PERSPEKTYWY ROZWOJU WSPÓŁPRACY SFERY NAUKI I PRZEDSIĘBIORSTW W ZAKRESIE TRANSFERU WIEDZY I TECHNOLOGII W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM 1 Anna Kaczmarek Tomasz Lipczyński 1 opracowanie w ramach projektu Innowacyjne zachodniopomorskie konkurencyjne zachodniopomorskie. Wsparcie tworzenia i rozwoju sieci współpracy sfery nauki z przedsiębiorstwami w ramach Priorytetu VIII Regionalne kadry gospodarki Poddziałania 8.2.1 Wsparcie dla współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw dofinansowane z Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki. Projekt współfinansowany przez Unię Europejska w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego (2012 rok). 1
Spis treści Wprowadzenie 3 Słownik pojęć użytych w opracowaniu 5 Rozdział 1. Analiza rozwoju współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw 13 1.1 Wyznaczniki pożądanych zachowań w zakresie transferu wiedzy ze środowiska naukowego do sektora prywatnego 13 1.2 Bariery i ograniczenia w rozwoju współpracy w zakresie transferu wiedzy i technologii 16 1.3 Rozwiązania służące przełamaniu barier 19 1.4 Korzyści wynikające ze współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw 26 Rozdział 2. Komercjalizacja wyników badań naukowych dla rozwoju gospodarki 28 Rozdział 3. Pozyskiwanie kapitału na działalność B+R 35 3.1 Działalność sektora B+R w Polsce 35 3.2 Źródła finansowania B+R 37 Rozdział 4. Własności intelektualne jako przedmiot transakcji handlowej 50 Rozdział 5. Komercjalizacja innowacji i transferu technologii 53 Rozdział 6. Działania służące rozwojowi rozwoju współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw w zakresie transferu wiedzy i technologii w województwie zachodniopomorskim 62 6.1 Specyfika regionu 62 6.2 Otoczenie 63 6.3 Potencjał badawczy województwa zachodniopomorskiego 67 6.4 Bariery rozwoju innowacji 69 6.5 Perspektywy rozwoju 71 Wnioski 76 Spis ilustracji 77 Wykaz tabel 77 Literatura 78
Wprowadzenie Współczesną gospodarkę charakteryzują szybkie i radykalne zmiany oraz postępujący proces globalizacji. Podstawowym warunkiem przetrwania i rozwoju przedsiębiorstwa w warunkach zmiennego i konkurencyjnego otoczenia jest potrzeba szerokiej, specjalistycznej wiedzy oraz wielu zasobów i umiejętności. Problematyka budowania trwałej przewagi konkurencyjnej przedsiębiorstwa jest zagadnieniem obszernym i złożonym. Jednak ciągle zmieniające się otoczenie powoduje konieczność nieco innego spojrzenia na mechanizmy kreujące przewagę konkurencyjną. Szybkie tempo zmian i narastająca złożoność otoczenia znacząco wpływają na ograniczenie autonomii pojedynczych przedsiębiorstw ich menadżerów i wymuszając poszukiwanie źródeł przewagi konkurencyjnej poza przedsiębiorstwem. Specyfika działalności wielu współczesnych przedsiębiorstw, a zwłaszcza krótkie cykle życia produktów, wraz z silną presją konkurencyjną, sprawiają, że na sukces rynkowy w dużej mierze wpływa możliwość elastycznego dostosowania się do zmiennych warunków otoczenia. Jednocześnie rozwój firm wymaga ciągłej wymiany myśli badawczej i technicznej, dostępu do nowoczesnych technologii i laboratoriów badawczych, które mogą zapewnić polskie uczelnie. Bez względu na definicje i podejście do zagadnienia konkurencyjności, coraz powszechniejsze staje się docenienie wiedzy, jako głównego czynnika kształtującego sukces przedsiębiorstwa. Pojawiło się nowe pojęcie gospodarka oparta na wiedzy. Oznacza to, że dla rozwoju poszczególnych gospodarek i państw, mniejszą rolę będą odgrywać materialne czynniki produkcji, a coraz istotniejszy będzie wkład czynnika ludzkiego, w tym wiedzy 2. W świetle tych aspektów współpraca sfery nauki ze sferą biznesu staję się nieodzownym czynnikiem zapewnienia przewagi konkurencyjnej i długookresowego rozwoju przedsiębiorstwa. Żyjemy teraz w XXI wieku Wieku Informacji. Szkolnictwo potrzebuje profesjonalnej komunikacji w zarządzaniu strategicznym po to, aby być proaktywne w miejsce reaktywnego szkolnictwa. Szkolnictwo musi wybrać rolę aktywnego gracza w swoim społeczeństwie, nie tak jak w przeszłości pasywnego. 3 Intensywny rozwój gospodarki opartej na wiedzy prowadzi do powiększenia powiązań badawczych na styku nauki i biznesu. Potrzeba wszechstronnego i trwałego połączenia uczelni oraz środowiska akademickiego ze sferą przedsiębiorczości nie stanowi już wątpliwości, a jest traktowana jako konieczność. Pozwala też w nowych warunkach nawiązać dialog pomiędzy dwoma sferami. Taka współpraca z gospodarką jest rentowna dla podmiotów w niej uczestniczących. W biznesie można zweryfikować użyteczność swojej wiedzy i pomysłów, a przy tym mieć z tego pożytek materialny. Natomiast praktyka biznesowa może zaowocować pomysłami na nowe badania. Dla uczelni jako instytucji współdziałanie z biznesem może stanowić źródło finansowania, prestiżu, a także naukowych i programowych inspiracji. Dostęp do kapitału stanowi dla polskich przedsiębiorców, w szczególności małych i średnich, główną barierę prowadzenia działalności inwestycyjnej. Ze względu na wysokie koszty i trudne warunki pozyskania kredytu przez małe i średnie przedsiębiorstwa, szczególnego znaczenia nabiera rozwój systemu gwarancji, poręczeń kredytowych i funduszy pożyczkowych. 4 Wspomaganie konkurencyjności gospodarki, wzrostu gospodarczego oraz zmian struktury gospodarczej wymaga 2 Klepacki B., Wiedza jako wartość i czynnik produkcji oraz warunek rozwoju. Wieś Jutra nr 5 (142), Warszawa. 2010. 3 National School Public Relations Association, www.nspra.org, [dostęp na dzień 17.06.2012]. 4 Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29.11.2006. 3
między innymi wspierania przedsiębiorstw w zakresie tworzenia i wdrażania innowacji produktowych, procesowych i organizacyjnych. Przedsiębiorczość akademicka z jednej strony jest to przedsiębiorczość środowiska akademickiego studentów, doktorantów, kadry akademickiej pracowników samodzielnych, pomocniczych i administracji. 5 Kanałem transferu wiedzy i innowacji jest zakładanie przedsiębiorstw przez pracowników uczelni, jej studentów i doktorantów, na terenie uczelni lub w jej pobliżu. Z drugiej strony szkoła wyższa to swoiste przedsiębiorstwo, które może i powinno być dobrze zorganizowane i zarządzane. W procesie dydaktycznym uczelnia kształci przyszłe kadry dla gospodarki, administracji, nauki, kultury i sztuki. Częściowo proces ten jest odpłatny i poddany pewnym rygorom jakości i prawom rynku. Na uczelni prowadzi się badania, a w ich wyniku powstaje nowa wiedza i innowacje. Ta wiedza i innowacje stanowią sprzedawalny produkt o trudnej do przecenienia wartości. Uczelnia może go przekazać nieodpłatnie lub odpłatnie na drodze prawnej umowa licencyjna i/lub wdrożeniowa, sprzedaż patentu, usługi i ekspertyzy dla gospodarki, udostępnianie zasobów bibliotecznych, usługi analityczne, udostępnianie specjalistycznej aparatury. W literaturze anglosaskiej przedsiębiorczość akademicka jest identyfikowana jedynie z tworzeniem firm technologicznych start-up typu spin-off/spin-out. W większym lub mniejszym stopniu uczelnia może czerpać przychody z tego typu działalności. Przedsiębiorczość akademicka z natury rzeczy jest innowacyjna. Kraje Unii Europejskiej nie dorównują Stanom Zjednoczonym, Japonii i innym ekonomicznym potęgom z Azji pod względem wskaźników charakteryzujących innowacyjność gospodarki. Na rozwój przedsiębiorczości akademickiej należy patrzeć z pespektywy szansy na budowę nowej jakości, która przyczyni się do wzrostu zdolności gospodarki w obszarze tworzenia nowych produktów i technologii. W edukacji bezwzględnie najważniejsza jest jakość. Takim warunkiem sine qua non poprawy rzeczywistości w polskim szkolnictwie wyższym jest niezgoda na bylejakość i mierność, która gubi naukę. Jakość i jeszcze raz jakość. 6 Uwarunkowania prawne dla rozwoju przedsiębiorczości naukowej w Polsce to przede wszystkim zapisy ustawy Prawo o szkolnictwie wyższym W swoich działaniach uczelnie kierują się zasadami wolności nauczania, wolności badań naukowych oraz wolności twórczości artystycznej. Uczelnie, pełniąc misję odkrywania i przekazywania prawdy poprzez prowadzenie badań i kształcenie studentów, stanowią integralną część narodowego systemu edukacji i nauki. Uczelnia ma w szczególności prawo do prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych oraz określania ich kierunków; współpracy z innymi jednostkami akademickimi i naukowymi, w tym zagranicznymi, w realizacji badań naukowych i prac rozwojowych, na podstawie porozumień w celu pozyskiwania funduszy z realizacji badań, w tym z ich komercjalizacji oraz wspierania mobilności naukowców; wspierania badań naukowych prowadzonych przez młodych naukowców, w szczególności przez przeprowadzanie konkursów. Uczelnie współpracują z otoczeniem społeczno-gospodarczym, w szczególności w zakresie prowadzenia badań naukowych i prac rozwojowych na rzecz podmiotów gospodarczych, w wyodrębnionych formach działalności, w tym w drodze utworzenia spółki celowej, a także przez udział przedstawicieli pracodawców w opracowywaniu programów kształcenia i w procesie dydaktycznym. 7 Niniejsza publikacja jest formą informatora, przewodnika dla przedsiębiorców i przedstawicieli świata nauki w obszarze podstawowych zagadnień dotyczących transferu wiedzy i technologii, jak i pojęć omawianych przy współpracy sfery nauki i biznesu. Celem opracowania jest próba przedstawienia 5 Innowacyjna przedsiębiorczość akademicka światowe doświadczenia, red. J. Guliński, K. Zasiadły, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, 2005. 6 B. Kudrycka, Minister Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Gazeta Wyborcza z dnia 05.09.2009. 7 USTAWA z dnia 27 lipca 2005 r. Prawo o szkolnictwie wyższym. (Dz. U. Nr 164, poz. 1365, z późn. zm.) 4
potencjału gospodarczego i badawczego województwa zachodniopomorskiego w perspektywie rozwoju współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw w zakresie transferu wiedzy i technologii w województwie zachodniopomorskim. W pracy przedstawiono istniejące modele i sposoby transferu wiedzy, technologii i innowacji. Opisano sposoby komercjalizacji wiedzy z uwzględnieniem specyfiki Pomorza Zachodniego. Przedstawiono główne instytucje działające na rzecz innowacyjności, prowadzące badania naukowe, rozwijające i wdrażające nowe technologie a także kojarzące przedsiębiorców i wspierające ich w prowadzeniu działalności. E-informator zawiera też słowniczek podstawowych pojęć związanych z transferem technologii. Wybrane zagadnienia mają posłużyć jako punkt wyjścia w poszukiwaniu rozwiązań na konkretne problemy, z którymi borykają się przedsiębiorcy i szkolnictwo wyższe. Rozdział 6 został w całości napisany przez Tomasza Lipczyńskiego, a pozostałe są wspólnego autorstwa Anny Kaczmarek oraz Tomasza Lipczyńskiego. Słownik pojęć użytych w opracowaniu W najbardziej tradycyjnym rozumieniu transfer technologii odbywa się pomiędzy sferą badawczonaukową (uniwersytety, politechniki, jednostki badawczo-rozwojowe) a sferą biznesową (przedsiębiorstwa przemysłowe). 8 Analiza zjawiska transferu technologii powinna się rozpocząć od definicji pojęcia technologia ze względu na różne jej rozumienie. Rozważania na temat technologii nie powinny ograniczać się wyłącznie do technologii w wąskim rozumieniu rozwiązań technologicznych ale także powinny uwzględniać wiedzę technologiczną, techniczną, rozwiązania procesowe i organizacyjne. 9 Technologię rozumiemy, zgodnie z objaśnieniami do PNT-02 Sprawozdania o innowacjach w przemyśle za rok 2009, bardzo szeroko, jako cały kompleks wiedzy, umiejętności, praktyki, wyposażenia i doświadczeń produkcyjnych. Podobnie pojęcie transferu technologii uległo poszerzeniu. Niegdyś transfer technologii kojarzony był z wymianą technologii zmaterializowanej (maszyny, urządzenia). Ewolucja tego pojęcia polegała na stopniowym uzupełnianiu definicji o licencje, patenty, know-how, a także informacje (przykładowo informacja techniczna) 10. Transfer technologii jest nierozłącznie związany z innowacją. Na potrzeby pracy przyjęto, iż działalność innowacyjną (Innovation activity) 11 stanowi szereg działań o charakterze naukowym (badawczym), technicznym, organizacyjnym, finansowym i handlowym (komercyjnym), których celem jest opracowanie i wdrożenie nowych lub istotnie ulepszonych wyrobów i procesów, przy czym wyroby te i procesy są nowe przynajmniej z punktu widzenia wprowadzającego je przedsiębiorstwa. Niektóre z tych działań są innowacyjne same w sobie, inne zaś mogą nie zawierać elementu nowości, lecz są niezbędne do opracowania i wdrożenia innowacji. Działalność innowacyjna może być prowadzona przez samo przedsiębiorstwo na jego własnym terenie (wewnątrz firmy) lub może polegać na nabyciu dóbr, usług, w tym usług konsultingowych, 8 Organizacja transferu technologii w sieciach instytucji otoczenia biznesu, Małopolska Szkoła Administracji Publicznej Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2006. 9 Analiza Uwarunkowań Transferu Technologii w polskich firmach oraz roli Ośrodków Transferu Technologii w jego usprawnianiu, Ośrodek Przetwarzania Informacji Instytut Badawczy, Warszawa, styczeń 2012. 10 Sprawozdanie z realizacji Projektu Badawczego Zamawianego pn. Rozwój metod transformacji wiedzy i transferu technologii, Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy w Radomiu, Radom 2006. 11 OECD, The measurement of scientific and technological activities, Proposed guidelines for collecting and interpreting technological innovation data, http://www.rsi.org.pl/index.php/pl/dzialalnosc-innowacyjna- 31,17.html, [dostęp na dzień 24.06.2012]. 5
bądź wiedzy ze źródeł zewnętrznych (bywa to określane jako nabycie technologii zewnętrznej w postaci materialnej bądź niematerialnej). Nakłady na działalność innowacyjną w zakresie innowacji produktowych i procesowych (Expenditures for product and process innovations) obejmują: 12 - prace badawcze i rozwojowe (B+R) związane z opracowywaniem nowych i istotnie ulepszonych produktów (innowacji produktowych) i procesów (innowacji procesowych), wykonane przez własne zaplecze rozwojowe lub nabyte od innych jednostek; - zakup wiedzy ze źródeł zewnętrznych (licencji, praw patentowych, ujawnień know-how itp.); - zakup oprogramowania; - zakup i montaż maszyn i urządzeń oraz budowę, rozbudowę i modernizację budynków służących wdrażaniu innowacji produktowych i procesowych; - szkolenie personelu związane z działalnością innowacyjną; - marketing dotyczący nowych lub istotnie ulepszonych produktów; - pozostałe przygotowania do wprowadzania innowacji produktowych lub procesowych. Transfer technologii (TT) to przekazywanie know-why, określonej wiedzy technicznej i organizacyjnej oraz związanego z nią know-how (wiedzy praktycznej) celem gospodarczego (komercyjnego) wykorzystania. 13 Transfer technologii to proces zasilania rynku technologiami, stanowiący szczególny przypadek procesu komunikowania się. Należy podkreślić jego interakcyjny charakter, w którym występują rozmaite pętle sprzężeń zwrotnych pomiędzy nadawcami i odbiorcami wiedzy oraz nowych rozwiązań technologicznych i organizacyjnych. Transfer dokonuje się głównie pomiędzy sektorem nauki i badań, a sferą działalności gospodarczej, tworząc specyficzny pomost pomiędzy tymi światami. Proces ten zachodzi także wewnątrz sfery gospodarczej między przedsiębiorstwami oraz na jej styku: indywidualni wynalazcy przedsiębiorcy. Partnerami są w różnych układach: instytucje naukowo-badawcze, duże, średnie i małe przedsiębiorstwa, instytucje publiczne oraz osoby prywatne. Należy podkreślić, że transfer technologii dokonuje się w dużej mierze bezpośrednio w sferze gospodarczej, bez udziału instytucji naukowych. Współcześnie problematykę transferu technologii na styku nauki i biznesu rozszerza się o zagadnienia: - rozwoju wyspecjalizowanych instytucji transferu technologii; - przedsiębiorczości akademickiej i tworzenia małych firm technologicznych; - rozwoju oferty usług proinnowacyjnych i wspierania przedsięwzięć innowacyjnych w MSP; - inicjowania sieci współpracy i kooperacji, rozwoju struktur sieciowych (klastry, środowisko innowacyjne). Proces transferu technologii i komercjalizacji wiedzy związany z rozwojem innowacyjności i rynkowymi zastosowaniami technologii może być realizowany w następujących kierunkach: a) nauka-biznes (N-B), b) biznes-nauka-biznes (B-N-B), c) biznes-biznes (B-B, B2B). 12 GUS, http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_plk_html.htm?id=poj-1484.htm, [dostęp na dzień 21.06.2012], Zasady gromadzenia i interpretacji danych dotyczących innowacji. Pomiar działalności naukowej i technicznej. Podręcznik Oslo(wydanie trzecie), Warszawa 2008. 13 System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce Siły motoryczne i bariery, red. K. Matusiak, J. Guliński, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010. 6
Częścią działalności innowacyjnej jest działalność badawczo-rozwojowa w skrócie B+R, 14 która obejmuje pracę twórczą podejmowaną w sposób systematyczny w celu zwiększenia zasobów wiedzy, w tym wiedzy o człowieku, kulturze i społeczeństwie, oraz wykorzystanie tych zasobów wiedzy do tworzenia nowych zastosowań. Praktyczny aspekt takich prac to najczęściej odkrywanie nowych zależności i związków elementów danej dziedziny rzeczywistości w procesie usprawniania, ulepszania, doskonalenia techniki, technologii, metodologii. Wynikiem tych prac mogą być dalsze odkrycia, wynalazki, nowe hipotezy, koncepcje i teorie. 15 Formy transferu technologii i innowacji przedstawia poniższa tabela (Tab.1). Tabela 1. Formy transferu technologii i innowacji Grupy form Przedmiotowe Organizacyjne Instytucjonalno -prawne Formy transferu technologii i innowacji 1. Wymiana informacji naukowo-technicznej i ekonomicznej. 2. Wymiana, szkolenie i doskonalenie kwalifikacji kadry naukowo technicznej, doradztwo naukowo techniczne i ekonomiczne. 3. Prowadzenie prac naukowo badawczych i rozwojowych oraz wymiana wyników badań i aparatury badawczej, wymiana doświadczeń w dziedzinie zastosowań i wdrożeń rezultatów prac badawczych. 4. Wymiana licencji, know-how. 1. Koordynacja badań. 2. Kooperacja i specjalizacja w prowadzeniu badań. 3. Wspólne badania. 4. Współpraca we wdrożeniu wyników badań. 1. Wielostronne umowy i porozumienia międzynarodowe dotyczące transferu technologii. 2. Międzynarodowe porozumienia dwustronne. 3. Porozumienia między instytucjami oraz organizacjami naukowymi i technicznymi. 4. Porozumienia między przedsiębiorstwami przemysłowymi. Źródło: A. Sokół, Wpływ barier na zakres współpracy przedsiębiorstw ze sferą B+R i ich implikacje dla rozwoju innowacji w Polsce, http://www.instytut.info/vkonf/site/33.pdf, [dostęp na dzień 20.06.2012]. W współpracy między sferą nauki a biznesu uczestniczą różne grupy podmiotów z otoczenia biznesu. Instytucje otoczenia biznesu to instytucje non-profit, niedziałające dla zysku lub przeznaczające zysk na cele statutowe zgodne z zapisami w statucie lub równoważnym dokumencie, działające na terenie Polski. 16 Podmioty posiadające bazę materialną, techniczną, zasoby ludzkie i kompetencyjne niezbędne do świadczenia usług na rzecz sektora MSP. Do tej kategorii instytucji zaliczamy 14 Proponowane procedury standardowe dla badań statystycznych w zakresie działalności badawczo -rozwojowej, Podręcznik Frascati, Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, 2002; Proponowane procedury standardowe dla badań statystycznych w zakresie działalności badawczo-rozwojowej. Pomiary naukowych i technologicznych zastosowań, Podręcznik Frascati, Paryż, OECD, http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_plk_html.htm?id=poj-125.htm, [dostęp 24.06.2012]. 15 Założenia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa do 2020 r., Ministerstwo Nauki i Informatyzacji, grudzień 2004; Katarzyna Mizera: Badania i rozwój, [w:] Encyklopedia zarządzania [on-line]., mfiles.pl/pl], http://pl.wikipedia.org/wiki/prace_badawczo-rozwojowe, [dostęp na dzień 20.06.2012]. 16 W. Burdecka, Instytucje otoczenia biznesu. Badanie własne, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Warszawa, 2004. 7
(1) agencje rozwoju regionalnego i lokalnego, (2) ośrodki szkoleniowo-doradcze, (3) fundusze, (5) organizacje reprezentujące przedsiębiorców, (6) instytucje proinnowacyjne działające na rzecz innowacyjności: centra transferu technologii, instytuty i ośrodki badawczo-rozwojowe pełniące rolę centrów, czy ośrodki innowacji i przedsiębiorczości (inkubatory przedsiębiorczości i inkubatory technologiczne, centra /parki naukowo-technologiczne, parki technologiczne itp.). Organizacje reprezentujące przedsiębiorców stanowią instytucje zrzeszające przedsiębiorców z jednego regionu lub jednej branży, takie jak: cechy rzemieślnicze, izby gospodarcze i stowarzyszenia branżowe, a także organizacje zrzeszające przedsiębiorców. Organizacje zrzeszające przedsiębiorców, mające ponadregionalny i ponadbranżowy zasięg działania. Są to instytucje o charakterze niekomercyjnym, a ich celem jest działanie na rzecz wzmocnienia konkurencyjności określonych segmentów rynku. 17, 18, 19, 20, 21, 22 Niniejsza publikacja operuje terminami, które zostaną poniżej wyjaśnione: Akademickie Inkubatory Przedsiębiorczości (AIP) - specyficzny typ inkubatora przedsiębiorczości, ukierunkowanym na wspieranie firm, rozwijanych w otoczeniu akademickim (spin-off i spin-out), zakładanych przez studentów i pracowników naukowych. Akademickie inkubatory przedsiębiorczości tworzone są najczęściej przy uczelniach i stanowią przedłużenie procesu dydaktycznego w zakresie przygotowania do praktycznego działania na rynku oraz weryfikacji wiedzy i umiejętności we własnej firmie. Anioły Biznesu (AB) - inwestorzy prywatni, którzy posiadają wolne środki finansowe i chcą je ulokować w dobrze rokujące przedsięwzięcia. Celem jest finansowanie przedsiębiorstw i ich projektów we wczesnej fazie rozwoju. Jest to instrument finansowy podwyższonego ryzyka. Centra Transferu Technologii (CTT) - ośrodki te mają na celu wspieranie rozwoju przedsiębiorczości w Polsce, tworzenie nowych możliwości inwestowania, różnicowanie gospodarki i zwiększanie konkurencyjności firm. Działalność CTT ma miejsce na styku sfery nauki i biznesu (stąd częsta nazwa jednostki pomostowe), ma zaowocować adaptacją nowoczesnych technologii przez działające w regionie małe i średnie firmy. Do podstawowych celów działalności centrów należy zaliczyć: 1) waloryzację potencjału naukowo-innowacyjnego w regionie, tworzenie baz danych i rozwijanie sieci kontaktów między światem nauki i gospodarki, 2) opracowywanie studiów przedinwestycyjnych, 3) identyfikację potrzeb innowacyjnych podmiotów gospodarczych (audyt technologiczny), 4) popularyzację, promocję i rozwój przedsiębiorczości technologicznej. 17 P. Głodek, M. Gołębiowski, Transfer technologii w małych i średnich przedsiębiorstwach, Warszawa 2006, www.stim.org.pl/.../vademekum_1tom_transfer_technologii.pdf, [dostęp na dzień 26.06.2012]. 18 Transfer technologii z uczelni do biznesu. Tworzenie mechanizmów transferu technologii, red. K. Santarek, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2008. 19 System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce Siły motoryczne i bariery, red. K. Matusiak, J. Guliński, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010. 20 W. Burdecka, Instytucje otoczenia biznesu. Badanie własne, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Warszawa, 2004. 21 Agencja Rozwoju Przemysłu S.A., www.arp.com.pl, [dostęp na dzień 20.06.2012]. 22 KPK, www.kpk.gov.pl, [dostęp na dzień 25.06.2012]. 8
Fundusze Poręczeń Kredytowych (FPK) - fundusze najczęściej funkcjonują jako samodzielne podmioty prawa przy zasadzie wyłączności jako podstawowej formy działalności. Większość funduszy nie jest nastawiona na zysk. Fundusze poręczeń kredytowych poręczają przeważnie od 50% do 80% kwoty kredytu. Zabezpieczenie pozostałej części należy do kredytobiorcy. Fundusze najczęściej specjalizują się we wspieraniu określonych grup średnich i małych przedsiębiorstw, np. fundusze przeznaczone dla grup rzemieślniczych, handlowych, rolniczych. Rozróżnia się tu indywidualne i portfelowe fundusze poręczeń. Pierwszy w Polsce fundusz poręczeń kredytowych uruchomiony został w 1994 roku dzięki finansowemu wsparciu Unii Europejskiej w ramach programu Phare. Instytucje i organizacje prowadzące fundusze poręczeniowe skupione są w Krajowym Stowarzyszeniu Funduszy Poręczeniowych (KSFP). Fundusze venture capital - fundusze podwyższonego ryzyka przeznaczone dla dojrzałych przedsiębiorstw o ustabilizowane pozycji na rynku, które potrzebują środków na dalszą ekspansję i rozwój. Mogą być tworzone przez instytucje publiczne, np. samorządy oraz inwestorów z sektora prywatnego. Inkubatory Przedsiębiorczości (IP) - zorganizowane kompleksy gospodarcze obejmujące szeroką grupę wyodrębnionych i opartych na nieruchomości ośrodków, posiadających ofertę lokalową oraz ofertę usług wspierających małe i średnie firmy. Funkcjonowanie kompleksów jest ukierunkowane na wspomaganie rozwoju nowo powstałych firm oraz optymalizację warunków dla transferu i komercjalizacji technologii. Misją inkubatorów jest zapewnienie jak najlepszych warunków zarówno w sensie infrastrukturalnym, jak i merytorycznym dla powstawania i rozwoju nowych, innowacyjnych firm opartych na innowacyjnych technologiach. Działalność w inkubatorze może rozpocząć firma spełniająca kryteria właściwe dla inkubatora. Pobyt w inkubatorze jest ograniczony czasowo. Jeśli firma nie osiągnie sukcesu w wyznaczonym czasie, musi ustąpić miejsca. Jeżeli ten sukces osiągnie, również opuszcza inkubator. Zdarza się, że pozostaje na terenie inkubatora, ale opłaty za usługi i czynsz ponosi już w pełnej wysokości. Inkubatory Technologiczne (IT) - wyodrębniona organizacyjnie, budżetowo i lokalowo jednostka, która zapewnia początkującym przedsiębiorcom z sektora MSP pomoc w uruchomieniu i prowadzeniu firmy oferującej produkt lub usługę powstałą w wyniku wdrożenia nowej technologii. Inkubator technologiczny oferuje przede wszystkim: atrakcyjne cenowo warunki lokalowe przystosowane do rozwoju działalności gospodarczej opartej na wykorzystaniu technologii, obsługę administracyjno-biurową firm w inkubatorze, doradztwo biznesowe (kształtowanie profilu firmy, dostęp do pomocy prawnej, patentowej, pomoc w pozyskaniu zewnętrznego finansowania, dostęp do ekspertów technologicznych) promocję firm działających w inkubatorze, dostęp do laboratoriów i biblioteki lokalnej oraz instytucji naukowej o profilu technicznym. Ośrodek zapewnia sprzyjające środowisko innych, niekonkurujących ze sobą przedsiębiorców z inkubatora, stojących w obliczu podobnych problemów. Jednostki badawczo-rozwojowe/publiczne jednostki badawcze (PJB) - działają na podstawie Ustawy o jednostkach badawczo-rozwojowych z dnia 25 lipca 1985 roku (z późn. zmianami). Zgodnie z nią, jednostkami badawczo-rozwojowymi są państwowe jednostki organizacyjne, wyodrębnione pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, tworzone w celu prowadzenia badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych, których wyniki powinny znaleźć zastosowanie w określonych dziedzinach gospodarki narodowej i życia społecznego. Jednostki badawczo-rozwojowe mogą działać jako instytuty, ośrodki badawczo-rozwojowe lub laboratoria. 9
Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości (Inkubatory Przedsiębiorczości (IP), Centra/Parki Technologiczne (CT)/(PT) itp.) - w zdecydowanej większości ośrodki funkcjonują w adaptowanych obiektach poprzemysłowych oferujących powierzchnię pod działalność gospodarczą. Ośrodki Szkoleniowo-Doradcze (OSD) - podmioty działające na rynku pod nazwami: Ośrodki Wspierania Przedsiębiorczości, Centra Wspierania Biznesu, Kluby Przedsiębiorczości, Punkty Konsultacyjno-Doradcze to nienastawione na zysk jednostki doradcze, informacyjne i szkoleniowe, działające na rzecz rozwoju przedsiębiorczości i samozatrudnienia oraz poprawy konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw. Ośrodki szkoleniowo-doradcze uczestniczą we wszelkich inicjatywach mających na celu zwiększenie potencjału gospodarczego oraz poprawę jakości życia społeczności lokalnej. Parki naukowe (PN) - zgodnie z definicją Międzynarodowego Stowarzyszenia Parków Naukowych (IASP) to instytucje zarządzane przez specjalistów, których głównym celem jest promowanie kultury innowacyjnej oraz konkurencyjności instytutów naukowo-badawczych i firm zrzeszonych w parku. Parki naukowe współpracują z uczelniami, instytucjami naukowo-badawczymi i przedsiębiorstwami. W ramach prowadzonej działalności stwarzają dogodne warunki dla inkubacji małych, innowacyjnych firm, a w szczególności wspierają tworzenie i rozwój firm typu spin-off. Parki naukowe ukierunkowane na wspieranie współpracy z instytucjami B+R, pełnią funkcje zbliżone do parku technologicznego, jednak produkcja w nich prowadzona ogranicza się do produkcji prototypowej. Parki przemysłowe (PP) - stanowią zespoły wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną, umożliwiające prowadzenie działalności gospodarczej na preferencyjnych warunkach. Polskie parki przemysłowe mają przede wszystkim przyciągać inwestorów tworzących nowe miejsca pracy, co przyczynić się ma do amortyzacji skutków restrukturyzacji przemysłu. Parki przemysłowo-technologiczne są szczególnym rodzajem parków technologicznych. Główny nacisk w powyższych instytucjach jest położony na zagospodarowanie majątku likwidowanych przedsiębiorstw i wykorzystanie istniejącej infrastruktury oraz tworzenie nowych miejsc pracy, podczas gdy głównym zadaniem parku technologicznego jest transfer technologii między jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami. W przypadku parku przemysłowego zagospodarowane nieruchomości są sposobem na przyciągnięcie inwestorów tworzących miejsca pracy. W przypadku parków technologicznych rozwój nieruchomości nie jest celem samym w sobie, lecz tylko narzędziem do realizacji celów związanych z transferem i komercjalizacją technologii. Parki Technologiczne (PT) - stanowią zespoły wyodrębnionych nieruchomości wraz z infrastrukturą techniczną, utworzone w celu dokonywania przepływu wiedzy i technologii pomiędzy jednostkami naukowymi a przedsiębiorcami, na których oferowane są przedsiębiorcom wykorzystującym nowoczesne technologie usługi w zakresie: doradztwa w tworzeniu i rozwoju przedsiębiorstw, transferu technologii oraz przekształcania wyników badań naukowych i prac rozwojowych w innowacje technologiczne, a także tworzenie korzystnych warunków prowadzenia działalności gospodarczej przez korzystanie z nieruchomości i infrastruktury technicznej na zasadach umownych. Parki technologiczne są najbardziej złożonymi przedsięwzięciami i tworzą szeroko rozumiane środowisko do rozwoju innowacyjnych technologii. W ramach parków technologicznych oprócz funkcji realizowanych w inkubatorach podejmowane są inne działania służące transferowi i komercjalizacji technologii. Podobnie jak inkubatory technologiczne, parki naukowe ukierunkowane są na rozwój 10
branż high-tech. W odróżnieniu jednak od inkubatorów (technologicznych, przedsiębiorczości) parki technologiczne skupiają na swoim terenie szereg różnorodnych instytucji (w tym również z zagranicy), zapewniają lokatorom wszelkiego rodzaju wsparcie w działalności technologicznej i biznesowej, mają dostęp do laboratoriów i zaawansowanych aparatur badawczych i posiadają formalne powiązania z zagranicznymi instytucjami badawczo-rozwojowymi i edukacyjnymi. Narodowy System Innowacji (NSI) - układ wyodrębnionych instytucji, które razem bądź oddzielnie, tworzą ramy przyczyniające się do rozwoju i dyfuzji nowych technologii, wewnątrz których rząd wpływa na procesy innowacyjne. Do instytucji tych zalicza się: - przedsiębiorstwa, - uniwersytety, - instytuty naukowo-badawcze, - laboratoria i jednostki badawczo-rozwojowe, - podmioty publiczne, - stowarzyszenia zawodowe i społeczne, - prywatnych konsultantów i związki przemysłowe itp. Ważną rolę odgrywa tutaj rząd, wspomagając generalnie naukę, technikę, edukację i przedsiębiorczość. Polityka innowacyjna państwa jest tutaj czynnikiem sprzyjającym i koordynującym sprawny przebieg procesów innowacyjnych. Sprawny NSI może wzmocnić lepsze wykorzystanie ograniczonych zasobów, przyspieszyć postęp poprzez lepszą organizację i zarządzanie tymi zasobami, efektywniejszą kombinację importowanej i krajowej/lokalnej technologii, jej adaptację i dyfuzję w całej gospodarce. NSI jest zorientowany na podażowe aspekty innowacji, a więc głównie na problemy badań, sferę nauki i techniki, politykę horyzontalną i współpracę międzynarodową. Regionalne Systemy Innowacji (RSI) - systemy innowacyjne rozpatrywane w ujęciu regionalnym stanowią specyficzne forum współpracy różnego rodzaju organizacji i instytucji działających w regionie, i których celem głównym (lub jednym z celów) jest rozwój innowacyjnej przedsiębiorczości w regionie. Do jednostek tych należą: - władze regionalne (wojewódzkie, powiatowe i gminne), - agencje rozwoju regionalnego, - wyższe uczelnie, - instytuty B+R, - ośrodki innowacji, - instytucje finansowe, - firmy konsultingowe, - firmy produkcyjne i usługowe itp. W ramach tej struktury powstaje swoista funkcjonalna sieć łącząca wszystkie podmioty działające w sferze innowacji i transferu technologii. Cechuje je orientacja na popytowy aspekt innowacji, gdzie wymagane są interakcje pomiędzy przedsiębiorstwami a sferą badań, nauki i techniki. Wynika to z bliskości oraz większego zaufania do partnerów wywodzących się z tego samego obszaru, wyznających identyczne wartości określane przez te same czynniki kulturowe. System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy (STTiKW) - wykształcił się na styku narodowego i regionalnych systemów innowacji. W tym obszarze koncentrują się głównie działania prowadzące do przekształcania wiedzy w nowe wyroby, usługi, technologie, rozwiązania organizacyjne i marketingowe oraz instrumenty wsparcia fazy 11
komercjalizacji innowacyjnego pomysłu. Powstaje swoista sieć łącząca te podmioty i mechanizmy, na której strukturę składają się: Instytucje sfery nauki i badań (instytuty naukowe, szkoły wyższe, centra badawcze, działy rozwojowe przedsiębiorstw, samodzielne laboratoria) tworzące podstawy nowej wiedzy i kreujące podaż pomysłów, idei, rozwiązań technologicznych, organizacyjnych. Innowatorzy (innowacyjni przedsiębiorcy, małe i średnie innowacyjne przedsiębiorstwa) przekształcający wiedzę, idee i pomysły w nowe rynkowe produkty, technologie i usługi. Ośrodki innowacji (parki i inkubatory technologiczne, centra transferu technologii, preinkubatory, akademickie inkubatory), wspierające procesy innowacyjne poprzez rożnego typu formy pomocy i usługi proinnowacyjne. Wyspecjalizowane fundusze finansowania innowacji (fundusze kapitału zalążkowego, venture capital, anioły biznesu), oferujące specjalne narzędzia finansowania ryzyka wynikającego ze specyfiki procesów innowacyjnych. Rynkowi dostawcy usług doradczych, szkoleniowych i informacyjnych oferujący na komercyjnych zasadach pomoc w realizacji procesów transferu i komercjalizacji technologii. Spin-out - jest to nowe przedsiębiorstwo, które powstało w drodze usamodzielnienia się pracownika/-ów przedsiębiorstwa macierzystego lub innej organizacji (np. laboratorium badawczego, szkoły wyższej), wykorzystującego/-ych w tym celu wiedzę i intelektualne zasoby uzyskane w organizacji macierzystej. Spin-off - są tworzone za zgodą organizacji macierzystej, zwykle przy wsparciu kapitałowym lub operacyjnym z jej strony. Tworzone są często jako element realizacji jej celów technologicznych lub rynkowych. 12
Rozdział 1. Analiza rozwoju współpracy sfery nauki i przedsiębiorstw 1.1. Wyznaczniki pożądanych zachowań w zakresie transferu wiedzy ze środowiska naukowego do sektora prywatnego Znaczenie wpływu innowacji na wzrost gospodarczy pociąga za sobą konieczność monitorowania procesu tworzenia i aplikacji innowacji. 23 W corocznym rankingu gospodarek The Global Competitiveness Report 2010-2011 prowadzonym przez World Economic Forum znajduje się w między innymi ocena Polski (39 lokata) na tle 139 krajów. Ocenie tej podlega także obszar technologii, a dokładniej zakres dostępności najnowszych technologii, absorpcja nowych technologii przez firmy, a także obszar zagranicznych inwestycji bezpośrednich i transferu technologii. Polska w szczegółowym rankingu zajmuje odpowiednio 86, 83 i 35 miejsce w tej klasyfikacji. 24 Wyniki pierwszych dwóch pozycji (dostępność najnowszych technologii i absorpcja nowych technologii) nie dają powodów do optymizmu. Natomiast trzecia, wyraźnie wyższa, pozycja jest dość trudna w interpretacji ze względu na fakt, iż obejmuje kwestie, które de facto powinny zostać poddane oddzielnej analizie. Należy bowiem zaznaczyć, że zagraniczne inwestycje zagraniczne mogą, ale nie muszą, być źródłem transferu technologii. W kwestii wykorzystania potencjału intelektualnego Polska plasuje się w grupie umiarkowanych inwestorów na drugim miejscu, co w generalnej klasyfikacji na 27 państw, daje nam szóste miejsce od końca. Liderami innowacji pozostają Szwecja, Dania, Finlandia, Niemcy. 25 Analiza relatywnie niskiego wyniku Polski skłania do refleksji nad uwarunkowaniami transferu technologii. Na warunki te mają wpływ zarówno: 26 a) czynniki zewnętrzne społeczno-gospodarcze w jakich działają przedsiębiorstwa: - poziom zamożności kraju (co ma niewątpliwy wpływ na poziom wydatków na naukę), - otoczenie prawne, b) czynniki wewnętrzne w obrębie uczelni, czy przedsiębiorstw: - nastawienie do innowacji, - świadomość znaczenia działalności innowacyjnej, - otwartość na świat, - chęć rozwoju, - chęć współpracy. 23 Analiza Uwarunkowań Transferu Technologii w polskich firmach oraz roli Ośrodków Transferu Technologii w jego usprawnianiu, Ośrodek Przetwarzania Informacji Instytut Badawczy, Warszawa, styczeń 2012. 24 The Global Competitiveness Report 2010 2011, World Economic Forum, Genewa 2010. 25 Na podstawie: M. Duszczyk, Nowoczesne spółki szybciej przystosują się do zmian, Dziennik Gazeta Prawna z dnia 27.10.2011. 26 Analiza Uwarunkowań Transferu Technologii w polskich firmach oraz roli Ośrodków Transferu Technologii w jego usprawnianiu, Ośrodek Przetwarzania Informacji Instytut Badawczy, Warszawa, styczeń 2012. 13
Bank Światowy określa cztery filary, na których opiera się kreowanie gospodarki opartej na wiedzy: 27 I. Otoczenie instytucjonalno-prawne, II. System innowacji, III. System edukacji, IV. Infrastruktura informacyjna. Wymienione cztery filary stanowią kluczowe aspekty, które powinno się wziąć pod uwagę kompleksowo analizując proces transferu technologii. Na osiem krajów transformacji systemowej Polska w odniesieniu do wykorzystania filarów gospodarki opartej na wiedzy zajmuje siódme miejsce. 28 Badanie Barometr Innowacji 2011 ukazało, że w Polsce dwie trzecie innowacyjnych rozwiązań pojawia się zbyt późno na rynku. Z badania General Electric wynika, że tylko jedna trzecia firm potrzebujących pomocy finansowej jest wspierana przez prywatnych inwestorów. Co więcej, polscy przedsiębiorcy nie są gotowi na współpracę, przede wszystkim w wyniku braku zaufania, co utrudnia budowę zespołu badawczego czy projektowego. Kwestia wprowadzenia na rynek nowego produktu czy usługi wiąże się z jego rozeznaniem, analizą możliwości do komercjalizacji, a także sensu ochrony pomysłu. Z punktu widzenia innowatora czasem (przykładowo w przypadku posiadana funduszy na implementację) bardziej optymalne wydaje się być natychmiastowe wdrożenie projektu pomijając jego ochronę, która wiąże się z wymaganiami czasowymi, formalnymi oraz szczegółowym opisem wynalazku. Zdaniem połowy respondentów z przytoczonego wyżej badania przepisy dotyczące ochrony praw autorskich oraz własności przemysłowej chronią w sposób efektywny rozwiązania poddane tej ochronie. Liczba wynalazków jest jednym z mierników poziomu innowacyjności gospodarek. Pokaźna grupa opracowań z tego zakresu charakteryzuje i plasuje kraje ze względu na różne kryteria, również uwzględniając aktywność patentową. Nie ulega wątpliwości, że polscy liderzy biznesu przykładają dużą wagę do innowacji, jako czynnika rozwoju kraju. Jest to wniosek wysnuty na podstawie ankiet wypełnionych przez 100 polskich menedżerów wyższego szczebla bezpośrednio zaangażowanych w kształtowanie i wdrażanie strategii innowacyjności w swoich firmach: 97% respondentów z nich uważa innowacje za główny instrument umożliwiający podniesienie konkurencyjności gospodarki kraju. 76% jest zdania, że za najważniejsze innowacje XXI wieku zostaną uznane inicjatywy zorientowane na wygenerowanie największych korzyści dla społeczeństwa, a nie na maksymalizację zysku. 85% ankietowanych podkreśla, że potrzeby w dziedzinie innowacji bardziej niż kiedykolwiek muszą być ukierunkowane na potrzeby konkretnych rynków. 80% uczestników badania uważa, że polski rząd i organy publiczne przeznaczają niewystarczającą część swoich funduszy na wsparcie innowacyjnych przedsiębiorstw. 69% ankietowanych twierdzi, że innowacyjne produkty są zbyt wolno wprowadzane na rynek. 74% jest zdania, że społeczeństwo jako takie wspiera innowacyjność, a młode pokolenie cechuje się apetytem na innowacje. 59% respondentów stwierdziło, że polskie uczelnie wyższe i szkoły nie zapewniają solidnego modelu wykształcenia dla przyszłych liderów innowacji. 27 D. Chen, C. Dahlman, The knowledge economy, the KAM Methodology and World Bank Operations, The World Bank Washington DC 20433, 2005. 28 K. Piech, Gospodarka oparta na wiedzy i jej rozwój w Polsce, e-mentor 4/2004. 14
67% uczestników badania uważa, że ograniczenie biurokracji w dostępie do funduszy unijnych przeznaczonych na rozwój innowacyjności powinno być kluczowym priorytetem dla polskich i unijnych liderów. 61% ankietowanych uważa, że promowanie fiskalnych zachęt dla innowacyjnych przedsiębiorstw powinno być priorytetem dla decydentów w Polsce i UE. 68% respondentów jest przekonanych, że większa liczba kreatywnie myślących ludzi w zespole najlepiej pomogłaby im w tworzeniu innowacji na co dzień. Nowoczesne spółki są znacznie bardziej elastyczne, dlatego łatwiej przystosowują się do zmian i potrzeb rynku. Pozytywnym trendem w Polsce jest wzrost spółek start-up oraz większe zainteresowanie ulgami na nowe technologie. Co więcej, z badań Deloitte wynika, iż ponad połowa szefów tego typu przedsiębiorstw w Europie Środkowej przewiduje wzrost przychodów z działalności w przyszłym roku, co świadczy o ich sporym optymizmie. 29 Raport z badań ilościowych przeprowadzonych w ramach subprojektu 2.4 projektu systemowego Wsparcie systemu zarządzania badaniami naukowymi oraz ich wynikami na zlecenie Ośrodka Przetwarzania Informacji przez Deloitte 30 najważniejsze motywy do podejmowania transferu technologii: - Zwiększenie możliwości ekspansji firmy na nowe rynki 46,7%, - Poprawa jakości wyrobów lub usług 30,0%, - Zwiększenie zysków firmy 26,7%, - Zyskanie przewagi konkurencyjnej 20,0%, - Wysokie własne koszty prowadzenia działalności B+R 16,7%, - Dostęp do wiedzy akademickiej 13,3%, - Zwiększenie zdolności produkcyjnych 10,0%, - Inne 6,7%, - Pozytywna zmiana wizerunku firmy 3,3%, - Podwyższenie statusu firmy 3,3%, - Dostęp do kapitału ludzkiego 3,3%. Powyższe wyniki odzwierciedlają jedynie stanowisko przedsiębiorców, którzy już podejmują współpracę z zewnętrznymi jednostkami w ramach transferu technologii. Jeśli spojrzeć na problem z nieco wyższej perspektywy, to nawet wśród firm zainteresowanych wykorzystaniem oferty różnorakich podmiotów wspierających w Polsce rozwój biznesu i przedsiębiorczości, np. także parków technologicznych, sam fakt możliwości bezpośredniej współpracy ze środowiskiem naukowym stanowi bardzo mało znaczący motyw. Znacznie większą wagę lokatorzy parków przykładają raczej do możliwości kooperacji z innymi firmami lub wykorzystania oferty doradczej zespołu prowadzącego park. Przez długi okres polska nauka była finansowana poprzez granty, a działalność naukowo-badawcza kończyła się głównie publikacją. Rezultaty prac naukowo-badawczych opłacanych poprzez granty w dużej mierze są czysto teoretyczne, bez realnej możliwości implementacji wyników badań do biznesu/przemysłu. Tak pojmowane efekty prac badawczych uczelni w bardzo niewielkim stopniu mają szansę znaleźć wspólnych grunt z celami przyświecającymi przedsiębiorcom podczas rozważania przez nich uruchomienia/wykorzystania procesów transferu technologii. 29 M. Duszczyk, Nowoczesne spółki szybciej przystosują się do zmian, Dziennik Gazeta Prawna z dnia 27.10.2011. 30 Analiza Uwarunkowań Transferu Technologii w polskich firmach oraz roli Ośrodków Transferu Technologii w jego usprawnianiu, Ośrodek Przetwarzania Informacji Instytut Badawczy, Warszawa, styczeń 2012. 15
1.2. Bariery i ograniczenia w rozwoju współpracy w zakresie transferu wiedzy i technologii Przedsiębiorstwa angażują się w transfer technologii, gdyż oczekują zwiększenia ekspansji biznesowej na nowe obszary i uzyskanie przewagi konkurencyjnej, ponadto udoskonalenia jakości swojej oferty, czy wzrostu wyników finansowych. Niemniej jednak w zakresie transferu wiedzy i technologii napotkać można na różnorodne przeszkody. Zaangażowanie przedsięwzięć w działania, których efektem jest transferu wiedzy i technologii, jest kształtowane przez szereg detali, które mogą mieć oddźwięk zarówno pozytywny, stymulujący te procesy, jak i negatywny, ograniczający skłonność do wprowadzania innowacyjnych zmian. Czynniki powściągające rozwój współpracy w obszarze transferu wiedzy i technologii mogą mieć charakter wewnętrzny lub zewnętrzny. Najczęściej wymienianą barierą jest brak lub niewystarczające środki finansowe, które firmy chciałyby przeznaczyć na wdrażanie innowacji. Literatura wyróżnia się cztery zasadnicze bariery w systemie transferu technologii i komercjalizacji 31, 32, 33, 34, 35 wiedzy: 1. Bariery strukturalne wynikają głównie ze specyfiki sektorów gospodarki, nauki, badań i rozwoju oraz wsparcia. Są także rezultatem braku wypracowanych strategii czy zrealizowanych polityk, czego efektem jest np. nieodpowiednia alokacja funduszy unijnych, niski poziom kompetencji administracji publicznej, słaby rozwój regionalnych biegunów wzrostu. Najważniejsze zidentyfikowane bariery strukturalne w polskim systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy to: nadmierna biurokratyzacja i formalizacja mechanizmów wsparcia z środków UE, nacisk na infrastrukturę techniczną kosztem usług wspierających przedsiębiorczość i transfer technologii, niski poziom konsolidacji systemu transferu technologii, niedojrzały rynek nowych koncepcji biznesowych, brak popytu polskiego rynku na innowacyjne produkty, nastawienie uczelni na rozwój niepraktycznych usług dydaktycznych. Wybrane bariery strukturalne: (1) Wiele innowacyjnych, zwłaszcza zaawansowanych technologicznie, rozwiązań napotyka na barierę ograniczonego rynku w Polsce. (2) Elementarny system innowacji w Polsce wykazuje wiele słabości i nie przyczynia się w należytym stopniu do rozwoju gospodarczego kraju oraz wzrostu jego konkurencyjności. (3) Wadliwe usytuowanie w strukturach uczelnianych, jak i funkcjonowanie poszczególnych rodzajów ośrodków innowacji (przedsiębiorczości akademickiej), wynikające z błędnego określania ich misji, celów i zadań. (4) Zjawisko akademickiej szarej strefy, czyli nieformalnego wykorzystywania zasobów instytucji naukowej dla celów własnej aktywności 31 System transferu technologii i komercjalizacji wiedzy w Polsce Siły motoryczne i bariery, red. K. Matusiak, J. Guliński, Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010. 32 Analiza Uwarunkowań Transferu Technologii w polskich firmach oraz roli Ośrodków Transferu Technologii w jego usprawnianiu, Ośrodek Przetwarzania Informacji Instytut Badawczy, Warszawa, styczeń 2012. 33 Rekomendacje zmian w polskim systemie transferu technologii i komercjalizacji wiedzy, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2010. 34 Ekspertyzy i analizy dotyczące zagadnień transformacji wiedzy, konkurencyjności i innowacyjności gospodarki - rezultat prac badawczych zrealizowanych w ramach Programu Wieloletniego PW-004 Doskonalenie systemów rozwoju innowacyjności w produkcji i eksploatacji w latach 2004-2008, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa. 35 W. Burdecka, Instytucje otoczenia biznesu. Badanie własne, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Warszawa, 2004. 16
gospodarczej. (5) Łączenie działalności akademickiej z biznesem często wynika z przymusu finansowego. (6) Działania na rzecz przedsiębiorczości na uczelniach wyższych mają często tylko charakter deklaratywny. (7) Zła sytuacja ekonomiczna placówek badawczych jest ściśle związana z niskimi nakładami budżetowymi na naukę w relacji do PKB, które należą do najniższych w Europie (0,59% PKB). (8) Rynek nowych koncepcji biznesowych, na którym działają instytucje finansowania ryzyka w Polsce, wciąż jest niedojrzały. (9) Publiczne subwencjonowanie innowacji może być skuteczne, ale pociąga za sobą szereg zagrożeń. (10) W Polsce mamy do czynienia z brakiem lub bardzo słabo rozwiniętymi regionalnymi systemami innowacji. 2. Bariery świadomościowo-kulturowe są to cechy dotyczące braku zaufania czy też posługiwania się stereotypami. Wynikają z braku świadomości i niskiej akceptacji społecznej dla innowacyjnych postaw. Do tej grupy zaliczyć możemy bariery takie jak: niski poziom kontaktów i współpracy środowiska przedsiębiorców z jednostkami naukowymi (często występuje kontakt nieformalny), pasywność instytucji naukowych w zakresie tworzenia oferty innowacyjnych rozwiązań, brak inicjatyw komercjalizacji wiedzy ze strony instytucji naukowych. Wybrane bariery świadomościowo-kulturowe: (1) Władze regionalne tradycyjnie postrzegają swoją rolę w aktywizacji rozwoju, koncentrując się na tradycyjnych narzędziach polityki i obszarach wsparcia, często dalekich od potrzeb współczesnej gospodarki. (2) Instytucje wsparcia innowacyjności nie są postrzegane przez władze regionalne jako istotne ogniwo w procesie rozwoju i budowania zdolności innowacyjnych regionów. (3) Niepoważne traktowanie kobiet jako pracowników ośrodków innowacji przez przedsiębiorców i przedstawicieli nauki. (4) Niedostateczny poziom kontaktów i współpracy MSP z krajowymi jednostkami sfery nauki i techniki tradycyjnie ważnym źródłem innowacyjnych rozwiązań dla tego sektora. (5) Działania w zakresie przedsiębiorczości akademickiej są podejmowane z dużą ostrożnością, głównie w oparciu o zewnętrzne finansowanie. (6) Szkoły wyższe są postrzegane jako podmioty zasadniczo niezainteresowane tym, aby pracownicy czy studenci rozwijali działalność gospodarczą. (7) Niska gotowość do podejmowania ryzyka związanego z działalnością gospodarczą wśród planów zawodowych pracowników naukowych i doktorantów, która traktowana jest jako raczej odległa alternatywa w stosunku do kariery naukowej, wyjazdu za granicę, podjęcia dodatkowej pracy zarobkowej. (8) Niewystarczająca ilość pozytywnych proprzedsiębiorczych wzorców, z reguły negatywna ocena środowiska akademickiego pracujących na własny rachunek oraz obawa przed odcięciem związków z instytucją naukową i całkowitym zaangażowaniem się w prowadzenie firmy. (9) Przekonanie władz akademickich o odrębności sfery nauki i biznesu oraz iluzorycznych efektach ze współpracy uczelni z przedsiębiorcami, samorządami lokalnymi i instytucjami społecznymi. 3. Bariery systemowe dotyczą problemu przerostu regulacji, nadmiernej liczby aktów prawnych oraz zmienności prawa. Należy wymienić w tym miejscu bariery takie jak: brak spójnej wizji, w jaki sposób polityka innowacyjna może przekładać się na rozwój społecznogospodarczy, zapisy odnoszące się do ochrony własności intelektualnej utrudniają generowanie korzyści z przyszłej komercjalizacji. Wybrane bariery systemowe: (1) Duża liczba oraz skomplikowanie przepisów regulujących różne segmenty działalności gospodarczej nie sprzyjają zainteresowaniu przedsiębiorczością oraz rozwojowi przedsiębiorstw. (2) W Polsce identyfikujemy brak koncepcji kompleksowej polityki innowacyjnej, spójnej z poszczególnymi politykami sektorowymi (przemysłową, rolną, zatrudnienia itd.). (3) Brak solidnych podstaw metodologicznych wykorzystujących dorobek 17
naukowy do prowadzenia polityki wspierania innowacyjnej przedsiębiorczości oraz wątłe podstawy informacyjne dla realizacji takich polityk. (4) Słabe bodźce systemowe dla działalności innowacyjnej oraz istniejący system ulg, zwolnień i subwencji jest wysoce niedoskonały i budzący wiele kontrowersji. (5) Brak uczelnianych regulaminów i wzorów umów w zakresie: przekazywania praw własności intelektualnej, prowadzenia działalności usługowej i kontraktów badawczych, podziału zysków z komercjalizacji itp. (6) Ochrona własności intelektualnej w instytucjach naukowych, w większości przypadków, nie ma na celu generowania korzyści z przyszłej komercjalizacji. (7) Poważnym problemem jest podjęcie decyzji o wniesieniu IP przez jednostkę naukową aportem do spółki. (8) Problemy związane z szybkością dopasowania regulacji związanych z oferowaniem i przekształcaniem niektórych instrumentów finansowych związanych z komercjalizacją technologii. (9) Regulacje dotyczące pomocy publicznej mogą stanowić przeszkodę działań proinnowacyjnych finansowanych ze środków publicznych. 4. Bariery kompetencyjne obejmują środowiska administracji publicznej, władz i administracji, uczelni wyższych, przedsiębiorców oraz kadr i zarządów instytucji wsparcia. Znajdują się tu bariery dotyczące problematyki pomocy publicznej, różnego rodzaju zagadnień własności intelektualnej, dostępnych usług proinnowacyjnych oraz rozwoju rynku finansowego wspierającego rozwój innowacji, które często przerastają kompetencje osób zajmujących się tą szeroką dziedziną. Wybrane bariery kompetencyjne: (1) Niska aktywność i niewielkie doświadczenie pracowników naukowych we współpracy z biznesem oraz w kontaktach z otoczeniem uczelni. (2) Brak wykładowców, którzy potrafią syntetycznie łączyć elementy psychologii, prawa, etyki, socjologii, ekonomii i zarządzania, co jest niezbędne w nauczaniu przedsiębiorczości. (3) Problemy z podjęciem decyzji o wysokości opłat licencyjnych, wynikające z obawy przed zarzutami o akceptację zbyt niskiej wyceny IP. (4) Instytucje naukowe na ogół nie przygotowują oferty komercjalizacji IP, chronione rozwiązania nie są promowane, a możliwość ich wdrożenia jest opisana w mało przystępny sposób. (5) Dynamicznie rozwijające się w Polsce nowe instytucje finansowania ryzyka koncentrują się przede wszystkim na finansowaniu projektów innowacyjnych o charakterze nietechnicznym, związanych z relatywnie niedużą wartością inwestycji, krótkim okresem realizacji projektu, relatywnie krótkim okresem zwrotu. (6) W systemie wsparcia innowacyjnej przedsiębiorczości właściwie wcale nie dostrzegalne są fundusze pożyczkowe i poręczeniowe. (7) W ośrodkach innowacji ma miejsce wysoka rotacja kadr, niski poziom praktycznej wiedzy o biznesie, jak i brak autentycznych doświadczeń biznesowych znacznej części pracowników i współpracowników. (8) Obserwuje się zjawisko nadmiernej koncentracji na formalnych sposobach ochrony własności przemysłowej, przy niedocenianiu całej gamy rozwiązań o charakterze nieformalnym, które w wyżej określonych sytuacjach mogą być bardziej skuteczne. (9) Problemy z pozyskiwaniem i utrzymaniem dobrych pracowników w akademickich ośrodkach innowacji związane z nieatrakcyjną ofertą finansową oraz powiązaniem stanowiska pracy z ograniczonymi w czasie projektami. Na podsumowanie lista barier i siły motoryczne dla ośrodków transferu technologii: 36 pewnym problemem dla parków technologicznych jest pomoc publiczna dla przedsiębiorstw przepisy o pomocy publicznej są niejasne, uciążliwe procedury zniechęcają przedsiębiorców do 36 Siły motoryczne i bariery polskiego systemu transferu technologii, http://www.pi.gov.pl/iob/chapter_95092.asp, [dostęp na dzień 19.06.2012]. 18
współpracy z parkiem. Utrudnia to realizację misji parku związaną z transferem technologii. Dostęp do laboratoriów uczelnianych te kwestie są nieuregulowane (nawet dla ośrodków transferu technologii działających przy uczelni), brak jest procedur w tym zakresie i traci się możliwości współpracy z przedsiębiorstwami. Dla ośrodków uczelnianych pewne utrudnienia prawne np. opinia o innowacyjności, nie mając praw wydziału, nie mogą podejmować pewnych działań. Dlatego tego typu ośrodki/centra powinny być zdefiniowane ustawowo. Znaczna większość centrów przy uczelniach jest dofinansowywana przez uczelnie (np. poprzez opłacenie kilku etatów). Ryzykowne działania nie mogą zostać podjęte przez taką samofinansującą się jednostkę. Jeśli coś z ryzykownym transferem nie wyjdzie, to taka jednostka może stracić miejsce bytu (koszty). Centra TT, jeśli mają być skuteczne powinny zajmować się wyłącznie TT, a ich unormowania prawne i finansowe nie pozwalają na to w obecnej chwili. Ze względu na formę prawną i sposób finansowania jest rozproszenie działań, organizacje koncentrują się na różnych działaniach, a nie na transferze technologii sensu stricte. Ośrodki innowacji słabo znają się nawzajem, nie współpracują ze sobą na poziomie lokalnym. Jednocześnie jest zapotrzebowanie na działania integrujące środowisko. W ośrodkach brak kompleksowej obsługi klientów, ale też nie współpracują one ze sobą aby tworzyć kompleksową ofertę dla klientów na poziomie lokalnym lub regionalnym. Usługi ośrodków są ukierunkowane na głównie powstające a niedziałające firmy. W projektach finansowanych z funduszy UE kontroluje się procesy a nie rezultaty, nie ma współpracy miedzy instytucjami finansującymi a realizatorami. Procedury administracyjne na wszystkich szczeblach finansowania ośrodków są istotną barierą w ich działaniu. Polska jest słabym rynkiem dla nowych produktów. Ośrodki nie umieją pomóc firmom znaleźć rynków zagranicznych. Ośrodki nie mają dostatecznych kompetencji w zakresie oceny potencjału rynkowego produktów, nie umieją korzystać z potencjału organizacji sieciowych. Za istotną barierę wprowadzania innowacji można uznać brak lub niewystarczające środki finansowe. Dodatkowo panuje niekorzystna postawa, iż uznaje się innowacje (zarówno w obrębie produktów, jak i procesów technologicznych) jako najmniej poważny instrument konkurowania na rynku. Na przeszkody natrafiają też młodzi przedsiębiorcy akademiccy, którzy skupieni w ośrodkach przedsiębiorczości akademickiej w zasadzie nie mogą w nich liczyć na wsparcie. 37 1.3. Rozwiązania służące przełamaniu barier Działania w sferze edukacji biznesu oraz praktycznego wspierania tworzenia nowych firm zaowocowały rozwojem sieci przyuczelnianych przedsiębiorstw tworzących często bardzo nowoczesne i konkurencyjne w skali globalnej klastry. Dla firm powstających przy uczelniach pojawiły się określenia: campus firmy, uczelniane spin-off, firmy profesorskie, małe firmy technologiczne nazywane ogólnie przedsiębiorczością intelektualną. 38 37 Opracowanie modelu wspierania przedsiębiorczości akademickiej w Wielkopolsce, przygotowany na zlecenie Wydziału Działalności Gospodarczej Urzędu Miasta Poznania, Public Profits Sp. z o.o., listopad 2006. 38 Ausgründungen technologieorientierter Unternehmen aus Hochschulen und außeruniwesitären Forschungseinrichtugen. Projekt Athene, Abschlusbericht, ADT Arbeitsgemeinschaft Deutscher Technologie und Gründerzentren, Berlin 1998. 19
Na podstawie studiów literaturowych, wyników przeprowadzonych badań oraz przeglądu dobrych praktyk, sformułowano następujące rekomendacje, które powinny być uwzględniane w działalności jednostek samorządu terytorialnego (JST) wszystkich szczebli: 39 1. Należy kontynuować i intensyfikować wszelkie działania ukierunkowane na podniesienie świadomości innowacyjnej społeczności lokalnych: zarówno mieszkańców i przedsiębiorców, jak i urzędników oraz decydentów samorządowych. Dla powodzenia wszelkich przedsięwzięć proinnowacyjnych niezbędne jest, aby wiedza na temat istoty i wpływu procesów innowacyjnych, unowocześniania gospodarki, transferu wiedzy i technologii była zjawiskiem powszechnym i przerodziła się w trwałe postawy sprzyjające funkcjonowaniu w gospodarce opartej na wiedzy. Cenne są tutaj wszelkie przejawy działalności samorządowej: zarówno bezpośrednie zaangażowanie w działalność informacyjną, szkoleniową i edukacyjną, jak i wsparcie dla instytucji zewnętrznych, np. w postaci współorganizacji imprez, udostępniania sal, promocji, patronatu, itp. 2. W każdej jednostce samorządowej powinien znaleźć się chociaż jeden pracownik, któremu przypisano by problematykę innowacyjności i który byłby zdolny udzielać niezbędnych informacji zainteresowanym podmiotom gospodarczym oraz mieszkańcom. Należy przy tym pamiętać, aby osobie takiej umożliwić nieustanny rozwój kompetencji poprzez zapewnienie dostępu do publikacji tematycznych oraz finansowanie udziału w konferencjach, szkoleniach, spotkaniach branżowych, giełdach kooperacyjnych, itp. 3. Na stronach internetowych oraz w siedzibach jednostek samorządowych powinny być dostępne, a wręcz eksponowane, wszelkie materiały informujące o: istocie innowacji i rozwoju technologicznego, transferze technologii, ochronie własności intelektualnej, współpracy przedsiębiorstw z jednostkami naukowymi, itd.; polityce innowacyjnej na poziomie JST, regionu, kraju i Unii Europejskiej; działających w całym województwie dolnośląskim proinnowacyjnych instytucjach otoczenia biznesu; zakresie usług proinnowacyjnych świadczonych przez te instytucje (np. audyt technologiczny, doradztwo wdrożeniowe, prace B+R na zlecenie, poszukiwanie partnerów zagranicznych, pomoc w ochronie własności intelektualnej, itp.); źródłach finansowania działalności innowacyjnej przedsiębiorstw (publicznych programach krajowych i międzynarodowych, funduszach pożyczkowych i poręczeniowych, funduszach typu venture, sieciach aniołów biznesu). Wiele tego typu publikacji udostępnianych jest bezpłatnie przez podmioty szczebla regionalnego i krajowego, np. Urząd Marszałkowski, czy Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości. 4. Należy podejmować działania inicjujące i zachęcające lokalnych przedsiębiorców do podjęcia współpracy z innymi podmiotami gospodarczymi, jednostkami edukacyjnymi, jednostkami naukowymi, organizacjami pozarządowymi i in. Istotne znaczenie może mieć upowszechnienie informacji o korzyściach, jakie daje, np. działalność klastrowa, a także informowanie o dostępnych źródłach finansowania takiej działalności (np. POIG 5.2, czy program własny UMWD). 5. Wiele korzyści może przynieść także bezpośrednie rozwijanie przez JST własnej współpracy na poziomie lokalnym, np. w poprzez stworzenie forum wymiany pomysłów, poglądów i doświadczeń w sprawach sprzyjających nowoczesnemu rozwojowi gospodarczemu. Rolę takiego forum może pełnić działająca społecznie i spotykająca się kilka razy w roku grupa konsultacyjna, złożona 39 Działalność jednostek samorządu terytorialnego z terenu województwa dolnośląskiego w zakresie tworzenia odpowiednich warunków i wsparcia dla kreowania oraz transferu wiedzy i innowacji stan obecny i rekomendacje na przyszłość, Wrocław, styczeń 2012, http://www.dotwit.pl/aktualnosci.php/110_wsparcie_dla_innowacji_w_dolnoslaskich_gminach.html, [dostęp na dzień 23.06.2012]. 20