.1964 r. Kodeks cywilny Dz.U. Z 1964 r. Nr 16, poz. 93 ze zm., dalej: KC 2 Przy spełnieniu wszystkich przesłanek ważności testamentu, których bliższe omówienie nie jest przedmiotem tego opracowania, (zob. art. 941-958 KC). 3 Bliższą regulację tego zagadnienia znaleźć można w art. 931-940 KC. 4 Art. 924 i 925 KC.
Co to oznacza w praktyce? nie ma możliwości zbycia spadku; nie można uzyskać stwierdzenia jego nabycia; spadek jest oddzielony od majątku spadkobiercy, więc wierzyciele spadkowi (czyli wierzyciele zmarłego) mogą zaspokajać swe należności jedynie z majątku spadkowego. Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest czynnością prawną jednostronną, spadkobierca musi złożyć oświadczenie woli w określonej prawem formie. Gdzie należy to zrobić? Możliwości są dwie: przed sądem rejonowym właściwym jest w tym wypadku sąd rejonowy, w okręgu którego osoba składająca oświadczenie ma miejsce zamieszkania lub pobytu, oświadczenie można złożyć także przed sądem spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku; przed notariuszem. Oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku nie można odwołać, czyli raz podjętej i wyrażonej decyzji nie można już zmienić. Składa się je ustnie lub na piśmie z podpisem urzędowo poświadczonym (przez notariusza). Jeżeli chcemy, by to pełnomocnik złożył w naszym imieniu oświadczenie, pełnomocnictwo musi być udzielone na piśmie również z podpisem urzędowo poświadczonym. Ponadto nie można złożyć tego oświadczenia pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu (np. przyjmuję spadek, pod warunkiem, że spadkodawca nie pozostawił długów ). Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest także niepodzielne, tzn. spadkobierca nie może spadku, co do zasady, częściowo przyjąć, a częściowo odrzucić 5. Ważne, by pamiętać, że spadkobierca oświadczenie o przyjęciu bądź odrzuceniu spadku może złożyć jedynie w oznaczonym terminie. Wynosi on 6 miesięcy od dowiedzenia się przez spadkobiercę o tytule swego powołania. Po upływie tego terminu uprawnienie do złożenia oświadczenia wygasa. W praktyce spadkobierca o wspomnianym tytule dowiaduje się w momencie, gdy uzyskuje informację o śmierci spadkodawcy, od tego momentu biegnie sześciomiesięczny termin 6. Spadkobierca ma 3 możliwości: 1) przyjęcie spadku wprost spadkobierca nabywa spadek definitywnie, za długi zmarłego odpowiada już bez ograniczeń, czyli zarówno z majątku spadkowego jak i ze swojego majątku osobistego; 2) przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza spadkobierca definitywnie nabywa spadek, ale za długi zmarłego odpowiada tylko do wysokości aktywów spadku; 3) odrzucenie spadku. 5 Istnieją 3 wyjątki, m.in. zgodnie z art. 1022 KC osoba powołana zarówno jako spadkobierca testamentowy i ustawowy może odrzucić spadek jako spadkobierca testamentowy, a przyjąć jako ustawowy. 6 Inne okoliczności powodujące dowiedzenie się o tytule powołania to np. odnalezienie testamentu, który nie był wcześniej znany, odrzucenie spadku przez osobę powołaną do niego w bliższej kolejności. 2
Przykład: Spadkodawca zostawił po sobie spadek, którego wartość czynna wynosi 200 000 zł. Okazało się, że pozostawił po sobie również długi w wysokości 250 000 zł. Zobaczmy, czym będzie skutkować wybór przez spadkobiercę jednej z 3 powyższych możliwości: spadkobierca, który przyjął spadek wprost musi spłacić cały dług spadkodawcy (250 000 zł), czyli z własnego majątku musi dołożyć jeszcze 50 000 zł; spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza ma obowiązek spłacić dług jedynie do wysokości 200 000 zł (wartość czynna spadku); osoba, która odrzuciła spadek nie jest spadkobiercą, nic nie otrzymuje, nie jest też odpowiedzialna za długi spadkodawcy. Trzeba podkreślić, że niezłożenie oświadczenia w wyżej wymienionym terminie skutkuje przyjęciem spadku wprost! Możemy mieć również do czynienia z sytuacją, gdy spadkobierca B zmarł przed upływem terminu do przyjęcia lub odrzucenia spadku A, nie złożywszy oświadczenia. Wtedy na osoby uprawnione do dziedziczenia po spadkobiercy A przechodzi prawo do złożenia oświadczenia w przedmiocie przyjęcia lub odrzucenia spadku A. Sytuację tę nazywa się transmisją, a termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku A nie może upłynąć wcześniej, niż termin do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku B (dziedziczonego po spadkobiercy B ). Wspomniano już, że oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku jest nieodwołalne. Czy można jednak w jakiś sposób uchylić się od jego skutków oraz od skutków niezłożenia oświadczenia w terminie? Można, ale tylko w przypadku, gdy mamy do czynienia z jedną z dwóch wad oświadczenia woli: 1. błędem - błąd ma dotyczyć treści oświadczenia (nie można powołać się na nieznajomość konsekwencji pranych związanych z niezłożeniem oświadczenia w terminie); musi być istotny subiektywnie (a więc dla osoby składającej) oraz obiektywnie (dla przeciętnego, rozsądnego człowieka). 2. groźbą - spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli (lub od skutków niezłożenia oświadczenia w terminie), jeżeli mógł się obawiać, że jemu lub innej osobie zagraża niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe i pod wpływem tej groźby złożył oświadczenie. Aby uchylić się od skutków oświadczenia woli (lub niezłożenia oświadczenia w terminie) należy złożyć kolejne oświadczenie: w terminie roku od wykrycia błędu lub od ustania stanu obawy; przed sądem; jednocześnie trzeba oświadczyć, czy spadek się przyjmuje, czy odrzuca. Aby uchylenie było skuteczne musi je zatwierdzić sąd. 3
Skoro został już poruszony problem odpowiedzialności za długi spadkowe, prześledźmy bliżej tę kwestię. W związku z obowiązująca w prawie polskim zasadą sukcesji uniwersalnej na spadkobiercę z mocy samego prawa przechodzą zarówno prawa, jak i obowiązki majątkowe, czyli długi wchodzące w skład spadku (art. 922 KC). Odpowiedzialność za długi spadkowe kształtuje się odmiennie w okresie do przyjęcia i po przyjęciu spadku. Odpowiedzialność do przyjęcia spadku Do chwili przyjęcia spadku spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe tylko ze spadku (art. 1030 KC). Taka regulacja wynika z tymczasowego charakteru nabycia spadku przez spadkobiercę, który jeszcze nie przyjął spadku. Ma ona na celu uniknięcie komplikacji prawnych, jakie powstałyby w przypadku prowadzenia egzekucji na zaspokojenie długów spadkowych z majątku spadkobiercy, gdyby ten odrzucił spadek. Dalszą jej konsekwencją jest wyłączenie możliwości zaspokojenia długów spadkobiercy z majątku spadkowego, dopóki nie nastąpiło przyjęcie spadku (art. 836 KPC). Do chwili przyjęcia spadku majątek spadkowy i majątek spadkobiercy z punktu widzenia odpowiedzialności za długi są od siebie oddzielone. Odpowiedzialność za długi spadkowe ogranicza się w tym okresie do przedmiotów należących do spadku. Odpowiedzialność po przyjęciu spadku Od chwili przyjęcia spadku spadkobierca odpowiada za długi spadkowe bez ograniczeń w razie prostego przyjęcia spadku, jak również co do zasady gdy spadkobierca nie złożył w terminie żadnego oświadczenia. Reguła ta może być bardzo dotkliwa dla spadkobierców. Ograniczona odpowiedzialność za długi spadkowe zachodzi natomiast w następujących wypadkach: 1) jeżeli spadkobierca przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1031 2 KC) albo 2) jeżeli spadkobierca nie złożył w terminie żadnego oświadczenia, ale: a) jest osobą niemającą pełnej zdolności do czynności prawnych albo b) osobą, co do której istnieje podstawa do jej całkowitego ubezwłasnowolnienia albo c) osobą prawną, 3) choć jeden ze współspadkobierców przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza albo jest osobą, której brak oświadczenia w terminie jest jednoznaczny z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza (art. 1015 i 1016 KC). Jeżeli złożono oświadczenie o przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza, a inwentarz nie był przedtem sporządzony, sporządzenie inwentarza następuje z urzędu (art. 644 KPC). Spadkobierca, który przyjął spadek z dobrodziejstwem inwentarza lub którego milczenie jest jednoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza, odpowiada za długi spadkowe tylko do wartości ustalonego w inwentarzu stanu czynnego spadku, 4
czyli do wartości należących do majątku spadkowego aktywów (art. 1031 2 KC). Przy sądowym dochodzeniu długów od takiego spadkobiercy zamieszcza się w tytule egzekucyjnym lub w klauzuli wykonalności odpowiednie zastrzeżenie (art. 319 i 792 KPC). Ograniczenie odpowiedzialności nie wchodzi w grę, jeżeli spadkobierca podstępnie nie podał do inwentarza przedmiotów należących do spadku albo podał do inwentarza nieistniejące długi (art. 1031 2 KC). W takim wypadku spadkobierca odpowiada za długi według zasad odpowiedzialności nieograniczonej. Przesłanką jest umyślność spadkobiercy. Odpowiedzialność solidarna Do chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą solidarną odpowiedzialność za długi spadkowe. Oznacza to, że jeżeli jeden ze spadkobierców spełnił świadczenie, może on żądać zwrotu od pozostałych spadkobierców w częściach, które odpowiadają wielkości udziałów w spadku. Od chwili działu spadku spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe w stosunku do wielkości udziałów (art. 1034 KC). Konsekwencje przyjęcia spadku na gruncie prawa podatkowego Z chwilą przyjęcia spadku powstaje obowiązek podatkowy w podatku od spadków i darowizn 7. Podatkowi od spadków i darowizn, podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tytułem dziedziczenia (art. 1 ust. 1 pkt 1 PSiDU). Nabycie własności rzeczy znajdujących się za granicą lub praw majątkowych wykonywanych za granicą podlega podatkowi, jeżeli w chwili otwarcia spadku spadkobierca był obywatelem polskim lub miał miejsce stałego pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 2 PsiDU). Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego (art. 7 PsiDU). Wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe. Do poszczególnych grup podatkowych zalicza się: do grupy I - małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów; 7 Art. 6 ust. 1 ustawy z dnia 28.07.1983 r. o podatku od spadków i darowizn, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. Nr 93, poz. 768, ze zm., dalej: PsiDU. 5
do grupy II - zstępnych rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych; do grupy III - innych nabywców. Za rodziców w rozumieniu ustawy uważa się również przysposabiających, a za zstępnych także przysposobionych i ich zstępnych (art. 14 PsiDU). Kwoty wolne od podatku: dla nabywców zaliczonych do pierwszej grupy podatkowej 9 637 zł. dla drugiej grupy 7 276 zł. dla trzeciej 4 902 zł (art. 9 PSiDU). Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku, według następujących skal (art. 15 PsiDU): Kwota nadwyżki w zł Podatek wynosi ponad do Od nabywców zaliczanych do I grupy podatkowej 10 278 3% 10 278 20 556 308 zł 30 gr. i 5% nadwyżki ponad 10 278 zł 20556 822 zł 20 gr. i 7% nadwyżki ponad 20 556 zł Od nabywców zaliczanych do II grupy podatkowej 10 278 7% 10 278 20 556 719 zł 50 gr. i 9% od nadwyżki ponad 10 278 zł 20 556 1 644 zł 50 gr. i 12% od nadwyżki ponad 20 556 zł Od nabywców zaliczanych do III grupy podatkowej 10 278 12% 10 278 20 556 1 233 zł 40 gr. i 16% od nadwyżki ponad 10 278 zł 20556 2 877 zł 90 gr. i 20% od nadwyżki ponad 20 556 zł 6
Przedmiotem opodatkowania jest spadek, którego czystą wartość (po odliczeniu długów i ciężarów) ustalono na kwotę 60 tys. zł. Przy nabyciu spadku przez spadkobiercę zaliczonego do I grupy podatkowej wysokość podatku ustala się w następujący sposób: Wartość spadku kwota wolna od podatku = podstawa obliczenia podatku czyli: 60 000 zł - 9 637 zł = 50 363 zł Podatek wyniesie: 822 zł 20 gr. + 7% od nadwyżki ponad 20 556 zł czyli: 822 zł 20 gr. + 7% * 29 807 zł = 2908 zł 69 gr. Warto wiedzieć, że jeżeli spadkobiercami są małżonek, zstępni, wstępni, pasierbowie, rodzeństwo, ojczym lub macocha, to w przypadku, gdy zgłoszą nabycie własności rzeczy lub praw majątkowych właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego w terminie 6 miesięcy od dnia uprawomocnienia się orzeczenia sądu stwierdzającego nabycie spadku zostają zwolnieni od podatku (art. 4a PSiDU). W celu zapoznania się z innymi zwolnieniami podatkowymi i wyłączeniami obowiązującymi na gruncie podatku od spadku i darowizn należy się zapoznać z art. 3 i 4 PSiDU. Podatnicy są zobowiązani złożyć w terminie miesiąca od dnia powstania obowiązku podatkowego właściwemu naczelnikowi urzędu skarbowego zeznanie podatkowe o nabyciu rzeczy lub praw majątkowych według ustalonego wzoru. Do zeznania podatkowego dołącza się dokumenty mające wpływ na określenie podstawy opodatkowania (art. 17a PSiDU). Dopiero po złożeniu zeznania podatkowego, naczelnik urzędu skarbowego wydaje decyzję ustalającą wysokość zobowiązania podatkowego. Z momentem doręczenia tej decyzji powstaje zobowiązanie podatkowe. Termin zapłaty podatku wynosi 14 dni od dnia doręczenia decyzji. 7