Ptaki lęgowe Białej Prudnickiej

Ptaki lęgowe Białej Prudnickiej Grzegorz KOPIJ Przyr. Śląska opol., 20: 25-30, 2014 Department of Wildlife Management & Research, University of Namibia Katima Mulilo Campus, Private Bag 1096, Venela Rd., Katima Mulilo, Namibia e-mail: gkopij@unam.na Breeding birds of the town Biała Prudnicka, Opole Silesia. During the years 2008-2009, 52 breeding bird species were recorded in the town Biała Prudnicka, including 28 species in the urban park, 28 spp. in other green areas, and 42 spp. in built-up area. In general, the most common species in the town were Sturnus vulgaris, Streptopelia decaocto, Apus apus, Hirundinidae and Fringillidae. Relativelly common were also: Luscinia megarhynchos, Muscicapa striata, Turdus pilaris and Phasianus colchicus. Among species rare in urbanized habitats were: Regulus ignicapillus, Troglodytes troglodytes, Erithacus rubecula, Certhia brachydactyla, Locustella naevia, Emberiza schoeniclus, Emberiza citrinella, Miliaria calandra, Oriolus orilolus, Dendrocopos minor and Dendrocopos major. WSTĘP Z wiulu miast Opolszczyzny posiadamy dane o liczebności ptaków lęgowych (e.g. Prudnik, Nysa, Otmuchów, Korfantów). Dla niektórych gatunków sporządzono nawet mapy występowania par lęgowych na terenie tych miast (e.g. Kopij, Wolanin 2010. Awifauna lęgowa Nysy. Przyr. Śląska opol., 16: 1-21). Jak dotychczas żadnych takich badań nie przeprowadzano jednak nad awifauną miasta Biała Prundicka, leżącego na urodzajnych ziemiach prawie całkowicie odlesionego Płaskowyżu Głubczyckiego. Można się spodziewać, że miasteczko to, obfitujące w różnego rodzaju tereny zielone będzie spełniać funkcje swoistej wyspy ekologicznej. Celem tych badań było wykazanie czy tak faktycznie jest. TEREN BADAŃ Biała Prunicka jest położona nad rzeką Białą we w zachodniej części powiatu prudnickiego (50º22 N, 17º36 E). Miasto to ma metrykę archeologiczną, a jako gród istniało już w X wieku. W 1225 r. pełniło funkcję grodu kasztelańskiego, w 1327 r. otrzymało prawa miejskie. Obecnie miasteczko to liczy c. 2600 mieszkańców (w 1939 r. 3784, w 1971 3100) i w granicach administracyjnych zajmuje powierzchnię 14.7 km 2. Śrómieście Białej ograniczone jest ciągiem ulic: Oświęcimską, Czarną, Prudnicką, Kościuszki, Wałową i Moniuszki. Zachował się w nim unikalny średniwieczny układ urbanistyczny, z zamkiem otoczonym starym parkiem (pow. c. 1 ha) w części północnej. W południowej części miasta położone jest nowe osiedla domków jednorodzinnych (Osiedla im. Powstańców Śląskich). W części wschodniej znajduje się tzw. Stare Miasto, de facto osiedle domków jednorodzinnych, a na północy dzielnica zwana Szonowice, dawniej wioska, które do dziś zachowało cechy rustykalne. Między Szonowicami a śródmieściem 25

położone są mokradła z trzcinowiskiem, a między Starym Miastem a Śródmieściem użytki rolne. W południowo-zachodniej części miasta znajduje się kompleks zieleni złożony z parku miejskiego (c. 2.5 ha), grodziska (c. 1 ha), starego cmentarza żydowskiego (0.55 ha), cmentarza katolickiego (c. 2 ha) i ogródków działkowych (c. 3.5 ha). Drzewostan parku miejskiego tworzy głównie jesion i dąb; domieszkę stanowią: lipa, klon, modrzew, kasztanowiec, grab, buk i jawor. Ubogi podszyt występuje głównie na obrzeżach. Runo złożone jest z następujących gatunków: zawilec gajowy, ziarnopłon wiosenny, fiołki, bez, przetacznik drobnokwiatowy, bluszcz pospolity i inne. Znajduje się tu też kort tenisowy i boisko piłki ręcznej. Cmentarz żydowski jest najstarszym zachowanym kirkutem na Śląsku założonym c. 1640 r. Ma on kształt nieregularnego prostokąta o długości 188 m i szerokości 25 m (w najwęższym miejscu). Zostało na nim pochowanych około 3 tysięcy osób, a obecnie znajduje się tu 921 stel nagrobnych. Cmentarz porasta starodrzew złożony głównie z lipy drobnolistnej i jesionu; domieszkę stanowi grab i klon; runo stanowią trawy, zawilce gajowe, ziarnopłon, fiołki. Od wschodu cmentarz ten graniczy z grodziskiem (drzewostan: lipy z domieszką dębu, robinii, jaworu i jesionu; podszycie: głównie podlot klonu, też głóg, jesion, bez; runo: zawilec gajowy, bluszcz pospolity, niecierpek drobnokwiatowy, kuklik zwisły, glistnik, kupkówka i inne), od zachodu z łąkami nad rzeką Białą, od północy z ogródkami działkowymi i od południa z nieczynną żwirownią. METODY BADAŃ Badaniami objęto tereny zabudowane miasta oraz kompleks zieleni w części południowozachodniej. Wyłączono natomiast z badań pola uprawne oraz łąki i mokradła. W liczeniach ptaków zastosowano uproszczoną wersję metody kartograficznej (Bibby et al. 1992). Na wybranych powierzchniach wykonano po 1-4 liczenia: Park miejski: 2008: 20 maj i 23 czerwiec; 2009: 11 kwiecień, 7 i 30 maj, 10 lipiec. Tereny zielone: zobacz szczegóły pod tab. 2. Tereny zabudowane: zobacz informacje poniżej tab. 3. Liczbę par lęgowych danego gatunku na danej powierzchni stanowiła maksymalna liczba par stwierdzonych w którymkolwiek liczeniu. Stanowiska gatunków rzadkich w skali miasta były mapowane na całym terenie badań. WYNIKI W latach 2008-2009 wykazano w Białej łącznie 52 gatunki potencjalnie lęgowych ptaków. Do najliczniejszych należały: szpak, sierpówka, jerzyk, jaskółki i łuszczaki. Wykazano łącznie 52 pary siepówki, a jej stan można okreleślić na 60-80 par. Stosunkowa liczny był słowik rdzawy (14 wykazanych par), muchołówka szara (9 wykazanych par) i bażant (5 stanowisk tokujących samców, głównie w ogródkach działkowych). Stosunki liczebności między 3 gatunkami z rodzaju Turdus: kos: śpiewak: kwiczoł układały się odpowiednio jak: 1.0: 0.1: 0.4 (N = 28 wykazanych par lęgowych wszystkich 3 gatunków). Spośród krukowatych wykazano srokę (5 par), kawkę (4 pary) i wronę (1 para). Gniazduje w mieście także bocian biały (1 para), pustułka (2-3 pary) i kukułka (2-3 rewiry samców). W latach badań nie gniazdował natomiast gawron Corvus frugilegus, który dawniej był tu notowany jako lęgowy. 26

Spośród gatunków rzadszych w środowiskach zurbanizowanych w Białej Prudnickiej wykazano zniczka, strzyżyka, rudzika, pełzacz ogrodowego, świerszczaka, potrzosa, trznadla, potrzeszcza, wilgę, dzięcioła, dzięciołka. Na terenach zabudowanych stwierdzono 42 gatunki (tab. 3), w parku miejskim 28 gatunków (tab. 1) i również 28 gatunków na innych terenach zadrzewionych (tab. 2). W terenie zabudowanym gatunkami dominującymi były: sierpówka, jerzyk, dymówka, oknówka, szpak, dzwoniec i kulczyk; stanowiły one razem 58.5% udziału wszystkich park lęgowych (tab. 3). W parku najliczniej gniazdowały następujące gatunki: szpak, zięba, bogatka, kapturka, szczygieł, kulczyk, dzwoniec i sierpówka. Razem stanowiły one około 2/3 wszystkich lęgowych par (tab. 1). Badania wskazują na dość wyraźne różnice tak w składzie gatunkowym, jak i strukturze dominacji między dwoma badanymi latami. Na obszarze 5 niewielkich terenów zielonych (łącznie c. 8 ha) dominowały: szpak, dzwoniec, zięba, kos, sierpówka, muchołówka szara, szczygieł i kulczyk. Łączny ich udział stanowił 53.1% wszystkich lęgowych par (tab. 2). Tabela 1. Zespół ptaków lęgowych parku miejskiego (2.5 ha) w Białej Prudnickiej w 2008 i 2009 r. P./10 ha par na 10 ha, Dom. dominacja. Gatunek 2008 2009 Par P./10ha Dom. Par P./10ha Dom. Szpak Sturnus vulgaris 6 1.5 10.5 5 1.3 11.4 Zięba Fringilla coelebs 6 1.5 10.5 2 0.5 4.5 Bogatka Parus major 5 1.3 8.8 3 0.8 6.8 Kapturka Sylvia atricapilla 5 1.3 8.8 1 0.3 2.3 Sierpówka Streptopelia decaocto 3 0.8 5.3 3 0.8 6.8 Dzwoniec Carduelis chloris 1 0.3 1.8 5 1.3 11.4 Kos Turdus merula 3 0.8 5.3 2 0.5 4.5 Modraszka Parus caeruleus 3 0.8 5.3 2 0.5 4.5 Szczygieł Carduelis carduelis 2 0.5 3.5 3 0.8 6.8 Kowalik Sitta europaea 3 0.8 5.3 1 0.3 2.3 Pierwiosnek Phylloscopus collybita 3 0.8 5.3 1 0.3 2.3 Kulczyk Serinus serinus 1 0.3 1.8 3 0.8 6.8 Muchołówka szara Muscicapa striata 1 0.3 1.8 2 0.5 4.5 Zaganiacz Hippolais icterina 1 0.3 1.8 2 0.5 4.5 Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos 1 0.3 1.8 2 0.5 4.5 Kwiczoł Turdus pilaris 1 0.3 1.8 2 0.5 4.5 Rudzik Erithacus rubecula 2 0.5 3.5 1 0.3 2.3 Strzyżyk Troglodytes troglodytes 2 0.5 3.5 Świstunka Phylloscopus sibilatrix 1 0.3 1.8 1 0.3 2.3 Śpiewak Turdus philomelos 1 0.3 1.8 1 0.3 2.3 Mazurek Passer montanus 1 0.3 1.8 Sójka Garrulus glandarius 1 0.3 1.8 Zniczek Regulus ignicapillus 1 0.3 1.8 Gajówka Sylvia borin 1 0.3 1.8 Pełzacz ogrodowy Certhia brachydactyla 1 0.3 1.8 Myszołów Buteo buteo 1 0.3 1.8 Grzywacz Columba palumbus 1 0.3 2.3 Piecuszek Phylloscopus trochilus 1 0.3 2.3 27

Liczba par lęgowych 57 44 Liczba gatunków 26 21 Tabela 2. Zespół ptaków lęgowych terenów zielonych (c. 8 ha) Białej Prudnickiej w 2009 r. p/10 ha par na 10 ha, D% - dominacja. Gatunek Liczba par lęgowych Razem 1 2 3 4 5 Par p/10ha D% Szpak Sturnus vulgaris 2 3 1 1 3 10 12.5 10.9 Dzwoniec Carduelis chloris 1 2 1 2 1 7 8.8 7.6 Zięba Fringilla coelebs 4 1 1 6 7.5 6.5 Kos Turdus merula 2 1 1 1 1 6 7.5 6.5 Sierpówka Streptopelia decaocto 2 2 1 5 6.3 5.4 Muchołówka szara Muscicapa striata 1 1 1 1 1 5 6.3 5.4 Szczygieł Carduelis carduelis 1 1 1 1 1 5 6.3 5.4 Kulczyk Serinus serinus 1 2 1 1 5 6.3 5.4 Kapturka Sylvia atricapilla 1 2 1 4 5.0 4.3 Kopciuszek Phoenicurus ochruros 1 1 2 4 5.0 4.3 Modraszka Parus caeruleus 2 1 1 4 5.0 4.3 Słowik rdzawy Luscinia megarhynchos 1 1 1 3 3.8 3.3 Kwiczoł Turdus pilaris 1 2 3 3.8 3.3 Zaganiacz Hippolais icterina 1 1 1 3 3.8 3.3 Piegża Sylvia curruca 1 1 2 2.5 2.2 Bogatka Parus major 1 1 2 2.5 2.2 Śpiewak Turdus philomelos 1 1 2 2.5 2.2 Wilga Oriolus oriolus 1 1 2 2.5 2.2 Grzywacz Columba palumbus 1 1 2 2.5 2.2 Bażant Phasianus colchicus 1 1 2 2.5 2.2 Łozówka Acrocephalus palustris 1 1 2 2.5 2.2 Mazurek Passer montanus 2 2 2.5 2.2 Pierwiosnek Phylloscopus collybita 1 1 1.3 1.1 Piecuszek Phylloscopus trochilus 1 1 1.3 1.1 Kukułka Cuculus canorus 1 1 1.3 1.1 Gajówka Sylvia borin 1 1 1.3 1.1 Pleszka Phoenicurus phoenicurus 1 1 1.3 1.1 Dzięcioł duży Dendrocopos major 1 1 1.3 1.1 Liczba par lęgowych 28 22 11 14 17 92 Liczba gatunków 21 15 10 12 15 28 Nr terenów zieleni i daty liczeń w 2009 r.: 1. Cmentarz Żydowski: 11 kwiecień; 4, 20 i 30 maj; 2. Cmentarz Katolicki: 11 kwiecień, 7 i 30 maj, 14 lipiec; 3. Park zamkowy: 7 i 30 maj; 4. Ogródki działkowe: 7 i 30 maj; 5. Grodzisko: 7 i 30 maj. 28

Tabela 3. Zespół ptaków lęgowych (liczba par lęgowych) terenów zabudowanych w Białej Prudnickiej w 2009 r. Gatunek Numery transektów (zobacz poniżej tabeli) Razem 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 N % Sierpówka Streptopelia decaocto 5 7 5 6 2 6 4 3 6 44 10.6 Jerzyk Apus apus 40 40 9.7 Dymówka Hirundo rustica 10 10 1 1 2 1 3 3 31 7.5 Szpak Sturnus vulgaris 1 3 2 2 7 5 5 1 3 1 30 7.2 Oknówka Delichon urbica 1 28 29 7.0 Dzwoniec Carduelis chloris 3 4 3 2 3 4 3 1 23 5.6 Kulczyk Serinus serinus 3 4 2 2 1 3 3 1 1 1 2 23 5.6 Kapturka Sylvia atricapilla 2 3 5 2 1 2 1 6 22 5.3 Szczgieł Carduelis carduelis 5 1 3 1 1 1 1 1 1 15 3.6 Wróbel Passer domesticus 4 2 6 2 14 3.4 Kopciuszek Phoenicurus ochruros 4 1 3 2 1 1 2 14 3.4 Makolągwa Carduelis cannabina 1 2 1 1 1 5 1 2 14 3.4 Gołąb miejski Columba livia 3 10 13 3.1 Bogatka Parus major 2 1 2 1 2 1 1 10 2.4 Kos Turdus merula 3 1 2 1 2 1 10 2.4 Słowik rdzawy Luscinia megarhynch. 4 1 2 1 1 9 2.2 Pierwiosnek Phylloscopus collybita 2 2 1 2 1 8 1.9 Zięba Fringilla coelebs 2 1 1 1 1 1 7 1.7 Piegża Sylvia curruca 1 1 2 1 5 1.2 Sroka Pica pica 1 1 1 1 1 5 1.2 Zaganiacz Hippolais icterina 2 1 1 4 1.0 Potrzeszcz Miliaria calandra 1 1 1 1 4 1.0 Kawka Corvus monedula 3 1 4 1.0 Śpiewak Turdus philomelos 2 1 1 4 1.0 Modraszka Parus caeruleus 2 1 3 0.7 Bażant Phasianus colchicus 2 1 3 0.7 Pliszka siwa Motacilla alba 1 1 1 3 0.7 29

Kwiczoł Turdus pilaris 2 1 3 0.7 Grzywacz Columba palumbus 1 1 1 3 0.7 Cierniówka Sylvia communis 1 1 2 0.5 Potrzos Emberiza schoeniculus 2 2 0.5 Pustułka Falco tinnunculus 1 1 2 0.5 Muchołówka szara Muscicapa striata 1 1 2 0.5 Trznadel Emberiza citrinella 1 1 0.2 Wrona Corvus cornix 1 1 0.2 Dzięciołek Dendrocopos minor 1 1 0.2 Świerszczak Locustella naevia 1 1 0.2 Kukułka Cuculus canorus 1 1 0.2 Mazurek Passer montanus 1 1 0.2 Bocian biały Ciconia ciconia 1 1 0.2 Łozówka Acrocephalus palustris 1 1 0.2 Pleszka Phoenicurus phoenicurus 1 1 0.2 Liczba par lęgowych 58 60 35 46 7 11 23 35 16 29 8 71 15 414 100.0 Liczba gatunków 24 10 18 24 5 8 9 14 9 16 7 14 7 42 Numery transektów i daty liczeń: 1. ul.świerczewskiego: 7.5.2009, 29.5.2009, 14.7.2009; 2. ul. Szynów: 7.5.2009, 14.7.2009; 3. Stare Miasto: 7.5.2009, 1.6.2009; 4. ul. Oświęcimska-Czarna: 7.5.2009, 30.5.2009; 5. ul. Opolska: 1.6.2009; 6. ul. Nyska: 7.5.2009, 14.7.2009; 7. ul. Prudnicka: 1.6.2009, 10.7.2009; 8. Osiedle Powstańców Śląskich: 7.5.2009, 29.5.2009, 14.7.2009; 9. ul. Parkowa (między śródmieściem a cmentarzem): 29.5.2009, 14.7.2009; 10. ul. Kilińskiego: 7.5.2009, 1.6.2009, 10.7.2009; 11. ul. Wasiłowicka: 16.7.2009; 12. ul. między Starym a Nowym Miastem: 7.5.2009. 13.?? 30