INFORMACJA Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 8 marca 2006 roku w sprawie przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków w Urzędzie Marszałkowskim Województwa Kujawsko-Pomorskiego, wojewódzkich samorządowych jednostkach organizacyjnych i wojewódzkich osobach prawnych w 2005 roku Organizacja przyjmowania, rozpatrywania i załatwiania skarg i wniosków, składanych do Urzędu Marszałkowskiego, wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i wojewódzkich osób prawnych odbywa się na podstawie następujących aktów prawnych: - ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego /tj. z 2000 r. Dz. U. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm./, - rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków /Dz. U. Nr 5, poz. 46/, - uchwała Nr 41/131/2000 Zarządu Województwa Kujawsko-Pomorskiego z dnia 25 maja 2000 r. w sprawie organizacji przyjmowania, rozpatrywania i załatwiania skarg i wniosków. W 2005 roku do Urzędu Marszałkowskiego, wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych i wojewódzkich osób prawnych wpłynęło ogółem 165 skarg, z których 132 rozpatrzono we własnym zakresie. W latach poprzednich liczba skarg utrzymywała się na zbliżonym poziomie /2002 r. 152, 2003 r. 117, 2004 r. 147/. W Urzędzie Marszałkowskim Województwa Kujawsko-Pomorskiego odnotowano w 2005 r. wpływ 40 skarg, natomiast w 2002 r. 38, w 2003 r. 42 i w 2004 r. 28. Do załatwienia innym jednostkom według właściwości rzeczowej i miejscowej, przekazano 24 skargi, gdyż poruszana w ich treści problematyka nie znajdowała się w zakresie działania samorządu województwa. Wpływ skarg do poszczególnych komórek organizacyjnych Urzędu Marszałkowskiego przedstawia się następująco: - Gabinet Marszałka - 4 - Departament Organizacyjno-Prawny - 19 - Departament Gospodarki i Infrastruktury - 1 - Departament Edukacji, Kultury, Sportu i Turystyki - 2 - Departament Zdrowia - 5 - Departament Rolnictwa i Aktywizacji Obszarów Wiejskich - 3 - Biuro Pełnomocnika do Spraw Osób Niepełnosprawnych - 2 - Delegatura Urzędu Marszałkowskiego w Bydgoszczy - 4-1 -
Departamenty i Biura Urzędu Marszałkowskiego rozpatrzyły we własnym zakresie 16 skarg, z czego 2 pozytywnie, 2 negatywnie oraz 10 w sposób wyjaśniający. Odnotowano również wpływ dwóch skarg, które nie zawierały imienia i nazwiska wnoszących oraz adresów. Zgodnie z 8 ust. 1 rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 8 stycznia 2002 r. w sprawie organizacji przyjmowania i rozpatrywania skarg i wniosków /Dz. U. Nr 5, poz. 46/ sprawy te pozostawiono bez rozpoznania. Spośród skarg uznanych za zasadne pierwsza dotyczyła przerwania leczenia somatropinowej niedoczynności przysadki u dzieci w Wojewódzkim Szpitalu Dziecięcym w Bydgoszczy. W wyniku opóźnienia w przeprowadzeniu postępowania przetargowego na zakup hormonu wzrostu faktycznie doszło do przerwy w leczeniu dzieci. Przetarg na ten lek organizowany jest corocznie przez Centrum Zdrowia Dziecka w Warszawie. Dyrekcja Szpitala interweniowała w centrali Narodowego Funduszu Zdrowia, a także czyniła starania zakupu lekarstwa, które z uwagi na zwiększone koszty zakończyły się niepowodzeniem. W związku z przedłużającymi się procedurami związanymi z postępowaniem przetargowym lek został dostarczony do Szpitala w miesiącu marcu. Drugą zasadną skargę złożyli pacjenci Wojewódzkiego Ośrodka Lecznictwa Psychiatrycznego w Toruniu. W wyniku rozmów oraz za pomocą korespondencji udzielono szczegółowych wyjaśnień w kwestii sytuacji finansowej Ośrodka, wyżywienia pacjentów, zaopatrzenia w leki, a także doposażenia sal terapeutycznych. Odpowiedzi na dwie skargi, które wpłynęły do Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego zostały udzielone po terminie. Przyczyny udzielenia odpowiedzi po terminie wynikały z potrzeby wszechstronnej analizy zasadności skarg oraz ich stopnia skomplikowania. Problematyka skarg rozpatrywanych w 2005 r. dotyczyła: - sposobu udzielania świadczeń medycznych /ZS/, - niewłaściwego postępowania personelu medycznego w stosunku do pacjentów /ZS/, - przerwania leczenia dzieci hormonem wzrostu /ZS/, - protestu przeciwko zwolnieniu lekarza /ZS/, - działalności i funkcjonowania jednostki służby zdrowia /ZS/, - działalności pracowników biura Rzecznika Praw Ofiar /GM/, - ustawienia znaku drogowego B-35 /GP/, - 2 -
- funkcjonowania jednostki edukacyjnej /EK/, - odmowy świadczeń socjalnych /EK/, - działalności Departamentu Rolnictwa i Aktywizacji Obszarów Wiejskich /AOW/. Zestawienie danych omówionych powyżej zostało przedstawione w Tabelach Nr 1 i 2. Tabela Nr 1 Zestawienie sposobu załatwienia skarg w roku 2005 przez departamenty i biura Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego Załatwiono w okresie sprawozdawczym Sposób załatwienia (z rubr. 5) Lp. Wyszczególnienie ogółem (4+5) przekazano według właściwości w tym załatwiono we własnym zakresie pozytywny negatywny inny Przeterminowano (ogółem z rubr. 4 i 5) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1. Gabinet Marszałka 4 2 2-1 1 1 2. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Departament Organizacyjno-Prawny Departament Gospodarki i Infrastruktury Departament Edukacji, Kultury, Sportu i Turystyki Departament Zdrowia i Polityki Społecznej Departament Rolnictwa i Aktywizacji Obszarów Wiejskich Biuro Pełnomocnika do Spraw Osób Niepełnosprawnych Delegatura UM w Bydgoszczy 19 18 1 - - 1-1 - 1 - - 1-2 - 2 - - 2 1 5-5 2 1 2-3 1 2 - - 2-2 1 1 - - 1-4 2 2 - - 2 - Razem 40 24 16 2 2 12 2 Nie odnotowano wpływu skarg w pozostałych departamentach i biurach Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego. - 3 -
Tabela Nr 2 Zestawienie skarg złożonych w 2005 r. do departamentów Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego według problematyki Lp. Problematyka Ilość 1. sposób udzielania świadczeń medycznych oraz niewłaściwe postępowanie personelu medycznego w stosunku do pacjentów (ZS) 2. odmowa wypłaty świadczeń socjalnych (EK) 1 3. budowa stacji pomp (AOW) 1 4. działalność Departamentu Rolnictwa i Aktywizacji Obszarów Wiejskich (AOW) 1 5. działalność i funkcjonowanie jednostki służby zdrowia (ZS) 1 6. działalność pracowników biura Rzecznika Praw Ofiar (GM) 1 7. funkcjonowanie jednostki edukacyjnej (EK) 1 8. utrudnienia dostępu do drogi osobie niepełnosprawnej (BON) 1 9. postępowanie dyrektora Departamentu Zdrowia (Delegatura UM w Bydgoszczy) 1 10. protest przeciwko zwolnieniu lekarza (ZS) 1 11. prowadzenie inwestycji (OP) 1 12. przerwanie leczenia dzieci hormonem wzrostu (ZS) 1 13. ustawienie znaku drogowego B-35 (GP) 1 14. brak udzielenia odpowiedzi (Delegatura UM w Bydgoszczy) 1 15. nie ustalono przedmiotu skargi (GM) 1 2 Do Urzędu Marszałkowskiego Województwa Kujawsko-Pomorskiego wpłynęło w 2005 r. łącznie 17 wniosków i listów, z czego 14 przekazano według właściwości innym jednostkom, ponieważ poruszana w ich treści problematyka nie należała do zakresu działań samorządu województwa. Departament Organizacyjno-Prawny załatwił we własnym zakresie 3 wnioski w sposób wyjaśniający z zachowaniem wymaganych terminów. Tematyka wymienionych powyżej wniosków dotyczyła: - prośby o udzielenie pomocy poszkodowanym w pożarze, - wskazania organu właściwego w sprawie orzekania o niepełnosprawności, - udostępnienia herbu województwa kujawsko-pomorskiego w wersji elektronicznej. - 4 -
W 2005 roku Marszałek Województwa Kujawsko-Pomorskiego przyjął 42 interesantów w sprawach skarg, wniosków i interwencji obywatelskich. Z ogólnej liczby spraw załatwiono we własnym zakresie: 5 pozytywnie, 18 negatywnie i 19 wyjaśniająco. Liczba interesantów w porównaniu z latami poprzednimi uległa zmniejszeniu /2002 r. 64, 2003 r. 150, 2004 r. 76/. Najwięcej spraw, z którymi interesanci zwracali się w 2005 r. do Marszałka Województwa dotyczyło udzielenia pomocy w uzyskaniu zatrudnienia 19 spraw. Poniżej przedstawiono w Tabelach Nr 3 i 4 liczbę i tematykę przyjęć interesantów przez Marszałka Województwa Kujawsko-Pomorskiego. Tabela Nr 3 Przyjęcia interesantów w ramach skarg i wniosków w wyznaczonym dniu tygodnia w Urzędzie Marszałkowskim Załatwiono w okresie sprawozdawczym Sposób załatwienia (z rubr. 5) Lp. Wyszczególnienie ogółem (4+5) przekazano według właściwości w tym załatwiono we własnym zakresie pozytywny negatywny inny Przeterminowano (ogółem z rubr. 4 i 5) 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 1. Marszałek Województwa 42-42 5 18 19 - Przyjęcia interesantów w ramach skarg i wniosków w wyznaczonym dniu tygodnia w Urzędzie Marszałkowskim według problematyki Tabela Nr 4 Lp. Problematyka Ilość 1. udzielenie pomocy w uzyskaniu zatrudnienia 19 2. współpraca z organizacjami i jednostkami (np. objęcie patronatu) 9 3. dofinansowanie działalności statutowych organizacji, imprez 5 4. interwencja w sprawach mieszkaniowych 1 5. inne (np. w sprawach osobistych) 8-5 -
Wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne i wojewódzkie osoby prawne w 2005 r. odnotowały wpływ 125 skarg /2002 r. 114, 2003 r. 90, 2004 r. 135/, z których 8 przekazano do innych jednostek według właściwości. We własnym zakresie rozpatrzono 117 skarg, w tym 39 pozytywnie, 67 negatywnie i 11 wyjaśniająco. Szczegółowe dane w tym zakresie zostały przedstawione w Załączniku Nr 1 do niniejszej Informacji. Wpływ skarg do poszczególnych wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych: - SPZOZ Wojewódzki Szpital im. dr I. Biziela w Bydgoszczy - 26 - Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Bydgoszczy - 10 - Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Toruniu - 10 - Szpital Wojewódzki we Włocławku - 9 - Wojewódzki Szpital Dziecięcy im. J. Brudzińskiego w Bydgoszczy - 9 - Wojewódzki Szpital Dziecięcy w Toruniu - 9 - Wojewódzki Szpital Zespolony im. L. Rydygiera w Toruniu - 9 - Wojewódzki Ośrodek Ruchu Drogowego w Bydgoszczy - 8 - Wojewódzki Ośrodek Lecznictwa Psychiatrycznego w Toruniu - 4 - Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych w Świeciu - 4 - Kujawsko Pomorski Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku - 3 - Regionalny Zespół Opieki Paliatywnej Dom Sue Ryder w Bydgoszczy - 3 - Wojewódzki Ośrodek Terapii Uzależnień i Współuzależnienia w Toruniu - 3 - Wojewódzki Urząd Pracy w Toruniu - 3 - Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy - 2 - Stacja Pogotowia Ratunkowego we Włocławku - 2 - Wojewódzka Biblioteka Publiczna - Książnica Kopernikańska w Toruniu - 2 - Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dr W. Bełzy w Bydgoszczy - 2 - Wojewódzka Przychodnia Zdrowia Psychicznego w Bydgoszczy - 2 - Wojewódzki Ośrodek Medycyny Pracy w Toruniu - 2 - Wojewódzka Przychodnia Sportowo Lekarska w Bydgoszczy - 1 - Wojewódzki Szpital Obserwacyjno Zakaźny w Toruniu - 1 - Zarząd Dróg Wojewódzkich w Bydgoszczy - 1 Na ogólną liczbę 117 skarg, najwięcej wpłynęło i rozpatrywanych było w wojewódzkich jednostkach ochrony zdrowia 98 skarg. Stanowi to blisko 84% skarg, które w 2005 r. wpłynęły do wszystkich jednostek. - 6 -
Problematyka skarg przedstawiona w Załączniku Nr 2 najczęściej obejmowała: świadczenie usług medycznych /błędy w sztuce lekarskiej/, niewłaściwe zachowanie lekarzy i personelu medycznego, odmowę udzielenia świadczeń medycznych, negatywne ocenianie egzaminów praktycznych na prawo jazdy, nieprawidłowości w zakresie działalności jednostki, żądanie rekompensaty materialnej za spowodowanie uszczerbku na zdrowiu, nieprawidłowości w wystawianiu zaświadczeń, recept i dokumentów finansowych, obciążanie pacjentów kosztami zabiegów, postępowanie medyczne w zakresie diagnostyki, utratę depozytu /utratę rzeczy osobistych/, utrudnienia w dostępie do zbiorów bibliotecznych, wykonanie melioracji oraz konserwacji i udrażnianie urządzeń melioracyjnych, wykonywanie prywatnej działalności w godzinach pracy, niewłaściwe przechowywanie zwłok, zbyt długi okres oczekiwania na objęcie opieką medyczną. Do Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy wpłynęły 2 skargi, które zostały rozpatrzone we własnym zakresie z zachowaniem właściwych terminów. Dotyczyły one postępowania medycznego w zakresie diagnostyki oraz okoliczności pobierania opłaty za badania PET-CT. Obydwie skargi uznano za zasadne spełniając oczekiwania pacjentów. W Regionalnym Zespole Opieki Paliatywnej Dom Sue Ryder w Bydgoszczy odnotowano wpływ 3 skarg. Zostały złożone w związku ze zbyt długim okresem oczekiwania na objęcie opieką medyczną, utrudnieniami w wystawieniu recepty i zabezpieczenia odpowiedniej ilości środków higienicznych i produktów żywieniowych. Skargi rozpatrzono pozytywnie wydając w tym zakresie stosowne polecenia personelowi. We wskazanym okresie sprawozdawczym największą ilość skarg zanotowano w SPZOZ Wojewódzkim Szpitalu im. dr. I. Biziela w Bydgoszczy. Łącznie w 2005 r. wpłynęło do wyżej wymienionej jednostki 26 skarg, z których 25 rozpatrzono we własnym zakresie. Z tej liczby, 8 dotyczyło niewłaściwego zachowania personelu medycznego, 8 skarg złożyli pacjenci ubiegający się o odszkodowanie z tytułu uszczerbku na zdrowiu lub o zwrot kosztów leczenia, 7 skarg złożonych zostało w związku z niewłaściwym leczeniem pacjentów, 2 skargi wpłynęły z powodu nieprawidłowości w sporządzeniu i wydaniu historii choroby. W jednym przypadku stwierdzono niedostosowanie pracy wind do potrzeb pacjentów. Postępowania wyjaśniające potwierdziły zasadność wniesionych skarg w 10 sprawach. - 7 -
W stosunku do pracowników, którzy zaniedbali przypisane im obowiązki służbowe zastosowano kary upomnienia. W jednym przypadku lekarz, który przeprowadził niestaranne badanie, w wyniku czego postawił błędną diagnozę został pozbawiony premii. Termin udzielenia odpowiedzi skarżącym nie został dotrzymany w 6 przypadkach. W 3 sprawach na przekroczenie terminu wpłynęła złożoność sprawy, natomiast w pozostałych zwłoka nastąpiła z powodu okresów urlopowych osób, których skargi dotyczyły. W Stacji Pogotowia Ratunkowego we Włocławku przyjęto 2 skargi, z których jedną uznano za zasadną. Skarga dotyczyła opóźnienia dojazdu karetki do pacjenta. Wobec kierownika zespołu /lekarza/ wyciągnięto konsekwencje służbowe za opieszałość w podjęciu działań medycznych. Zachowano właściwy termin rozpatrzenia skarg. W 2005 r. do Szpitala Wojewódzkiego we Włocławku wpłynęło 9 skarg, z których 3 uznano za zasadne. W wyniku przeprowadzonych postępowań wyjaśniających w jednym przypadku, pracownikowi udzielono kary nagany. Do Wojewódzkiej Biblioteki Publicznej Książnicy Kopernikańskiej wpłynęły w 2005 r. dwie skargi, które dotyczyły zachowania czytelników oraz utrudnień związanych z funkcjonowaniem biblioteki podczas remontu. W Wojewódzkiej Przychodni Zdrowia Psychicznego w Bydgoszczy rozpatrywano 2 skargi, z których jedną uznano za zasadną, uwzględniając argumenty skarżącego i udzielono lekarzowi upomnienia, informując o tym pacjenta poradni. Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Bydgoszczy odnotowała w 2005 r. wpływ 10 skarg, z których 5 uznano za zasadne. Po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego 2 skargi przekazano do rozpatrzenia przez Rzecznika Odpowiedzialności Zawodowej Bydgoskiej Izby Lekarskiej. Skargi zostały rozpatrzone z zachowaniem właściwych terminów. W celu wyeliminowania skarg przeprowadza się szkolenia pracowników w zakresie postępowania podczas przyjęcia zgłoszeń i dysponowania zespołem ratowniczym. Do Wojewódzkiej Stacji Pogotowia Ratunkowego w Bydgoszczy wpłynęło również 6 podziękowań. W 2005 r. do Wojewódzkiej Stacji Pogotowia Ratunkowego w Toruniu wpłynęło 10 skarg. Wszystkie skargi zostały rozpatrzone w obowiązujących terminach. Jedną skargę ze względu na potwierdzenie postawionych zarzutów rozpatrzono pozytywnie, natomiast dwie przekazano do Rzecznika Odpowiedzialności Lekarskiej Kujawsko-Pomorskiej Okręgowej Izby Lekarskiej. - 8 -
Do Wojewódzkiego Szpitala Dziecięcego im. J. Brudzińskiego w Bydgoszczy przyjęto w 2005 r. 9 skarg, z których dwie rozpatrzono pozytywnie. Na złożone skargi udzielono w obowiązującym terminie szczegółowych wyjaśnień. Przeprowadzono wewnętrzne postępowanie wyjaśniające, które nie wykazało uchybień w pracy personelu medycznego. W 2005 r. w Wojewódzkim Szpitalu Obserwacyjno-Zakaźnym w Toruniu odnotowano wpływ jednej skargi uznanej za zasadną, w której postawiono zarzuty dotyczące sposobu świadczenia usługi medycznej w Izbie Przyjęć Szpitala. Na okoliczność złożenia skargi przeprowadzono postępowanie wyjaśniające, o czym poinformowano skarżącego. Największa grupa skarg złożonych do Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego im. L. Rydygiera w Toruniu dotyczyła nieprawidłowości podczas procesu leczenia, w tym niewłaściwe zachowanie się personelu medycznego wobec pacjentów, odmowę udzielenia pomocy lekarskiej czy odmowę udostępnienia dokumentacji medycznej. W 2005 r. odnotowano wpływ 9 skarg, z który 3 rozpatrzono pozytywnie. Skarga, złożona przez pacjentów do Narodowego Funduszu Zdrowia, dotyczyła niewłaściwego postępowania pielęgniarek, które nie używały rękawic ochronnych przy pobieraniu krwi i podawaniu kroplówek. Skarga została uznana za zasadną, z pielęgniarkami zostały przeprowadzone rozmowy na temat obowiązujących procedur pobierania krwi oraz prawidłowego zachowywania się wobec pacjentów. Zlecono w tym zakresie kontrolę doraźną. Kolejne skargi dotyczyły pobierania opłat za wykonane badania i zakup endoprotezy. Pacjentkę skierowaną przez lekarza na badanie dopplerowskie obciążono kosztami wykonanego badania. Skarga została uznana za uzasadnioną, pobrana kwota za badanie została zwrócona. Pacjentkę przeproszono za pomyłkę i nieuzasadnione obciążenie kosztami, które jako badanie wykonane na podstawie skierowania lekarza ubezpieczenia zdrowotnego przysługuje bezpłatnie. W 2005 r. do Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Toruniu wpłynęły 2 skargi, na niewłaściwą obsługę klientów przez pracownika oraz w sprawie wypłacenia kosztów przejazdu na Komisję ds. Służby Zastępczej w Warszawie. Postawione w skardze zarzuty związane z niewłaściwym zachowaniem się pracownika częściowo potwierdzono. W związku z powyższym zobowiązano osobę, której skarga dotyczyła do realizacji zadań zgodnie z obowiązującymi procedurami oraz poinformowano, że w przypadku powtórzenia się opisanych w skardze sytuacji wyciągnięte zostaną konsekwencje służbowe. W sprawie wypłacenia zaniżonych kosztów przejazdu, po przeprowadzeniu postępowania wyjaśniającego potwierdzono zasadność skargi i wypłacono dodatkową kwotę. - 9 -
Jedyna skarga, która wpłynęła w 2005 r. do Zarządu Dróg Wojewódzkich w Bydgoszczy, dotyczyła bieżącego utrzymania nawierzchni, której remont został dokonany w okresie wiosennym. Zestawienie skarg rozpatrywanych w 2005 r. według problematyki zawarte zostało w Załączniku Nr 2. Wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne i wojewódzkie osoby prawne w 2005 r. odnotowały wpływ 128 wniosków, z czego 8 przekazano do rozpatrzenia innym jednostkom zgodnie z właściwością, a 120 rozpoznano we własnym zakresie: 80 pozytywnie, 10 negatywnie i 30 w inny sposób. Najwięcej wniosków corocznie wpływa do Kujawsko- Pomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych we Włocławku. Wnioski złożone w 2005 r. dotyczyły głównie konserwacji urządzeń melioracji podstawowych i szczegółowych, poprawy stanu budowli melioracyjnych oraz regulacji stosunków wodnych, a także udzielania pomocy w trudnej sytuacji materialnej bądź życiowej, zwrotu kosztów zakupu leków i udzielenia informacji. Sposób załatwienia wniosków zawiera załącznik Nr 3 do niniejszej Informacji. Po zapoznaniu się z informacjami przedstawionymi przez departamenty i biura Urzędu Marszałkowskiego, wojewódzkie samorządowe jednostki organizacyjne oraz wojewódzkie osoby prawne, nasuwają się następujące wnioski: 1) kierownicy jednostek /w szczególności ochrony zdrowia/ winni wzmóc nadzór nad pracą podległego personelu i rozpatrywaniem zarzutów kierowanych w stosunku do obwinianych pracowników, 2) w większym zakresie należy stosować wobec winnych zaniedbań w wykonywaniu obowiązków służbowych, kary regulaminowe i porządkowe. - 10 -