BADANIA FIZYKALNE IZOLACYJNOŚCI CIEPLNEJ OKIEN I DRZWI

dr inż. Zbigniew Owczarek Laboratorium Izolacji Termicznych 1. Wprowadzenie BADANIA FIZYKALNE IZOLACYJNOŚCI CIEPLNEJ OKIEN I DRZWI Metody badawcze lub obliczeniowe określania izolacyjności cieplnej (współczynnika przenikania ciepła) okien i drzwi wyznaczają następujące dokumenty wyrobów: norma PN-EN 14351:2006-1 [1], ZUAT [2] i [3] Zalecenia Udzielania Aprobat Technicznych, Aprobaty Techniczne ITB, Rekomendacje Techniczne ITB. Natomiast wymagania w zakresie współczynnika przenikania ciepła okien i drzwi zostały ujęte przepisami krajowymi podanymi w [4]. W odniesieniu do metod badawczych określania współczynnika przenikania ciepła, ww. dokumenty wyrobów powołują jedyną, uznaną i najbardziej rozpowszechnioną w świecie metodę tzw. kalibrowanej (CHB) lub osłoniętej skrzynki grzejnej (GHB) przedstawioną w PN-PN-EN ISO 8990:1998 [5]. Metoda została opracowana w oparciu o podstawową zasadę bilansu cieplnego, ujmującego rzeczywistą i ściśle zdefiniowaną w warunkach laboratoryjnych stacjonarną wymianę ciepła przez badane próbki w skali naturalnej. Norma [5] podaje jedynie wymagania ogólne dotyczące aparatury i jej kalibracji, próbek przeznaczonych do badań i samych pomiarów, dlatego w odniesieniu do poszczególnych rodzajów komponentów przegród budynków powstały następujące normy lub dokumenty: - PN-EN ISO 12567 1:2004 [6] dotyczącą sposobu badania kompletnych okien i drzwi, - PN-EN ISO 12567 2:2006 [7] dotyczącą sposobu badania okien dachowych i innych komponentów przeszklonych wystających poza lico przegród (Procedura badawcza ITB nr LF 10 [8], - PN-EN 12412-2:2005 [9] i Procedura badawcza ITB nr LF 11 [10] dotyczące sposobu badania kompletnych ram okien lub drzwi albo profili takich jak słupki, ślemiona itd. Dokumenty [1], [2], [3] i [4] powołują także normy i dokumenty [11] [19] dotyczące określania wartości: - współczynnika przenikania ciepła centralnego pola powierzchni szyb zespolonych, - współczynnika przewodzenia ciepła materiałów stosowanych do wykonywania ram okiennych i drzwiowych oraz materiałów nieprzezroczystych do wypełniania tych

2 ram oraz kształtowników, niezbędnych jako dane wyjściowe do obliczeń współczynnika przenikania ciepła całego komponentu metodą komputerowej symulacji przepływu ciepła wg [20] i [21]. Laboratorium Izolacji Termicznych Zakładu Fizyki Cieplnej ITB jest przystosowane do badań metodą GHB izolacyjności cieplnej różnych komponentów przegród budynków metodami akredytowanymi przez Polskie Centrum Akredytacji (PCA). Ponieważ spotykamy się niejednokrotnie z niejednoznacznym postępowaniem z wynikami badań, dlatego chcemy przybliżyć zainteresowanym m.in. stanowiska badawcze związane z badaniem właściwości cieplnych całych okien i drzwi oraz materiałów z których są wykonywane ze szczególnym zwróceniem uwagi na istniejące w ITB stanowiska badawcze GHB, na jego możliwości badawcze, interpretację uzyskiwanych rezultatów wraz z określeniem niepewności rozszerzonej pomiarów. Normy [1], [32], [33] oraz ZUAT [31] określają wymagania oraz zakres i metody badań nawiewników powietrza zewnętrznego do pomieszczeń, w tym nawiewników montowanych w oknach lub integralnie z nimi związanymi. Ze względu na ważność tej problematyki przedstawiono ją w oddzielnym punkcie. 2. Stanowisko GHB w ITB 2.1. Możliwości i zakres badań W ITB stanowisko badawcze osłoniętej skrzynki grzejnej (GHB) powstało blisko 40 lat temu; od kilku lat podlegało doskonaleniu, a pod koniec 2002 r. zakończono jego modernizację połączoną z dostosowaniem do aktualnych norm. Istniejące obecnie w ITB stanowisko GHB umożliwia badanie komponentów przegród budynków o maksymalnej szerokości wynoszącej 1,60 i wysokości 2,15 m, w tym: - okien szczelnych i rozszczelnionych, okien z nawiewnikami, drzwi zewnętrznych oraz drzwi balkonowych, - okien dachowych, świetlików i innych przeszklonych komponentów wystających poza lico przegród, - fragmentów ścian fasad przeszklonych, - ram okiennych i drzwiowych, słupów, rygli, ślemion itp Badania przeprowadzane są metodami akredytowanymi przez PCA. Szczegółowy zakres akredytacji podano na stronach www.itb.pl, lub www.oknonet.pl/itb2/ albo www.pca.gov.pl/zakresy/ab/ab%20023.pdf. Badanie jednego typowego komponentu wraz z przygotowaniem i montażem na stanowisku trwa przez około 7 dni i może być przeprowadzane przy różnych temperaturach próbki, przy czym najczęściej przy temperaturze 10 C.

3 2.2. Opis stanowiska GHB i zasady pomiaru Stanowisko GHB w Laboratorium Izolacji Termicznych Zakładu Fizyki Cieplnej ITB (rys. 1, 2 i 3) składa się z następujących części składowych: - komora ciepła ((1) - rys. 1) o wymiarach ok. 3,3 4,4 m i wysokości 4,0 m ze skrzynką pomiarową (3) dostawianą do badanej próbki (rys. 2a), - skrzynia pomiarowa (3) o wymiarach ok. 2,25 2,75 0,60 m z jednej strony otwarta (rys. 2a) i tą stroną jest dostawiana do badanej próbki, - ścianka maska (5) ze styropianu grubości 200 mm z otworem do montażu badanej próbki (rys. 2), - komora zimna (2) z ekranem (8) z blachy szerokości ok. 2,8 i wysokości 2,65 m pomalowanej farbą o wysokiej emisyjności i usytuowanej pionowo na podwoziu jezdnym zintegrowanym z trzema wentylatorami (6) typu bębnowego (rys. 2b), - płyty kalibracyjne (rys. 3), o wymiarach ok. 1,465 1,435 m i grubości ok. 20, 60 i 100 mm, składające się z dwóch tafli szkła grubości 4 mm każda, między którymi jest warstwa styropianu o znanej przewodności cieplnej, - sterownia z systemem regulacji, zbierania i przetwarzania danych z kalibracji i pomiarów wg specjalnie opracowanych programów komputerowych. Rys. 1. Schemat stanowiska badawczego GHB w ITB przekrój pionowy 1 komora ciepła, 2 komora zimna, 3 pomiarowa skrzynka grzejna, 4 badana próbka (okno), 5 ścianka maska oddzielająca komorę ciepłą od zimnej, 6 wentylator, 7 grzejnik pomiarowy, 8 ekran, 9 - grzejnik regulacyjny w komorze ciepłej, 10 parownik z wentylatorem instalacji chłodniczej.

4 W komorze ciepłej utrzymuje się stałą temperaturę powietrza, do (30±0,5) C, a w komorze zimnej, do (-15±1) C, przy użyciu agregatu chłodniczego o nastawnej sterowanej automatycznie regulacji. W ściankach skrzynki pomiarowej, wykonanych z ekstrudowanej pianki polistyrenowej o grubości 0,1 m, zainstalowano stos termoelektryczny (ciepłomierz regulacyjny) z końcówkami podłączonymi do regulatora sterującego grzejnikiem pomiarowym tak, aby napięcie elektryczne na tych końcówkach wynosiło 0 V. Wydatek ciepła Joule a-lenza grzejnika pomiarowego, odpowiadający strumieniowi cieplnemu przenikającemu przez badaną próbkę i ściankę maskę w obrębie skrzynki, wyznacza się przez pomiar napięcia i natężenia prądu na końcówkach tego grzejnika, podłączonych do stacji zbierania danych. Temperatury powietrza i powierzchni ekranu, ścianki maski i badanej próbki, mierzy się termoparami podłączonymi także do stacji zbierania danych. W celu uzyskiwania sumarycznego oporu przejmowania ciepła zbliżonego do wartości normowej, prędkość obrotową wentylatorów zintegrowanych z ekranem, reguluje się oddzielnie przetwornicami częstotliwości. a) b) Rys. 2. Widok komór: a) ciepłej, b) zimnej Normy [5], [6] i [7] wymagają przeprowadzenia kalibracji stanowiska GHB przy użyciu płyt kalibracyjnych (rys. 3) o znanym i wcześniej określonym oporze cieplnym, przy czym sposób umieszczenie tych płyt w masce (płycie otaczającej) uzależnia się od rodzaju badanego komponentu przegrody:

5 - w przypadku okien, drzwi i ram płyty kalibracyjne zagłębia się 40 mm licząc od powierzchni maski po stronie ciepłej zgodnie z wymaganiami podanymi [6] i [9], - w przypadku okien dachowych płyty kalibracyjne umieszcza się równo z licem maski po stronie zimnej [7] i [8]. Kalibracja stanowiska polega m.in. na określeniu oporu cieplnego maski w funkcji temperatury pokazanej przykładowo na rys. 4. Znając wartość strumień ciepła przenikającego przez maskę można (wykorzystując zasadę bilansu cieplnego) określić wartość strumienia ciepła przenikającego przez dowolną próbkę badaną i umieszczoną w tej masce. Rys. 3. Widok płyt kalibracyjnych R sur, m 2 K/W 5,7 5,6 5,5 5,4 5,3 5,2 R sur = 0,0039 T mesur + 5,4318 4 6 8 10 12 14 16 Średnia temperatura maski T mesur, stop. C Rys. 4. Zależność oporu cieplnego maski, R sur,od temperatury, T mesur 2.3. Pomiary współczynnika przenikania kompletnych okien i drzwi Współczynnik przenikania ciepła okien i drzwi U m oblicza się na podstawie danych wejściowych, w tym danych kalibracyjnych i pomiarowych (wg PN-EN ISO 12567-1 [6]) z następującego wzoru: qsp Um = (1) Δ θn

6 n - różnica temperatury środowiska po stronie ciepłej i zimnej wyznaczona zgodnie z aneksem A do PN-EN ISO 12567-1 [6], K, dla wyznaczonych w procesie kalibracji współczynników udziału konwekcji po stronie ciepłej i zimnej oraz dla danej wartości gęstości strumienia cieplnego q sp, q sp - gęstość strumienia cieplnego przepływającego przez okno, W/m 2, wyznaczona z zależności: Φin Φ sur Φ edge q sp = (2) A sp A sp powierzchnia okna, m 2, in wartość strumienia ciepła wydzielonego w skrzynce grzejnej, W, sur wartość strumienia ciepła przenikającego przez ściankę otaczającą (maskę), W, wyznaczona z zależności: Φ sur A sur R Δθ sur s,sur A sur powierzchnia ścianki otaczającej (maski), m 2, s,sur różnica temperatury płyty otaczającej (maski) po stronie ciepłej i zimnej, K, R sur edge opór cieplny maski przy danej średniej temperaturze, wyznaczony w procesie kalibracyjnym, (m 2 W)/K, wartość strumienia ciepła przenikającego przez obszar brzegowy badanego okna, W, wyznaczona z zależności: Φ edge = L edge Ψ edge Δθ c (4) L edge obwód badanego okna, m, edge liniowy współczynnik przenikania ciepła, W/(m K), c różnica temperatury powietrza po stronie ciepłej i zimnej, K. (3) Współczynnik przenikania ciepła U m wg wzoru (1) w trakcie trwania pomiarów oblicza program komputerowy. Zakończenie badania następuje automatycznie po równoczesnym spełnieniu warunków, w odniesieniu do średnich wartości z kolejnych 3-godzinnych przedziałów pomiarowych, określonych np. następującymi zależnościami: 1 2 U m - U m1 ( U + U ) m m1 < 0,0015 ; 1 2 qsp - qsp1 ( q + q ) sp sp1 < 0,0015 ; ΔΘn - ΔΘn1 < 0,025 (5)

7 Znormalizowany współczynnik przenikania ciepła, U st, obliczono ze wzoru: -1-1 st = [Um - Rs, t + R(s, t),st] U (6) R(s,t),st = 0,17 (m 2 K)/W - normowy całkowity opór przejmowania ciepła, Rs,t - całkowity opór przejmowania ciepła, (m 2 K)/W, odpowiadający mierzonemu współczynnikowi przenikania ciepła, Um, wyznaczony z danych kalibracyjnych w funkcji wartości gęstości strumienia cieplnego, q. 2.4. Pomiary współczynnika przenikania ciepła ram Współczynnik przenikania ciepła ram okiennych mierzy się wg PN-EN 12412-2 [9], tj. wg punktu 2.3 ale po zastąpieniu szyb zespolonych w oknach płytami kalibracyjnymi ze polistyrenu EPS o znanym oporze cieplnym R fill i tej samej grubości co szyby zespolone. Dla okien z płytami kalibracyjnymi mierzy się współczynnik przenikania ciepła, U m,t, wg PN-EN ISO 12567-1 [6], a następnie oblicza współczynnik przenikania ciepła ram, U f, z następującego wzoru: 1 Δθ (A- A ) U s,fill f m, t A Rfill U f = - (7) Af Af Δθn U m,t - zmierzony współczynnik przenikania ciepła okna z płytą kalibracyjną, W/(m 2 K), A - powierzchnia okna, m 2 A f - powierzchnia ramy, m 2 R fill - opór cieplny płyty kalibracyjnej, m 2 K/W s,fill - różnica temperatury powierzchni płyty kalibracyjnej po stronie ciepłej i zimnej, K n - -różnica temperatury środowiska po stronie ciepłej i zimnej, K. 2.5. Pomiary współczynnika przenikania ciepła okien dachowych i innych wystających poza lico przegród Pomiary wykonuje się wg [6], [7] i [8], tj. tak jak dla okien zwykłych wg punktu 2.3, z tą różnicą, że: - okna dachowe montuje się od strony zimnej w otworze maski na głębokości zadeklarowanej przez producenta podanej w instrukcji montażu. Jeśli nie można ustalić głębokości osadzenia okna w otworze maski, to zgodnie z [7] przyjmuje się głębokość tego osadzenia wynoszącą 20 mm, - zmierzoną wartość współczynnika przenikania ciepła U w wg wzoru (1) traktuje się jako wynik końcowy badania bez przeprowadzenia korekty na wartość znormalizowaną wg wzoru (6).

8 2.6. Określanie niepewności pomiaru współczynnika przenikania ciepła Niepewność pomiaru współczynnika przenikania ciepła okna oblicza program komputerowy uwzględniający podstawowe niepewności składowe czujników i torów pomiarowych oraz niepewności wynikające ze stabilizacji warunków badania określonych podczas testowania i kalibracji stanowiska wg zależności podanych w [6] i [24]. Na rys. 5 przedstawiono przykładowe wyniki komputerowych obliczeń niepewności rozszerzonej bezwzględnej (dla poziomu ufności 90%) przy 5 wartościach współczynnika przenikania ciepła, w funkcji stosunku pola powierzchni próbki do pola powierzchni pomiarowej skrzynki grzejnej. 0,12 u(u m ), W/m 2 K 0,10 0,08 0,06 0,04 0,58 1,1 1,4 1,88 2,63 0,02 10 20 30 40 50 60 70 Stosunek pola powierzchni próbki do pola pomiarowego skrzynki, % Rys. 5. Niepewność pomiaru, u(u m ), współczynnika przenikania ciepła Z rysunku 5 wynika, iż niepewność bezwzględna pomiaru wzrasta wraz ze wzrostem wartości współczynnika przenikania ciepła U okien i drzwi i ze zmniejszaniem się ich powierzchni w stosunku do pola pomiarowego skrzynki. W przypadku próbek o współczynniku U = 0,58 2,63 W/(m 2 K) przy stosunku pola powierzchni okna do pola pomiarowego skrzynki większym od 0,4, niepewność pomiaru zawiera się w granicach od ok. 0,04 do 0,09 W/(m 2 K) i nie przekracza 0,06 przy U = 1,4 W/(m 2 K). 2.7. Przykładowy wynik pomiaru współczynnika przenikania ciepła Komplet wyników pomiarów np. dla drzwi pokazanych na rys. 6 stanowią karta oraz raport z badania. W tablicy 1 i 2 przedstawiono przykładowe wyniki pomiarów, zamieszczane zwykle w raportach i dotyczące współczynnika przenikania ciepła całych drzwi oraz wypełnień skrzydła wraz z wynikami pomiarów temperatury powierzchni. Rys. 6. Badane drzwi

9 Tablica 1. Wyniki pomiaru współczynnika przenikania ciepła drzwi Badane Obliczana wielkość drzwi wg rys. 6 me,sur (średnia temperatura płyty otaczającej - maski) C 9,66 Rsur (opór płyty otaczającej - maski) m 2 K/W 5,22 sur (współczynnik przewodzenia ciepła płyty otaczającej - maski) W/m K 0,03 edge (liniowy współczynnik przenikania ciepła na krawędzi drzwi) W/m K 0,01 s,sur (różnica temperatury powierzchni płyty otaczającej - maski) K 18,62 c (różnica temperatury powietrza) K 19,36 in (moc dostarczona do skrzynki grzejnej) W 73,09 sur (strumień ciepła przez płytę otaczającą -maskę) W 11,05 edge (brzegowy strumień ciepła ) W 0,66 qsp (gęstość strumienia ciepła przenikającego przez drzwi W/m 2 29,49 Fci (udział konwekcji we współczynniku przejmowania ciepła strona ciepła) - 0,42 Fce (udział konwekcji we współczynniku przejmowania ciepła strona zimna) - 0,82 Rs,t (całkowity opór przejmowania ciepła) m 2 K/W 0,18 ri (temperatura promieniowania strona ciepła) C 18,78 re (temperatura promieniowania strona zimna) C 0,02 ni (temperatura środowiska strona ciepła) C 19,14 ne (temperatura środowiska strona zimna) C 0,23 n (różnica temperatury środowiska) K 18,91 Um (współczynnik przenikania ciepła - zmierzony) W/(m 2 K) 1,56 Um (niepewność pomiaru ) W/(m 2 K) 0,06 U m (stabilność wyniku 3 godz. do 3 godz.) % 0,48 R (s,t)st (normowy całkowity opór przejmowania ciepła) m 2 K/W 0,17 Ust (współczynnik przenikania ciepła - normalizowany) W/(m 2 K) 1,58 Tablica 2. Wyniki pomiarów: temperatury na wewnętrznej powierzchni drzwi oraz oporu cieplnego i współczynnika przenikania ciepła wypełnień Drzwi wg rys. 6 oraz nr punktu i miejsce T ni =19,1 U c q c R c niep.u(uc) pomiaru C W/(m 2 K) W/m 2 m 2 K/W W/(m 2 K) 1 ościeżnica 14,50 2 ramiak skrz. 14,30 3 skrzydło 16,60 4 skrzydło 17,50 5 skrzydło 17,57 0,52 9,73 1,74 0,05 6 skrzydło 17,33 0,57 10,49 1,59 0,05 7 skrzydło 15,90 8 ramiak skrz 13,80 9 ościeżnica 14,30 10 szyba 12,60 2,77 51,55 0,19 0,07

10 3. Pomiary oporu cieplnego (współczynnika przenikania ciepła U g ) centralnego pola powierzchni szyb zespolonych 3.1. Uwagi ogólne Oszklenia stanowi zwykle 55 85 % powierzchni okna, dlatego wartość współczynnika przenikania ciepła centralnego pola powierzchni U g tego oszklenia ma bardzo duży wpływ na jego izolacyjność cieplną. Określenie wartości współczynnika U g ma szczególne znaczenie przy identyfikacji wyrobu, ocenie jakości oraz jako dana wyjściowa do obliczeń komputerowych. Poniżej przedstawiono trzy metody określania współczynnika U g. 3.2.. Metoda ciepłomierzowa wg Procedury badawczej ITB nr LF-1/93 Opór cieplny oszklenia wg Procedury badawczej ITB nr LF-1/93, tj. metody opisanej w PN-EN 1934:1999 Laboratorium Izolacji Termicznych określa od kilkudziesięciu lat. Badanie polega na zamontowaniu szyby zespolonej lub okna w masce stanowiska HOT BOX i zmierzeniu temperatury powierzchni oszklenia termoparami typu T oraz gęstości strumienia cieplnego przy użyciu cienkich przetworników gęstości strumienia cieplnego tzw. ciepłomierzy. Na podstawie tych danych oblicza się opór cieplny szyby zespolonej z poniższego wzoru: Δ T R g = (8) q Δ T - różnica temperatury powierzchni badanych elementów, o C, q - gęstość strumienia cieplnego, W/m 2. Mając wyznaczony opór cieplny oblicza się współczynnik przenikania ciepła z następującego wzoru: 1 U = (9) R si + Rg + Rse R Si + R se = 0,17 (m 2 K)/W suma normowych we opory przejmowania ciepła po stronie ciepłej i zimnej szyby, Wyniki przykładowych pomiarów przedstawiono w tablicy 2. 3.3. Metoda przy użyciu jednopróbkowego aparatu z ochronną płytą grzejną wg PN-EN 674 W ITB zakupiono nowy aparat do badania oporu cieplnego (współczynnika przenikania ciepła) szyb zespolonych pokazany na rys. 7. Jest to aparat jednopróbkowy wykonany zgodnie z wymaganiami PN-EN 674 oraz PN ISO 8302.

11 Rys. 7 Aparat płytowy do badania U g szyb zespolonych Badanie wykonywane zgodnie Z PN-EN 674 polega na pionowym usytuowaniu szyby zespolonej w aparacie i zmierzeniu temperatury powierzchni termoparami typu T oraz strumienia ciepła przenikającego przez szybę (mocy wydzielanej przez grzejnik pomiarowy). Mając te dane opór cieplny oraz współczynnik przenikania ciepła oblicza się ze wzorów (8) i (9). Pole pomiarowe aparatu ma wymiary 500x500 mm, dlatego zaleca się badanie szyb zespolonych o wymiarach od 800x800 mm. 3.4. Metoda badawczo obliczeniowa wg PN-EN 673 i PN-EN 12898 Metoda polega na obliczeniu współczynnika U g wg algorytmu podanego PN-EN 673 i przyjęciu danych wyjściowych do tych obliczeń. W przypadku specjalnych niskoemisyjnych powłok na szybach niezbędne jest określenie emisyjności powierzchni tych powłok przy użyciu spektrometru. Laboratorium Izolacji Termicznych wykonuje takie badania spektrometrem wg PN-EN 12898 pokazanym na rys. 8. Rys. 8. Stanowisko pomiarowe emisyjności powierzchni szyb wg PN-EN 12898.

12 3.5. Wnioski Istnieją różne metody badawcze i obliczeniowe współczynnika przenikania ciepła centralnego pola powierzchni szyb zespolonych. Celowym jest wykonanie badań porównawczych wyników uzyskiwanych różnymi metodami. W ITB przewiduje się wykonanie takich wstępnych badań i dlatego zachęcamy producentów okien, szyb i szkła do współpracy w tym zakresie. 4. Pomiary przewodności cieplnej materiałów ram okiennych i drzwiowych oraz określenie wartości deklarowanych i projektowych 4.1. Uwagi ogólne Wartości projektowej przewodności cieplnej materiałów ram okiennych i drzwiowych są potrzebne jako dane wyjściowe do obliczeń komputerowych współczynnika przenikania ciepła ram, liniowego współczynnika przenikania ciepła styku tych ram z oszkleniem lub z innym wypełnieniem oraz współczynnika przenikania całego okna lub drzwi. Określenie wartości projektowej przewodności cieplnej jest niezbędne wówczas, gdy: - do wykonania ram okiennych i drzwiowych, ich wypełnień oraz przekładek termicznych łączących gałęzie kształtowników metalowych stosuje się materiały, dla których w normach przedmiotowych [21], [22] i [23] nie ma podanych stabelaryzowanych wartości projektowych przewodności cieplnej, - producent danego materiału komponentu ocenia, iż jego wyrób charakteryzuje się innymi korzystniejszymi właściwościami cieplnymi od podanych w ww. normach. W związku z powyższym w następnym punkcie przedstawiono w skrócie sposób określania deklarowanej i projektowej przewodności cieplnej. 4.2. Określanie wartości deklarowanej i projektowej przewodności cieplnej Procedurę określania deklarowanej i projektowej wartości przewodności cieplnej materiałów i wyrobów budowlanych podano w PN-EN ISO 10456:2004 [23]. Najpierw wykonuje się pomiary wartości przewodności cieplnej wg [16], [17], [18] lub [19] w określonych warunkach temperatury (zwykle w 10 C) i wilgotności próbki, po czym oblicza się: - średnią wartość przewodności cieplnej ze wzoru (10), - odchylenie standardowe wg wzoru (11), - wartość graniczną przedziału tolerancji ze wzoru (12).

13 λ m n λi i 1 (10) n s λ n i 1 (λ i λ n 1 m ) 2 (11) λ90,90 λm k sλ (12) i zmierzona wartość przewodności cieplnej i-tej próbki materiału, W/(m K), m średnia wartość przewodności cieplnej z liczby n zbadanych próbek materiału, W/(m K), n liczba próbek poddanych badaniu przewodności cieplnej. s - odchylenie standardowe, 90,90 - wartość deklarowana przewodności cieplnej (graniczna dla przedziału jednostronnej statystycznej tolerancji), oznaczająca, że 90 % produkcji danego wyrobu ma być lepsza od wartości deklarowanej na poziomie ufności 90 %, W/(m K), k współczynnik dla 90 % przedziału ufności statystycznej tolerancji o wartości 90 % przyjmowany z tablicy C.1 normy [23] w zależności od liczby n zbadanych próbek; k = 2,74 dla n = 5, k = 2,07 dla n = 10. Na podstawie wyznaczonej deklarowanej wartości przewodności cieplnej oblicza się wartość projektową uwzględniającą warunki wynikające z przeznaczonego zastosowania, tj. z uwzględnieniem wpływu temperatury, wilgotności i ew. starzenia. Wymaga to przeliczenia wartości przewodności cieplnej z jednego zestawu warunków na drugi wg wzoru: λ (13) 2 = λ1 FT Fu Fa 1 - przewodności cieplna odpowiadająca pierwszemu zestawowi warunków, W/(m K), 2 - przewodności cieplna odpowiadająca drugiemu zestawowi warunków, W/(m K), F F T u = e = e ft (T2 - T1) fu (u2 - u1) F T czynnik konwersji z uwagi na temperaturę, F u czynnik konwersji z uwagi na wilgotność, F a czynnik konwersji z uwagi na starzenie, (14) (15)

14 f T współczynnik konwersji z uwagi na temperaturę, 1/K, f u współczynnik konwersji z uwagi na wilgotność, kg/kg, T 1 temperatura z pierwszego zestawu warunków, C, T 2 temperatura z drugiego zestawu warunków, C, u 1 wilgotność z pierwszego zestawu warunków, kg/kg, u 2 wilgotność z drugiego zestawu warunków, kg/kg,. 4.3. Wnioski W Laboratorium Izolacji Termicznych Zakładu Fizyki Cieplnej wykonujemy kompleksowo badania przewodności cieplnej oraz określamy wartości deklarowane i projektowe tej przewodności. Jeśli zachodzi potrzeba, tj. wówczas, gdy w normach nie ma podanych wartości współczynników konwersji f, określamy badaniami wpływ temperatury i wilgotności na przewodność cieplną, co umożliwia przeliczenie wartości z jednego zestawu warunków na drugie i określenie wartości deklarowane i projektowej przewodności cieplnej. 5. Nawiewniki powietrza zewnętrznego do pomieszczeń 5.1. Uwagi ogólne Wprowadzenie w Polsce uszczelek w przymykach okien i drzwi balkonowych spowodowało zdecydowanie zmniejszoną lub nawet brak wymiany powietrza w pomieszczeniach. Mając to na względzie uznano za niezbędne preferowanie regulowanego nawiewu powietrza [24] [29] (nawiewników montowanych m.in. w oknach) w celu wyeliminowania: - zwiększonych strat ciepła wskutek otwierania okien w sezonie ogrzewczym, - wzrostu wilgotności względnej powietrza w pomieszczeniach będącego przyczyną powstawania kondensacji powierzchniowej i rozwoju pleśni na przegrodach budynku. W związku z powyższym uznano (podobnie jak w innych krajach europejskich), iż okna powinny charakteryzować się dużą szczelnością, której nie powinno się pogarszać przez tzw. rozszczelnianie, tj. przez wycinanie fragmentów uszczelek i zastępowanie ich uszczelkami płaskimi. W celu ujednolicenia w Polsce wymagań odnośnie stosowania nawiewników powietrza zewnętrznego do pomieszczeń, już w 1996r. Zakład Fizyki Cieplnej we współpracy z innymi Zakładami ITB opracował instrukcję [30] ujmującą kompleksowo wymagania jakie powinny spełniać nawiewniki stosowane w pomieszczeniach budynków mieszkalnych, użyteczności publicznej i zamieszkania zbiorowego. Ponieważ w Polsce nawiewniki zaczęto stosować coraz częściej, w 2004r. Zakład Fizyki Cieplnej we współpracy z innymi Zakładami ITB opracował nowy dokument [31]

15 tzw. ZUAT (Zalecenia Udzielania Aprobat Technicznych), w którym wykorzystano dotychczasowe doświadczenia użytkowników i producentów. Ponadto w punkcie 4.18 normy [1] z 2006r. stwierdza się, iż urządzenia do przepływu powietrza zintegrowane z oknem lub z drzwiami zewnętrznymi należy badać wg punktu 4.1 normy PN-EN 131410-1:2004 [32], ale nie określono wymagań jakim powinny odpowiadać nawiewniki. Wymagania takie zawierają dokumenty w [31] i [33]. W następnym punkcie przedstawiono w skrócie metody badań nawiewników w zakresie: charakterystyk przepływowych przepływu nominalnego nominalnego i minimalnego, szczelności na przenikanie wody, podatności na kondensację powierzchniową. 5.2. Charakterystyki przepływowe Badania nawiewników przeprowadza się na stanowisku badawczym skrzyni obrotowej z otworem o wymiarach ok. (1,5 1,5 m), w którym umieszcza się element badany zamontowany zgodnie z zaleceniami producenta (zwykle jest to okno z nawiewnikiem lub płyta grub. ok. 20 mm z listwą drewnianą, o grubości zbliżonej do ramy okna, z zamontowanym w tej listwie nawiewnikiem). Stanowisko przystosowane jest do: - wytworzenia i utrzymywania nastawianej w zależności od potrzeb różnych (malejących i wzrastających) wartości różnicy ciśnienia po obu stronach nawiewnika, - pomiaru strumienia objętości powietrza przepływającego przez nawiewnik przy ww. wartościach różnicy ciśnienia, - pomiaru i kontroli temperatury powietrza, która powinna zawierać się w przedziale (20 5) C i nie zmieniać się o więcej niż 2 C, - pomiaru ciśnienia barometrycznego. Nastawiane wartości różnicy ciśnienia, zależne od sposobu regulacji przepływu powietrza przez nawiewniki, wynoszą [31] i [32]: - 1, 2, 4, 8, 10, i 20 Pa w przypadku nawiewników powietrza regulowanych ręcznie z elementem regulacyjnym ustawionym w pozycjach całkowitego otwarcia i zamknięcia, - 1, 2, 4, 8, 10, 15, 20, 30, 40, 60, 80 i 100 Pa w przypadku nawiewników powietrza regulowanych automatycznie w zależności od różnicy ciśnienia, - jw. - w przypadku nawiewników powietrza regulowanych ręcznie i automatycznie w zależności od różnicy ciśnienia przy ustawieniu elementu ręcznej regulacji w pozycjach całkowitego otwarcia i zamknięcia, - jw. - w przypadku nawiewników powietrza regulowanych automatycznie, w zależności od innych niż różnica ciśnienia wielkości fizycznych, przy zablokowaniu elementu służącego do automatycznej regulacji w pozycji w pozycjach całkowitego otwarcia i zamknięcia, - jw. - w przypadku nawiewników regulowanych ręcznie i automatycznie, w zależności od innych niż różnica ciśnienia wielkości fizycznych, przy ustawieniu regulacji ręcznej i zablokowaniu elementu automatycznej regulacji nawiewnika w pozycji w pozycji całkowitego otwarcia, a następnie zamknięcia.

16 Zmierzone wartości strumienia powietrza przepływającego przez nawiewniki należy przeliczyć na wartości strumienia powietrza w warunkach umownych (20 C i 101325 Pa) wg wzorów podanych w [31] i [32] i przedstawić w formie tabelarycznej oraz graficznej na wykresie w skali bilogarytmicznej w celu określenia współczynnika korelacji równań regresji charakterystyk przepływowych wyznaczonych metodą najmniejszych kwadratów. Jeśli współczynniki korelacji są R 2 większe od 0,98, to charakterystyki przepływowe nawiewnika przedstawiane są w postaci równania: n v cor = K (Δp) q (16) q v cor strumień objętości powietrza przepływający przez nawiewnik w warunkach umownych, l/s, p różnica ciśnienia po obu stronach nawiewnika, Pa, n wykładnik przepływowy którego wartość powinna być zawarta po zaokrągleniu między 0,5 i 1, K - współczynnik przepływowy nawiewnika. Na podstawie charakterystyk przepływowych podanych w tablicach lub ze wzoru (16) określa się: - przepływy nominalne przy p = 10 Pa i ustawieniu elementu regulacyjnego w pozycji całkowitego otwarcia, - przepływy minimalne przy p = 10 Pa i ustawieniu elementu regulacyjnego w pozycji całkowitego zamknięcia. Przepływy nominalne powietrza przez nawiewniki odnoszący się do elementu regulacyjnego znajdującego się w pozycji całkowitego otwarcia przy różnicy ciśnienia 10 Pa powinny zawierać się w granicach podanych w normie [33]: - 20 50 m 3 /h wymaganych dla wentylacji grawitacyjnej, - 15 30 m 3 /h wymaganych dla wentylacji mechanicznej. Przepływy minimalne powietrza przez nawiewniki odnoszące się do elementu regulacyjnego znajdującego się w pozycji całkowitego zamknięcia przy różnicy ciśnienia 10 Pa powinny zawierać się w granicach wynoszących 20 do 30 % przepływów nominalnych podanych w [33]. 5.3. Szczelność na przenikanie wody Badanie przeprowadza się na stanowisku wg punktu 5.2, metodą podaną w PN-EN 1027 [34], polegającą na ustaleniu granicznej wartości różnicy ciśnienia, przy której nawiewniki są szczelne na przenikanie wody opadowej. W przypadku nawiewników powietrza regulowanych ręcznie oraz regulowanych ręcznie i automatycznie w zależności od różnicy ciśnienia, element regulacji ręcznej podczas badania powinien być ustawiony w pozycji całkowitego zamknięcia.

17 W przypadku nawiewników powietrza regulowanych automatycznie w zależności od innych niż różnica ciśnienia wielkości fizycznych, element do automatycznej regulacji powinien być zablokowany w pozycji całkowitego otwarcia. W przypadku nawiewników powietrza regulowanych ręcznie i automatycznie element ręcznej regulacji powinien być ustawiony w pozycji całkowitego zamknięcia, a element automatycznej regulacji w powinien być zablokowany w pozycji całkowitego otwarcia. W odniesieniu do okiennych nawiewników powietrza, których cały element zewnętrzny usytuowany jest w strefie osłoniętej przed opadami deszczu, wg rys. 1 podanego w [31], nie stawia się wymagań ze względu na przenikanie wody opadowej. Ustalone graniczne wartości różnicy ciśnienia umożliwiają ustalenie zakresu stosowania nawiewników usytuowanych poza strefą, wg rys. 1 [31]. Wówczas zakres stosowania zależny od wysokości budynku i jego usytuowania w strefach wiatrowych RP wynika z wymagań podanych w instrukcji ITB nr 224 [35], przywołującej normę PN-77/B-02011 [36]. 5.4. Podatność na kondensację powierzchniową Podatność na kondensację powierzchniową określa wartość wilgotności względnej powietrza wewnętrznego, przy której wystąpi kondensacja pary wodnej na powierzchni wewnętrznej nawiewnika stykającej się z powietrzem wewnętrznym. Wartość tej wilgotności wyznacza się na podstawie minimalnej wartości temperatury tej powierzchni obliczanej wg [37] programami komputerowymi w stanie ustalonego przepływu ciepła w obszarze 2D i określonych warunkach wymiany ciepła na brzegach tego obszaru, tj. przy przyjęciu: temperatury projektowej powietrza zewnętrznego i wewnętrznego wg [4], współczynników przejmowania ciepła na powierzchni wewnętrznej i zewnętrznej budynku wg [38]. Obliczenia można wykonać dla kilku wartości temperatury projektowej powietrza zewnętrznego oraz wyznaczyć wartość bezwymiarowego czynnika temperaturowego f Rsi [39]: f Rsi θ = θ si i - θ - θ si temperatura na wewnętrznej powierzchni przegrody, C, e - temperatura środowiska zewnętrznego, C, i - temperatura środowiska wewnętrznego, C. e e Ponieważ nie ma wymagania dotyczącego wartości wilgotności względnej powietrza, przy której nie dopuszcza się kondensacji pary wodnej na powierzchni wewnętrznej nawiewnika (wartości współczynnika f Rsi ), dlatego do oceny porównawczej wykonuje się obliczenia ww. wartości zwykle dla połączenia ramy okiennej z szybą zespoloną. (17)

18 5.5. Wnioski W Laboratorium Izolacji Termicznych Zakładu Fizyki Cieplnej od kilkunastu lat wykonujemy badania charakterystyk przepływowych przepływu nominalnego nominalnego i minimalnego, szczelności na przenikanie wody, a od kilku lat także obliczenia podatności na kondensację powierzchniową. Wykonujemy badania nawiewników przewidzianych do zamontowania w przegrodach budynków, w tym szczególnie zamontowanych w oknach usytuowanych pionowo oraz w oknach dachowych o różnym nachyleniu do płaszczyzny poziomej. 6. Porównanie wyników uzyskanych metodą GHB i metodą komputerowych obliczeń 6.1. Przedmiot badań i obliczeń oraz wyniki W latach 2004 i 2005 zrealizowano w Zakładzie Fizyki Cieplnej ITB temat NF-47 [41], [42], obejmujący ocenę porównawczą wyników badań właściwości cieplnych okien, uzyskanych metodą empiryczną [40] i metodą komputerowych obliczeń dwuwymiarowego pola temperatury programem [43]. Do pomiarów i obliczeń wybrano okna referencyjne o różnej izolacyjności cieplnej, tj. okna najczęściej stosowane w Polsce o wymiarach ok. 1,5 1,5 m i następującej charakterystyce: - jednoramowe z ramami z drewna iglastego lub meranti, z trój i pięciokomorowych kształtowników PVC albo z kształtowników aluminiowych z przekładką termiczną o różnej wysokości, - jednorzędowe, dwudzielne otwieralne ze słupkiem stałym, - jednorzędowe, dwudzielne nieotwieralne ze słupkiem, - dwurzędowe z górnym rzędem nieotwieralnym i dolnym trójdzielnym z kwaterami stałym i jednym skrzydłem uchylno-rozwieralnym, - nierozszczelnione i rozszczelnione, - z szybami zespolonymi 4/16/4 lub 4/14/4, o różnej izolacyjności cieplnej oraz z płytami kalibracyjnymi zastępującymi oszklenie. Badano okna z kompletnym wyposażeniem. Na rys. 9 przedstawiono wartości oraz względne różnice między wynikami obliczeń i pomiarów współczynnika przenikania ciepła U w uzyskane w badaniach i obliczeniach komputerowych zrealizowanych w ramach tematu [41] i [42].

19 obliczenia pomiary 3 2,5 U w, W/(m 2 K) 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 Rys.9. Porównanie wyników obliczeń i pomiarów współczynnika przenikania ciepła U w (32 okna wg opisu podanego w [16 ]). Okna nr 1 16 - ramy z kształtowników PVC, nr 17 24 - ramy z drewna, nr 25 32 ramy - z kształtowników aluminiowych z przekładką termiczną. 6.2. Wnioski z badań i komputerowych obliczeń 1) Badania 32 okien (o U w =1,2 do 2,6 W/(m 2 K)) wykazały następujące różnice między zmierzonymi i obliczonymi wartościami U w : - w odniesieniu do okien z ramami z PVC różnica względna jest bardzo mała, gdyż wynosi 3,3 % (0,04 W/(m 2 K)) i nie przekracza wartości niepewności złożonej pomiaru 0,05 W/(m 2 K). Wyjątek stanowi jedno okno, dla którego maksymalna różnica wynosi 5,7 %. Przekroczenie wartości niepewności złożonej pomiaru jest więc niewielkie i przypadkowe; - w odniesieniu do okien z ramami z drewna maksymalna różnica nie przekracza 8,9 % (0,17 W/(m 2 K)). Zależy ona od przyjętej do obliczeń komputerowych wartości współczynnika przewodzenia ciepła drewna, dlatego niezbędne jest przyjmowanie wartości na podstawie wcześniej przeprowadzonych badań; - w odniesieniu do okien z kształtowników aluminiowych z przekładką termiczną różnica względna nie przekracza 7,2 % (0,13 W/(m 2 K)). Do obliczeń konieczna jest identyfikacja rodzaju powierzchni kształtowników aluminiowych: widocznych oraz między przekładkami termicznymi i przyjmowanie wartości emisyjności równej 0,9 w odniesieniu do powierzchni pokrytych lakierem, a 0,12 w odniesieniu do aluminium niepokrytego lakierem lub ewentualne określenie wartości współczynnika emisyjności powierzchni na podstawie wyników badań. 2) Różnice wyników uzyskanych metodą pomiarową i obliczeniową ocenia się jako niewielkie. Nie stwierdzono przy tym występowania odchyłek systematycznych, wymagających uwzględnienia. W związku z powyższym wyniki uzyskane metodą

20 osłoniętej skrzynki grzejnej i metodą komputerowych obliczeń można traktować jako równorzędne. 3) Właściwości cieplne okien i drzwi balkonowych mogą więc być określane w procesie aprobacyjnym (wstępne badania typu) przez obliczenia komputerowe, a nie tylko badania eksperymentalne. 7. Podsumowanie Zakład Fizyki Cieplnej oraz Laboratorium Izolacji Technicznych ITB bada i oblicza komputerowo wartości współczynnika przenikania ciepła U okien i drzwi metodami zwalidowanymi, uznanymi w Europie i potwierdzonymi akredytacją przez PCA. Metody badawcze i komputerowe obliczenia współczynnika U można traktować równoważnie pod warunkiem spełnienia zaleceń przedstawionych w punkcie 3.2 i dotyczących w szczególności przyjmowania do obliczeń: - wartości współczynnika przewodzenia ciepła drewna, z którego wykonuje się ramy okien i drzwi na podstawie badań, - wartości emisyjności 0,9 w odniesieniu do powierzchni pokrytych lakierem i 0,12 w odniesieniu do aluminium niepokrytego lakierem lub określenie wartości współczynnika emisyjności powierzchni na podstawie badań, - udokumentowanej deklarowanej przez producenta wartości współczynnika przenikania ciepła centralnego pola powierzchni oszklenia badaniami wg [11] [15]. Wyniki komputerowych obliczeń mogłyby być wykorzystywane np. do ustalenia górnej deklarowanej granicy wartości współczynnika przenikania ciepła w celu sprawdzenia czy okna będą spełniały wymagania przepisów krajowych [4] w procesie aprobacyjnym (wstępne badania typu). Badania metodą osłoniętej skrzynki grzejnej, określające rzeczywiste wartości współczynnika przenikania ciepła okna (np. referencyjnego o określonych wymiarach i reprezentatywnego dla danego systemu) zaleca się wykorzystywać głównie w procesie wydawania Rekomendacji technicznych, certyfikatów, przypadkach spornych, przetargowych itp. 8. Bibliografia 1. PN-EN 14351-1:2006 Okna i drzwi - Norma wyrobu, właściwości eksploatacyjne - Część 1: Okna i drzwi zewnętrzne bez właściwości dotyczących odporności ogniowej i/lub dymoszczelności. 2. ZUAT 15/III.11/2005. Okna i drzwi balkonowe z kształtowników z nieplastifikowanego polichlorku winylu (PVC-U), z kształtowników aluminiowych lub z drewna klejonego warstwowo. 3. ZUAT 15/III.13/2005. Drzwi rozwierane zewnętrzne.

21 4. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12.04.2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz. U. z 2002 r. nr 75, poz. 690). 5. PN-EN ISO 8990:1998 Izolacja cieplna. Oznaczanie właściwości związanych z przenikaniem ciepła w stanie ustalonym. Kalibrowana i osłonięta skrzynka grzejna. 6. PN-EN ISO 12567 1:2004 Cieplne właściwości okien i drzwi. Określanie współczynnika przenikania ciepła metodą skrzynki grzejnej. Część 1: Kompletne okna i drzwi. 7. PN-EN ISO 12567 2:2006 Cieplne właściwości użytkowe okien i drzwi. Określanie współczynnika przenikania ciepła metodą skrzynki grzejnej. Część 2: Okna dachowe i inne okna wystające z płaszczyzny. 8. Procedura badawcza ITB nr LF-10/2003. Określanie współczynnika przenikania ciepła okien dachowych i innych okien wystających poza lico przegród, metodą osłoniętej skrzynki grzejnej. 9. PN-EN 12412 2:2005 Cieplne właściwości użytkowe okien, drzwi i żaluzji. Określanie współczynnika przenikania ciepła metodą skrzynki grzejnej. Część 2: Ramy. 10. Procedura badawcza ITB nr LF-11/2003. Określanie współczynnika przenikania ciepła ram, słupków i rygli okiennych oraz drzwiowych metodą osłoniętej skrzynki grzejnej. 11. PN-EN 674:1999 Szkło w budownictwie. Określenie współczynnika przenikania ciepła U. Metoda osłoniętej płyty grzejnej. 12. PN-EN 673:1999 Szkło w budownictwie. Określenie współczynnika przenikania ciepła U. Metoda obliczeniowa. 13. PN-EN 12898:2004 Szkło w budownictwie. Określenie emisyjności. 14. PN-EN 1934:1999 Właściwości cieplne budynków. Określanie oporu cieplnego metodą skrzynki grzejnej z użyciem ciepłomierza. 15. Procedura badawcza ITB nr LF-1/93. Oznaczanie oporu cieplnego fragmentów ścian w komorze klimatycznej przy użyciu przetworników gęstości strumienia cieplnego. 16. PN-ISO 8302:1999 Izolacja cieplna. Określanie oporu cieplnego i właściwości z nim związanych w stanie ustalonym. Aparat płytowy z osłoniętą płytą grzejną. 17. PN-ISO 8301:1998 Izolacja cieplna. Określanie oporu cieplnego i właściwości z nim związanych w stanie ustalonym. Aparat płytowy z czujnikami gęstości strumienia cieplnego. 18. PN-EN 12664:2002 Właściwości cieplne materiałów i wyrobów budowlanych. Określanie oporu cieplnego metodami osłoniętej płyty grzejnej i czujnika strumienia cieplnego. Suche i wilgotne wyroby o średnim i małym oporze cieplnym. 19. PN-EN 12667:2002 Właściwości cieplne materiałów i wyrobów budowlanych. Określanie oporu cieplnego metodami osłoniętej płyty grzejnej i czujnika strumienia cieplnego. Wyroby o dużym i średnim oporze cieplnym. 20. PN-EN ISO 10077-2:2005 Cieplne właściwości użytkowe okien, drzwi i żaluzji. Obliczanie współczynnika przenikania ciepła. Część 2: Metoda komputerowa dla ram.

22 21. PN-EN ISO 10077-1:2006 (U). Cieplne właściwości użytkowe okien, drzwi i żaluzji. Obliczanie współczynnika przenikania ciepła. Część 1: Postanowienia ogólne. 22. PN-EN 12524:2003 Materiały i wyroby budowlane. Właściwości cieplnowilgotnościowe. Tabelaryczne wartości obliczeniowe. 23. PN-EN ISO 10456:2004: Materiały i wyroby budowlane -- Procedury określania deklarowanych i obliczeniowych wartości cieplnych. 24. Zb. Owczarek. Przewidywane kierunki zmian w wymaganiach dla stolarki budowlanej. Referat wygłoszony na seminarium I Targów Technicznych Stolarka budowlana 93. Stałej Wystawie Budownictwa w Warszawie, ul. Bartycka 26. COIB Warszawa 2-3 kwietnia 1993r. 25. Zb. Owczarek. Wymagania techniczno-użytkowe dla okien i przewidywane kierunki zmian. Referat wygłoszony na seminarium Targów Budowlanych Gdańska Wiosna Budowlana oraz OKNA 93. Gdańsk 22-24 kwietnia 1993r. Hala Olivia. 26. Zb. Owczarek. Stolarka otworowa okna i drzwi balkonowe z drewna i tworzyw sztucznych. Budownictwo i Gospodarka Miejska nr 9/96. Oficyna wydawnicza COIB, Warszawa 1996r. 27. Krzysztof Kasperkiewicz. Nawiewniki powietrza zewnętrznego środkiem do poprawy działania wentylacji w budynkach poddawanych termorenowacji. Magazyn Budowlany nr 5/96. Warszawa 1996r. 28. Krzysztof Kasperkiewicz. Nawiewniki powietrza recepta na zbyt szczelne okna. Materiały Budowlane nr/96. Warszawa 1996r. 29. K. Kasperkiewicz, Z. Owczarek, B. Szudrowicz. Nowe wymagania technicznoużytkowe dla okien i drzwi balkonowych. Budownictwo i prawo nr 2/98. Warszawa 1998r. 30. Instrukcja ITB nr 343/96: Nawiewniki powietrza zewnętrznego do pomieszczeń, Warszawa 1996. 31. ZUAT-15/III.06/2004: Nawiewniki powietrza montowane w zewnętrznych przegrodach budynków. 32. PN-EN 13141-1:2006: Wentylacja budynków. Badanie właściwości elementów/wyrobów do wentylacji mieszkań, Część 1: Urządzenia do przepływu powietrza, montowane w przegrodach zewnętrznych i wewnętrznych. 33. PN-83/B-03430/Az3. Wentylacja w budynkach mieszkalnych zamieszkania zbiorowego i użyteczności publicznej. 34. PN-EN 1027:2001: Okna i drzwi. Wodoszczelność. Metoda badania. 35. Instrukcja nr 224/79 Wymagania techniczno - użytkowe dla lekkich ścian osłonowych w budownictwie ogólnym. ITB Warszawa 1979 r. 36. PN-77/B-02011. Obciążenia w obliczeniach statycznych. Obciążenie wiatrem. 37. PN-EN ISO 10211-1:2005/ Ap1:2006: Mostki cieplne w budynkach. Obliczanie strumieni cieplnych i temperatury powierzchni. Część 1: Metody ogólne.

23 38. PN-EN ISO 6946:2004: Komponenty budowlane i elementy budynku. Opór cieplny i współczynnik przenikania ciepła. Metoda obliczania. 39. PN-EN ISO 13788:2003: Cieplno-wilgotnościowe właściwości komponentów budowlanych i elementów budynku. Temperatura powierzchni wewnętrznej konieczna do uniknięcia krytycznej wilgotności powierzchni i kondensacja międzywarstwowa. Metody obliczania. 40. Zb. Owczarek. Osłonięta skrzynka grzejna do badania współczynnika przenikania ciepła okien i drzwi, Kwartalnik ITB nr 3, Warszawa 2005. 41.. Praca naukowo-badawcza NF-47/04 - Ocena porównawcza obliczeń i badań współczynnika przenikania ciepła okien, ITB, Warszawa 2004. 42. Praca naukowo-badawcza NF-47/05 - Ocena porównawcza obliczeń i badań współczynnika przenikania ciepła okien, ITB, Warszawa 2005. 43. Program komputerowy BISCO firmy PHYSIBEL, www.physibel.be