Eugeniusz Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach

Dubelt 2 (2010) Dubelt 2 (2010), 1-24 Eugeniusz Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Eugeniusz Pugacewicz. Breeding birds of Bagno Tykocińskie in 2000 2003. Abstract. Abstract. In 2000-2003 in Bagno Tykocińskie in swampy valley of the river Narew (29.1 ha, Podlasie) 73 species of breeding birds have been recorded. In 2003 were observed 71 species, reaching total density of 594.0 pairs/km 2. Highest density was recorded in abandoned marsh area 910.7 pairs/km 2, and lowest density in meadows and pastures 160.6 pairs/km 2. The bird community was dominated by Sedge Warbler Acrocephalus schoenobaenus, Reed Bunting Emberiza schoeniclus, Reed Warbler Acrocephalus scirpaceus and Savi s Warbler Locustella luscinioides, which formed 52% of all breeding pairs. Savi s Warbler reached here highest density within one habitat ever recorded in Europe 19.6 pairs/10 ha. Water and marsh birds, represented by 28 species, have been breeding in density of 410.5 pairs/km 2. Most birds nested on the ground, on water or in the height up to 1.5 m (group G) 65% of species and 91% of breeding pairs. Most important group was insectivorous birds 59% of species and 82% of pairs. Bird community in 2003 represented high qualitative similarity (QS = 65%), but only moderate quantitative similarity (PZ = 44%) to the bird community observed in this area in 1980-1988. In comparison to the former period, in 2000-2003 number of water and marsh birds decreased by 7 species. The average number of valuable and rare species also decreased. The main reason for density decline was regulation of water course of Narew river and land reclamation carried out in this area in 1970-s. Pierwszych fragmentarycznych danych o ptakach Bagna Tykocińskiego dostarczyli Dyrcz et al. (1972) i Domaszewicz, Lewartowski (1973). Natomiast pierwsze badania ilościowe awifauny lęgowej wykonano na tym terenie w latach 1980 i 1981. Jednak do tej pory opublikowano tylko małą część uzyskanych wówczas wyników (Lewartowski, Piotrowska 1987). W niniejszej pracy przedstawiono rezultaty badań przeprowadzonych na Bagnie Tykocińskim w latach 2000 i 2003. Ich celem było poznanie aktualnego składu gatunkowego awifauny lęgowej oraz ustalenie liczebności i rozmieszczenia poszczególnych gatunków, a także ocena zagrożeń ptaków wodno-błotnych. Na podstawie zebranych danych opracowano plan ochrony tego terenu (Pugacewicz 2004d). 1

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Teren badań Bagno Tykocińskie, którego nazwa pochodzi od położonego nieopodal gminnego miasteczka Tykocin (pow. białostocki, woj. podlaskie), leży w północnej części tzw. bagiennej doliny Narwi, wyodrębnionej przez Okruszkę, Oświta (1973) w mezoregionie Doliny Górnej Narwi (Kondracki 1981). Teren objęty badaniami miał powierzchnię 291 ha i był ograniczony od zachodu szosą Tykocin-Knyszyn, od północy groblą drogi prowadzącej do wsi Góra, od wschodu starym korytem Narwi, a od południa sztucznym korytem rzeki (ryc. 1). Bagno Tykocińskie jest pozostałością dawnych rozległych mokradeł, które na odcinku doliny Narwi poniżej Żółtek zostały osuszone w latach 70. ubiegłego wieku. Zajmuje sporą zaklęsłość terenową, powstałą powyżej lokalnego przewężenia doliny z naturalnym progiem w jej dnie. Na większości obszaru ma charakter łęgu zastoiskowego, w którym dominują gleby hydrogeniczne (Okruszko, Oświt 1973). Naturalne gleby mineralne występują tylko na dość licznych niewysokich grądzikach oraz wzdłuż starego koryta Narwi, gdzie wytworzyły się też gleby mułowe. Przy nowym korycie rzeki występują piaszczyska powstałe podczas jego budowy, które obecnie w większości są już porośnięte ubogą roślinnością. Teren Bagna Tykocińskiego, który wznosi się na wysokość 104,8-108,1 m n.p.m., jest ogólnie dość płaski. Jednakże mikrorzeźba dna doliny, w rezultacie działalności akumulacyjno-erozyjnej rzeki, jest bardzo zróżnicowana. Stanowi ona mozaikę różnej wielkości i głębokości obniżeń terenu, zajętych przez starorzecza, zastoiska wodne i krótkotrwałe rozlewiska, oraz mineralno-mułowych i mineralnych wyniesień oraz pagórków, zalewanych krótkookresowo lub wcale. Tab. 1. Charakterystyka Bagna Tykocińskiego. Table 1. Characteristics of Bagno Tykocińskie. 1 detailed list, 2 area in hectares, 3 grasslands, 4 wasteland on marshy soils, 5 wasteland on mineral soils, 6 water bodies, 7 bushes and trees, 8 settlements, 9 total. Wyszczególnienie (1) Powierzchnia w ha (2) % Użytki zielone (3) 146 50,2 Nieużytki bagienne (4) 116 39,9 Nieużytki mineralne (5) 4 1,4 Wody (6) 10 3,4 Zakrzewienia i zadrzewienia (7) 14,1 4,8 Zabudowa (8) 0,9 0,3 Suma (9) 291,0 100 2

Dubelt 2 (2010) Przed melioracją starorzecza i jeziorowe rozlewiska zajmowały 73 ha, czyli 25% powierzchni Bagna Tykocińskiego. Po obniżeniu poziomu wody zaczęły one szybko zarastać roślinnością wodną i szuwarową. W konsekwencji otwarte wody zajmują obecnie tylko ok. 10 ha (tab. 1). Niedostępną dla użytkowania rolniczego część Bagna, o powierzchni ok. 116 ha, porasta głównie szuwar trzcinowy Phragmitetum australis, w pobliżu wód urozmaicony szuwarem wąskopałkowym Typhetum angustifoliae i oczeretowym Scirpetum lacustris. Miejscami występują też większe płaty szuwarów wielkoturzycowych Magnocaricion i mozgowych Phalaridetum arundinaceae. Otwarte wody są przeważnie silnie zarośnięte przez zespoły żabiścieku i osoki Hydrocharitetum morus-ranae i lilii wodnych Nupharo-Nymphaeetum albae. Tereny niezalewane, zalewane okresowo i słabiej zabagnione oraz obrzeża zastoisk wodnych, o łącznej powierzchni 146 ha, są użytkowane jako pastwiska i łąki kośne. Porastają je głównie półnaturalne zbiorowiska trawiaste, ziołoroślowe i turzycowe oraz zbiorowiska muraw zalewowych Agropyro-Rumicion crispi. Większe płaty zwartych zakrzewień i zadrzewienia zajmują powierzchnię 14,1 ha. Tworzą je głównie łozowiska Salicetum pentandro-cinereae. Wikliny nadrzeczne Salicetum triandro-viminalis występują tylko nad nowym korytem rzeki, w części południowo-zachodniej. Ponadto w wielu miejscach rosną pojedyncze krzaki i małe kępy wierzb. Lokalnie występują szpalery, luźne skupienia i pojedyncze starsze wierzby (Salix fragilis i S. alba) i rzadziej olsze Alnus glutinosa. W południowo-zachodnim rogu badanego terenu znajduje się jedno gospodarstwo i ruiny dawnego szpitala wojskowego (Alumnat), o powierzchni 0,9 ha. Większość terenu Bagna Tykocińskiego, poza najwyższymi wzniesieniami, leży w zasięgu wylewów Narwi. Ostatnio jednak, z powodu obniżenia poziomu wody, są one zwykle mało rozległe i krótkotrwałe. Wiosna 2000 roku należała do suchych. Jednak w kwietniu przez całą dolinę Narwi przeszła gwałtowna fala powodziowa po spuszczeniu większości wody ze Zbiornika Siemianówka. Osadziła ona dnie doliny grubą warstwę żyznych namułów, w istotny sposób poprawiając w tym sezonie warunki pokarmowe dla siewkowych Charadriiformes. Z kolei w roku 2003 przez większość sezonu lęgowego ptaków sztucznie utrzymywano podwyższony poziom wody za pomocą progu wybudowanego na głównym rowie odprowadzającym wody z rozlewisk, uchodzącym do rzeki koło Alumnatu. 3

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Ryc. 1. - u Mateusza Figure 1. Położenie leśnych powierzchni krajobrazowych badanych w 2004 r.. MS Mozaika-Skraj, MW Mozaika-Wnętrze, GZ Grądy Zagospodarowane, BZ Bory Zagospodarowane. 4

Materiał i metody Dubelt 2 (2010) Materiał do tej pracy zebrano w latach 2000 i 2003. W roku 2000 Bagno Tykocińskie badano w ramach inwentaryzacji wybranych gatunków ptaków, głównie z grupy wodno-błotnych, prowadzonej na dwóch odcinkach doliny Narwi, od Bondar do Suraża i od Żółtek do Wizny (Pugacewicz 2000). Wykonano wówczas dwie pełne kontrole terenowe, w dniach 22, 24 i 25 maja oraz 13 i 15 czerwca. Pozwoliły one ustalić liczebność tylko niektórych gatunków gniazdujących na tym terenie. W 2003 r. na całym Bagnie Tykocińskim wykonano badania ilościowe zgrupowania awifauny lęgowej z zastosowaniem zmodyfikowanej według własnych doświadczeń terenowych kombinowanej odmiany metody kartograficznej (por. Tomiałojć 1980). Wykonano 4 liczenia podstawowe w godzinach porannych i okołopołudniowych, w dniach 17 i 18 maja, 29, 30 i 31 maja, 12, 13 i 14 czerwca oraz 27 i 28 czerwca. Dodatkowo, podczas trzech pierwszych liczeń, przeprowadzono 5 kontroli wieczorno - nocnych poświęconych rejestracji chruścieli Rallidae, świerszczaka Locustella naevia i podróżniczka Luscinia svecica. Efektywne kontrole terenowe zajęły ok. 90 godzin, co daje prawie 31 ha obserwacji/km 2 powierzchni w całym sezonie. Kontrole terenu polegały na dokładnej pieszej penetracji całej jego dostępnej powierzchni, włącznie z szuwarami porastającymi ruchome pło na dawnych rozlewiskach. W maju, gdy jeszcze pozwalał na to średnio zaawansowany stopień rozwoju makrohydrofitów na starorzeczach, penetrowano je z kajaka. Przeczesywano też większe płaty zakrzewień wierzbowych. Do wykrywania wodnika Rallus aquaticus i zielonki Porzana parva zastosowano stymulację magnetofonową. W czasie prac terenowych szczególną uwagę zwracano na terytorialno-godowe zachowania ptaków, ich zaniepokojenie sugerujące obecność lęgu oraz na stwierdzenia równoczesne. Wszystkie spostrzeżenia notowano na mapach topograficznych w skali 1:10 000. Grupę ekologiczną ptaków wodno-błotnych wyróżniono według Ferensa, Wasilewskiego (1977), dodając do niej remiza Remiz pendulinus. Grupy gniazdowe ptaków wyróżniono według Tomiałojcia (1970) i oznaczono: G budujące gniazda odkryte na wysokości do 1,5 m; T budujące gniazda odkryte na wysokości powyżej 1,5 m; H budujące gniazda ukryte (dziuplaki); I inne (kukułka Cuculus canorus). Grupy troficzne ptaków wyróżniono według Wuczyńskiego (1995) i oznaczono: O owadożerne, RO roślinoowadożerne, R roślinożerne, E wszystkożerne (euryfagi) i M mięsożerne. Wskaźnik podobieństwa składu gatunkowego obliczano według wzoru QS = 2C/A+B x 100%, gdzie A to liczba gatunków na jednej powierzchni, B liczba gatunków na powierzchni drugiej, a C liczba gatunków wspólnych dla obu powierzchni. Wskaźnik podobieństwa zagęszczeń obliczano 5

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 według wzoru PZ = 2c/a+b x 100%, gdzie a oznacza zagęszczenie ptaków na powierzchni pierwszej, b zagęszczenie na powierzchni drugiej, a c sumę zagęszczeń wspólnych (mniejszych z wartości a i b) dla obu powierzchni. Przegląd gatunków W rozdziale tym omówiono występowanie wybranych gatunków ptaków gniazdujących na Bagnie Tykocińskim w latach 2000-2003 oraz wszystkie gatunki gnieżdżące się na tym terenie tylko w latach wcześniejszych. Dotychczas stwierdzono tutaj w sumie 89 gatunków lęgowych, w tym 73 gatunki w latach 2000-2003. Perkozek Tachybaptus ruficollis. W 2003 r. stwierdzono 2 pary w południowej części rozlewisk. Oba rewiry zostały opuszczone pod koniec maja z powodu zbyt silnego rozwoju makrohydrofitów. Perkoz dwuczuby Podiceps cristatus. Podawany jako gatunek lęgowy przez Domaszewicza, Lewartowskiego (1973). Zausznik Podiceps nigricollis. W 1973 r. gnieździł się w kolonii śmieszek Larus ridibundus (Domaszewicz, Lewartowski 1973). Bąk Botaurus stellaris. W 1981 r. stwierdzono tylko 1 terytorialnego samca (dane własne). W 2000 r. zanotowano już 4 buczące samce, a w 2003 r. terytoria utrzymywało 5 samców. Zajmowały one teren o powierzchni ok. 70 ha. Bączek Ixobrychus minutus. Obserwowany tylko na początku lipca 1973 r. (Domaszewicz, Lewartowski 1973), co sugeruje jego dawniejsze gniazdowanie na Bagnie Tykocinskim. Bocian biały Ciconia ciconia. 1 para regularnie gniazduje na ruinach Alumnatu. Na przełomie lat 1980. i 1990. do 3 par gnieździło się na snopkach ściętej trzciny wewnątrz rozlewisk (P. Orzechowski - inf. ustna; dane własne). Łabędź niemy Cygnus olor. W 1981 r. gniazdowała tutaj tylko 1 para (dane własne). W latach 2000 i 2003 stwierdzono po 4 pary lęgowe. W 2000 r., pomimo niższego poziomu wody, wszystkie pary wyprowadziły młode. Natomiast w 2003 r. nie udało się to żadnej z nich, czego prawdopodobną przyczyną było nadmierne zarośnięcie toni wodnej makrohydrofitami, które bardzo utrudniały tym ptakom poruszanie się i żerowanie. Gęgawa Anser anser. Gatunek prawdopodobnie sporadycznie lęgowy. Pierwsza wzmianka o możliwym gniazdowaniu pochodzi z lat 1977-1979 (Gromadzki, Wieloch 1983). Ponownie parę tych gęsi napotkano tutaj w kwietniu 1984 r. (C. Bystrowski - inf. listowna). W 2003 r. również widziano 6

Dubelt 2 (2010) gęgawy w kwietniu (R. Kalski - inf. ustna), lecz podczas dokładnej późniejszej penetracji terenu nie potwierdzono ich obecności. Krakwa Anas strepera. Gatunek dawniej lęgowy. Gniazdowanie stwierdzono w latach 1980 i 1981 (Lewartowski, Piotrowska 1987). Cyraneczka Anas crecca. Gatunek dawniej lęgowy. Według mapy zamieszczonej w książce Tomiałojcia (1990) cyraneczka gnieździła się tutaj w latach 1970-1983. Rożeniec Anas acuta. Gatunek dawniej lęgowy. Na początku lipca 1973 r. przy kolonii śmieszek stwierdzono aż 15-17 ptaków (Domaszewicz, Lewartowski 1973). W 1981 r. znaleziono gniazdo (Z. Lewartowski w: Tomiałojć 1990). Cyranka Anas querquedula. W 1981 r. gnieździła się w liczbie kilkudziesięciu par (dane własne). Na powierzchni próbnej Tykocin (31 ha) w latach 1980-1981 notowano 6-10 par (Lewartowski, Piotrowska 1987). Tymczasem w 2000 r. na całym Bagnie wykryto tylko 1 parę, a w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, naliczono 6 par. Płaskonos Anas clypeata. W 1981 r. gniazdował w liczbie 50-80 par (Z. Lewartowski w: Tomiałojć 1990). W 2000 r. nie stwierdzono go w porze lęgowej. Natomiast w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, wykryto 1 parę na podmokłym pastwisku w części południowo-wschodniej. Głowienka Aythya ferina. Gatunek dawniej lęgowy. W latach 1980-1981 na samej pow. Tykocin były 3-4 pary (Lewartowski, Piotrowska 1987). Czernica Aythya fuligula. Gatunek dawniej lęgowy. W 1981 r. liczebność populacji lęgowej oceniono na 30-50 par (Z. Lewartowski w: Tomiałojć 1990). Błotniak stawowy Circus aeruginosus. W 1981 r. występowało tutaj tylko kilka par (dane własne). Tymczasem w 2000 r. stwierdzono 14 par, a w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, aż 21 par. Zagęszczenie przeliczone na powierzchnię nieużytków bagiennych i wód (126 ha) wynosiło w drugim roku badań aż16,7 par/km 2. Błotniak łąkowy Circus pygargus. W 1981 r. nie gnieździł się w obrębie badanego terenu, chociaż był obserwowany w porze lęgowej (dane własne). Pierwszy lęg stwierdzono w 1984 r., a w 1989 r. naliczono już 5 par (C. Bystrowski - inf. listowna). W latach 2000 i 2003 gniazdowało po 6 par. Myszołów Buteo buteo. W 1999 r. znaleziono czynne gniazdo na pojedynczej olszy we wschodniej części Bagna. W pobliżu znajdowało się stare gniazdo na pojedynczej wierzbie, co sugeruje gniazdowanie przynajmniej w dwóch sezonach w latach 1990. (dane własne). 7

x E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Wodnik Rallus aquaticus. W 2000 r. liczebność oceniono na 14-20 par. Natomiast w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, oceniono ją na 38-40 par. Zagęszczenie przeliczone na powierzchnię nieużytków bagiennych i wód wynosiło aż 30,6 par/km 2. Kropiatka Porzana porzana. W 2000 r. stwierdzono 5 wołających samców, które tworzyły silnie zagęszczone skupienie w południowej części rozlewisk, wkraczając nawet na pływające kożuchy roślinne. W 2003 r. wykryto 3 rewiry, rozlokowane równomiernie w szuwarach turzycowych i mozgowych w południowej części Bagna. Zielonka Porzana parva. W latach 1980-1981 na Bagnie Tykocińskim gnieździło się kilka par zielonek (Z. Lewartowski w: Tomiałojć 1990). W 2000 r. stwierdzono 7 par. Natomiast w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, liczebność wzrosła do 12 par. Większość z nich występowała w silnie zagęszczonym skupieniu w południowej części rozlewisk 11 par na powierzchni 32 ha (3,4 par/10 ha). Derkacz Crex crex. W 2003 r. stwierdzono 7 terytorialnych samców. Występowały one we wschodniej i południowo-wschodniej części Bagna. Kurka wodna Gallinula chloropus. W 2000 r. stwierdzono tylko 1 parę. Natomiast w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, liczebność wzrosła do 5 par. Wszystkie rewiry były zlokalizowane w południowej części rozlewisk. Łyska Fulica atra. W 1981 r. był to rozpowszechniony ptak lęgowy (dane własne). W latach 1980-1981 tylko na pow. Tykocin gnieździło się 3-6 par (Lewartowski, Piotrowska 1987). W 2000 r. stwierdzono już tylko 1 parę, a w 2003 r., pomimo podpiętrzenia wody, w ogóle nie odnotowano lęgów. Żuraw Grus grus. Zasiedlenie Bagna Tykocińskiego przez żurawie nastąpiło prawdopodobnie dopiero w latach 1990.. W 1999 r. były tu 1-2 pary (dane własne). W 2000 r. zlokalizowano 2 pary. Natomiast w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, liczebność wzrosła do 4 par, z których 3 gnieździły się blisko siebie (gniazda oddalone o 300 m). Sieweczka rzeczna Charadrius dubius. W latach 1980-1981 tylko na pow. Tykocin gnieździło się 5,5-6 par (Lewartowski, Piotrowska 1987). W 2000 r. nie stwierdzono jej w porze lęgowej. Natomiast w 2003 r. wykryto 1 parę na piaszczyskach w południowo-wschodniej części Bagna. Sieweczka obrożna Charadrius hiaticula. Gatunek dawniej lęgowy. W latach 1980-1981 przynajmniej 1 para gnieździła się w rejonie pow. Tykocin (Lewartowski, Piotrowska 1987). Czajka Vanellus vanellus. W latach 1980-1981 była znacznie liczniejsza, aniżeli ostatnio, bowiem tylko na pow. Tykocin gnieździło się wówczas 8

Dubelt 2 (2010) 12-19 par (Lewartowski, Piotrowska 1987), wobec 4,5 par w 2003 r. (tab. 3). W 2000 r., gdy fala powodziowa osadziła na dnie doliny grubą warstwę namułów, stwierdzono 35 par. Natomiast w 2003 r., pomimo podpiętrzenia wody, liczebność spadła do 17-18 par. Batalion Philomachus pugnax. Gatunek dawniej lęgowy. W latach 1980-1981 na Bagnie Tykocińskim gnieździło się ok. 7 samic (Z. Lewartowski w: Tomiałojć 1990). Bekas Gallinago gallinago. W 2000 r. liczebność oceniono na 8-9 par. Natomiast w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, naliczono 13 par. Dubelt Gallinago media. W 1981 r. na Bagnie Tykocińskim stwierdzono 22 samce (Pugacewicz 2002). Tymczasem w 2000 r. naliczono już tylko 8 tokujących samców, a w 2003 r. ich liczbę oceniono na 7-8. Rejon lęgowy przez cały czas był zlokalizowany w tej samej, południowo - wschodniej części Bagna. Rycyk Limosa limosa. W latach 1980-1981 gniazdował znacznie liczniej, niż ostatnio, bowiem na pow. Tykocin notowano wówczas 6-8 par (Lewartowski, Piotrowska 1987), podczas gdy w 2003 r. stwierdzono tam tylko 2 pary (tab. 3). W 2000 r., gdy fala powodziowa osadziła na dnie doliny grubą warstwę namułów, na całym Bagnie naliczono 20 par. Natomiast w 2003 r., pomimo podpiętrzenia wody, stwierdzono tylko 9 par. Krwawodziób Tringa totanus. W 1981 r. na całym Bagnie Tykocińskim liczebność oceniono na 20-25 par (Z. Lewartowski w: Tomiałojć 1990). W 2000 r., gdy fala powodziowa osadziła na dnie doliny grubą warstwę namułów, stwierdzono 10 par. Natomiast w 2003 r., pomimo podpiętrzenia wody, naliczono tylko 5 par. Śmieszka Larus ridibundus. Gatunek dawniej lęgowy. Istniała tu jedna kolonia lęgowa, w południowej części rozlewisk. W 1966 r. liczyła ona ok. 400 par (Dyrcz et al. 1972), w 1973 r. 2000-3000 par (Domaszewicz, Lewartowski 1973), a w 1981 r. przynajmniej 5000 par (dane własne). Kolonia zanikła prawdopodobnie w połowie lat 1990.. Rybitwa rzeczna Sterna hirundo. W 2000 r. stwierdzono 2 pary w południowej części rozlewisk, ówcześnie wypłyconych. Natomiast w 2003 r. 2 pary stale przebywały na piaszczyskach nadrzecznych w części południowowschodniej. Rybitwa czarna Chlidonias niger. W latach 1980-1981 liczebność populacji lęgowej oceniono na 122-132 pary (Z. Lewartowski w: Tomiałojć 1990). W 2000 r. stwierdzono jedynie 7 par. Natomiast w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, w trzech koloniach gniazdowało 29-35 par. 9

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Rybitwa białoskrzydła Chlidonias leucopterus. Tylko w 2003 r. odnotowano fakt gniazdowania 1 pary w kolonii Ch. niger, w południowo-zachodniej części Bagna. Sowa błotna Asio flammeus. Gatunek dawniej lęgowy w rejonie Bagna Tykocińskiego. W 1981 r. obserwowano polującego ptaka w północnowschodniej jego części (dane własne). W 1984 r. w tej części Bagna znaleziono gniazdo z pull. (C. Bystrowski - inf. listowna). Dzięcioł zielony Picus viridis. W 2003 r. stwierdzono 0,5 rewiru w północnozachodniej części terenu badań, gdzie rośnie sporo starych wierzb, w których dzięcioł ten wykuwa dziuple. Dzięcioł duży Dendrocopos major. Stare dziuple tego dzięcioła znaleziono przy zachodnich i wschodnich granicach badanego terenu. Sugeruje to możliwość sporadycznego gniazdowania tego ptaka w obrębie Bagna Tykocińskiego. Dzięciołek Dendrocopos minor. W 2003 r. znaleziono czynną dziuplę w wierzbie w ur. Zieliny, w zachodniej części Bagna. Brzegówka Riparia riparia. Gatunek dawniej nielęgowy, obecnie regularnie gniazdujący. W 2003 r. liczebność oceniono na 41 par, które gnieździły się w trzech koloniach w urwistych brzegach nowego koryta Narwi. Pliszka żółta Motacilla flava. Spośród 36 rewirów stwierdzonych w 2003 r., jeden okupował samiec z podgatunku M. f. thunbergii. Podróżniczek Luscinia svecica. W 1981 r. w dolinie Narwi między Tykocinem i Morusami gniazdowało 27-28 par, z czego prawie połowa w obrębie badanego terenu (Lewartowski, Pugacewicz 1990). W 2000 r. w jego granicach stwierdzono tylko 4 pary + 1 poza nimi. Natomiast w 2003 r., po podpiętrzeniu wody, wykryto 12-13 par na terenie badań + 2 pary przy jego północnej granicy. Strumieniówka Locustella fluviatilis. W latach 1990-1991 terytorialne samce rejestrowano w zachodniej części badanego terenu (P. Orzechowski - inf. ustna; dane własne). Brzęczka Locustella luscinioides. W 2000 r. podczas dość pobieżnej kontroli Bagna Tykocińskiego naliczono 63 śpiewające samce. W 2003 r. dokładny cenzus wykazał aż 127-129 zajętych rewirów. Zagęszczenie przeliczone na powierzchnię nieużytków bagiennych i wód (126 ha) wynosiło 101,6 par/ km 2. Maksymalne zagęszczenie wewnątrzbiotopowe w zachodniej części rozlewisk wynosiło 19,6 par/10 ha (22,5 pary na pow. 11,5 ha szuwarów i starorzecza). 10

Dubelt 2 (2010) Jarzębatka Sylvia nisoria. Tylko w 2000 r. stwierdzono 0,5 rewiru na zachodniej granicy terenu badań, koło zamku. Wąsatka Panurus biarmicus. Nowy gatunek lęgowy. W 2000 r. jeszcze nie stwierdzony. W 2003 r. naliczono już 13 zajętych rewirów. Były one skupione na powierzchni 34,5 ha w środkowej i południowo-zachodniej części rozlewisk, co daje zagęszczenie wewnątrzbiotopowe 3,8 par/10 ha. Remiz Remiz pendulinus. W 2000 r. wykryto 13 zajętych rewirów. W 2003 r., po podpiętrzeniu wody, liczebność wzrosła do 18 par, osiągając wysokie przeciętne zagęszczenie 6,2 par/km 2. W zachodniej części badanego terenu 9 rewirów było skupionych na powierzchni 51 ha, co daje zagęszczenie 1,8 par/10 ha. Wróbel Passer domesticus. W 2003 r. 1 para gniazdowała w norce brzegówki, w urwistym brzegu Narwi naprzeciw Tykocina. Dziwonia Carpodacus erythrinus. Dawniej była mniej liczna, niż ostatnio. W latach 1980-1981 na pow. Tykocin nie gnieździła się (Lewartowski, Piotrowska 1987), podczas gdy w 2003 r. stwierdzono tam 3 pary (tab. 3). W 2003 r. na całym Bagnie Tykocińskim liczebność oceniono na 28-30 par. Zgrupowanie awifauny lęgowej w 2003 roku W roku 2003 na Bagnie Tykocińskim stwierdzono gniazdowanie 71 gatunków ptaków (tab. 2). Stanowi to 80% gatunków lęgowych stwierdzonych dotychczas na tym terenie. Ich łączne zagęszczenie wynosiło 594,0 pary/km 2. Najwięcej ptaków (66%) gniazdowało na nieużytkach bagiennych, gdzie osiągały one zagęszczenie 910,7 par/km 2. 16% ptaków gnieździło się w zwartych zakrzewieniach i zadrzewieniach, gdzie ich zagęszczenie wynosiło 196,1 par/10 ha. Dopiero trzecie miejsce zajmowały ptaki związane z terenami użytkowanymi rolniczo, chociaż środowiska te zajmowały największą powierzchnię. Tworzyły one tylko niespełna 14% całej awifauny, a ich łączne zagęszczenie wynosiło 160,6 par/km 2. W miejscowym zgrupowaniu ptaków dominowały rokitniczka Acrocephalus schoenobaenus, potrzos Emberiza schoeniclus, trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus i brzęczka, które wspólnie skupiały 52% wszystkich par lęgowych. Na szczególne podkreślenie zasługuje obecność w grupie dominantów brzęczki, która osiągała tutaj najwyższe zagęszczenie krajobrazowe w Polsce, a wewnątrzbiotopowe w skali całej Europy (por. Lewartowski, Piotrowska 1987, Flade 1997, Staszewski, Czeraszkiewicz 2000). Wszystkie te gatunki były związane głównie z podtopionymi nieużytkami bagiennymi. 11

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Tab. 2. Zgrupowanie awifauny lęgowej na Bagnie Tykocińskim w 2003 roku i liczebność ptaków w wyróżnionych środowiskach. NB + WD nieużytki bagienne i wody (126 ha); UZ użytki zielone (146 ha); ZK zakrzewienia i zadrzewienia (14,1 ha); ZB zabudowa (0,9 ha); I inne (nieużytek mineralny, brzeg Narwi, most; 4 ha). Table 2. Breeding birds community in Bagno Tykocińskie in 2003 and abundance of birds in selected habitats. NB + WD wasteland on marshy soils and waters (126 ha); UZ grasslands (146 ha), ZK trees and bushes (14.1 ha); ZB settlements (0.9 ha); I others (wasteland on mineral soils, Narew river bank, bridge; 4 ha). 1 species, 2 number of pairs, 3 density pairs/km 2, 4 total, 5 sum. Gatunek (1) Liczba par (2) Zagęszczenie NB+WD UZ ZK ZB I Razem (4) (par/km 2 ) (3) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Acrocephalus schoenobaenus 295-299 28 8 331-335 114,5 19,3 Emberiza schoeniclus 216-220 12 5 233-237 80,8 13,6 Acrocephalus scirpaceus 201-210 201-210 70,6 11,9 Locustella luscinioides 127-129 + 127-129 44,0 7,4 Acrocephalus palustris 23 3 37-39 63-65 22,0 3,7 Alauda arvensis 59-62 2 61-64 21,5 3,6 Acrocephalus arundinaceus 42-43 + 42-43 14,6 2,4 Riparia riparia 41 41 14,1 2,4 Sylvia communis 7 8-9 23 1-2 39-41 13,8 2,3 Rallus aquaticus 38-39 0-1 + 38-40 13,4 2,3 Motacilla flava 3 31 36 12,4 2,1 Luscinia luscinia 35-36 35-36 12,2 2,0 Chlidonias niger 29-35 29-35 11,0 1,9 Carpodacus erythrinus 10 + 18-20 28-30 10,0 1,7 Anas platyrhynchos 21-23 6-7 + 27-30 9,8 1,6 Phylloscopus collybita 27-29 27-29 9,6 1,6 Pica pica 6 1 16-17 1 24-25 8,4 1,4 Circus aeruginosus 21 21 7,2 1,2 Sylvia borin 17-19 17-19 6,2 1,0 % 12

Dubelt 2 (2010) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Remiz pendulinos 4 14 18 6,2 1,0 Vanellus vannellus 1 15-16 1 17-18 6,0 1,0 Saxicola rubetra 15-16 2 17-18 6,0 1,0 Columba palumbus 16 16 5,5 0,9 Gallinago gallinago 7,5 5,5 13 4,5 0,8 Panurus biarmicus 13 13 4,5 0,8 Luscinia svecica 8 4-5 12-13 4,3 0,7 Porzana parva 12 12 4,1 0,7 Turdus pilaris 1 10 1 12 4,1 0,7 Emberiza citrinella 2 3-4 6 11-12 4,0 0,7 Limosa limosa 9 9 3,1 0,5 Gallinago media + 7-8 7-8 2,6 0,4 Crex crex 3,5 3,5 7 2,4 0,4 Locustella naevia 5 1 1 7 2,4 0,4 Anas querquedula 3,5 2,5 6 2,1 0,3 Circus pygargus 6 6 2,1 0,3 Phasianus colchicus 2,5 2 1 0,5 6 2,1 0,3 Sylvia curruca 5 1 6 2,1 0,3 Botaurus stellaris 5 5 1,7 0,3 Gallinula chloropus 5 5 1,7 0,3 Tringa totanus 0,5 4 0,5 5 1,7 0,3 Anthus pratensis 5 5 1,7 0,3 Parus major 4 1 5 1,7 0,3 Cuculus canorus 2 + 2,5 4,5 1,5 0,3 Hippolais icterina 3-4 1 4-5 1,5 0,3 Cygnus olor 4 4 1,4 0,2 Grus grus 4 4 1,4 0,2 13

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Corvus corone 1,5 2 0,5 4 1,4 0,2 Fringilla coelebs 3 1 4 1,4 0,2 Sturnus vulgaris 3-4 3-4 1,2 0,2 Porzana porzana 1 2 3 1,0 0,2 Hirundo rustica 1 2 3 1,0 0,2 Phylloscopus trochilus 3 3 1,0 0,2 Parus caeruleus 2 0,5 2,5 0,9 0,1 Tachybaptus ruficollis 2 2 0,7 0,1 Perdix perdix 2 2 0,7 0,1 Sterna hirundo + 2 2 0,7 0,1 Motacilla alba 1 1 2 0,7 0,1 Turdus philomelos 2 2 0,7 0,1 Parus montanus 2 2 0,7 0,1 Ciconia ciconia 1 1 0,3 0,1 Anas clypeata 1 1 0,3 0,1 Charadrius dubius 1 1 0,3 0,1 Chlidonias leucopterus 2 1 0,3 0,1 Streptopelia decaocto 1 1 0,3 0,1 Streptopelia turtur 1 1 0,3 0,1 Dendrocopos minor 1 1 0,3 0,1 Passer domesticus 1 1 0,3 0,1 Carduelis chloris 1 1 0,3 0,1 Carduelis carduelis 1 1 0,3 0,1 Picus viridis 0,5 0,5 0,2 + Oriolus oriolus 0,5 0,5 0,2 + Suma (5) 1133-1162 229,5-239,5 270,5-282,5 14,5-15,5 54,5-55,5 1702-1755 594,0 100 14

Dubelt 2 (2010) Grupa subdominantow składała się z zaledwie dwóch gatunków, mianowicie łozówki Acrocephalus palustris i skowronka Alauda arvensis, których łączny udział wyniósł 7%. Za to grupa gatunków towarzyszących (1-2,5% udziału) była dość rozbudowana i liczyła 16 gatunków, które razem tworzyły 27% zgrupowania (tab. 2). Grupa gatunków dodatkowych (poniżej 1% udziału) miała 49 przedstawicieli, do których należało 14% par lęgowych. Wśród 22 gatunków, których udział w zgrupowaniu przekraczał 1%, było tyle samo gatunków wodno-błotnych, ile nie związanych z siedliskami bagiennymi. Wskazuje to na dość mieszany pod względem ekologicznym aktualny charakter tego zgrupowania ptaków. Ptaki wodno-błotne były reprezentowane przez 28 gatunków, których łączne zagęszczenie wynosiło 410,5 par/km 2, co stanowiło 69% całego zgrupowania. Przy tym wodno-błotne wróblowe Passeriformes tworzyły 56% awifauny, choć należało do nich tylko 7 gatunków, natomiast 21 gatunków niewróblowych Non-Passeriformes skupiało tylko 13% par lęgowych. Wśród wyróżnionych grup gniazdowych w podtykocińskim zgrupowaniu awifauny największą rolę odgrywały ptaki z grupy G, czyli gniazdujące na ziemi, wodzie i na małej wysokości. Należało do nich 65% gatunków i aż 91% wszystkich par. Gatunki nadrzewne (grupa T) miały 15 przedstawicieli, które budowały tylko 5% awifauny. Natomiast do dziuplaków (grupa H) należało 9 gatunków, które w sumie tworzyły niewiele ponad 3% tego zgrupowania. Najważniejszą grupą troficzną były owadożerne (grupa O). Reprezentowały ją 42 gatunki (59% składu), które stanowiły 82% całego zgrupowania. Ptaki roślino-owadożerne (R-O) skupiały 18% gatunków i 11% par lęgowych. Znaczenie pozostałych grup pokarmowych było niewielkie. Do ptaków roślinożernych (R) należało 11% gatunków i 3% par, mięsożernych (M) 7% gatunków i 2% par, a do wszystkożernych (E) 4% gatunków i niespełna 2% par. Zmiany w awifaunie lęgowej między latami 1980-1981 i 2000-2003 Zmiany, jakie zaszły w awifaunie lęgowej Bagna Tykocińskiego między latami 1980-1981 i 2000-2003, omówiono na przykładzie powierzchni próbnej Tykocin (31 ha) założonej przez Lewartowskiego, Piotrowską (1987). Powierzchnia owa jednak, pod względem udziału głównych komponentów środowiska, nie jest w pełni reprezentatywna dla całego Bagna Tykocińskiego, z uwagi na mniejszy od przeciętnego udział rozlewisk i nieużytków bagiennych oraz zakrzaczeń a wyższy udział terenów użytkowanych rolniczo. 15

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Tab. 3. Porównanie zgrupowań ptaków lęgowych na powierzchni próbnej Tykocin (31 ha) w latach 1980-1981 (Lewartowski, Piotrowska 1987) i 2003. Table 3. Bird communities on reference plot Tykocin (31 ha) in 1980-1981 (Lewartowski, Piotrowska 1987) and 2003. 1- species, 2 number of breeding pairs, 3 - pairs/10 ha, 4 - sum. Gatunek (1) liczba par (2) 1980-1981 2003 par/10ha (3) % liczba par (2) par/10ha (3) % Cygnus olor 0-0,5 0,1 0,2 0,5 0,2 0,3 Anas strepera 0-1 0,2 0,4 Anas platyrhynchos 7-10 2,7 6,2 3 1,0 2,0 Anas querquedula 6-10 2,6 5,8 Anas clypeata 5-9 2,2 5,1 Aythya ferina 3-4 1,1 2,5 Aythya fuligula 2-3 0,8 1,8 Circus aeruginosus + + + 1 0,3 0,7 Perdix perdix 1 0,3 0,7 Rallus aquaticus 0-1,5 0,2 0,5 2,5 0,8 1,7 Porzana porzana 1 0,3 0,7 1 0,3 0,7 Porzana parva 0-1 0,2 0,4 Crex crex 0,5-1,5 0,3 0,7 1 0,3 0,7 Gallinula chloropus 0-0,5 0,1 0,2 Fulica atra 3-6 1,4 3,3 Grus grus 1 0,3 0,7 Charadrius dubius 5,5-6 1,9 4,2 Charadrius hiaticula 0-0,5 0,1 0,2 Vanellus vanellus 12-19 5,0 11,3 4,5 1,4 3,0 Philomachus pugnax 0,5-1 0,2 0,5 Gallinago gallinago 1-4 0,8 1,8 3,5 1,1 2,3 Limosa limosa 6-8 2,3 5,1 2 0,7 1,3 Tringa totanus 2,5-5 1,2 2,7 1 0,3 0,7 Larus ridibundus 1 0,3 0,7 Sterna hirundo 1 0,3 0,7 Chlidonias niger 4-21 4,0 9,1 16

Dubelt 2 (2010) Cuculus canorus + + + 0,5 0,2 0,3 Alauda arvensis 2,5-3,5 1,0 2,2 7,5 2,4 5,1 Riparia riparia 4 1,3 2,7 Motacilla flava 3,5-5 1,4 3,1 7 2,3 4,7 Luscinia luscinia 2 0,7 1,3 Luscinia svecica 2 0,7 1,3 Saxicola rubetra 0,5-1 0,2 0,5 1-2 0,5 1,0 Locustella naevia 0-1 0,2 0,4 1 0,3 0,7 Locustella luscinioides 0-2,5 0,4 0,9 7 2,3 4,7 Acrocephalus schoenobaenus 17-23 6,5 14,6 41 13,2 27,5 Acrocephalus palustris 2-3 0,8 1,8 1 0,3 0,7 Acrocephalus scirpaceus 5-9 2,3 5,1 15 4,8 10,1 Acrocephalus arundinaceus 5 1,6 3,6 2 0,7 1,3 Sylvia communis 3,5 1,1 2,3 Phylloscopus collybita 1 0,3 0,7 Panurus biarmicus + + + Remiz pendulinus 0-1 0,2 0,4 1 0,3 0,7 Pica pica 0,5 0,2 0,4 3 1,0 2,0 Corvus corone 0,5 0,2 0,3 Carpodacus erythrinus 3 1,0 2,0 Emberiza schoeniclus 4,5-5,5 1,6 3,6 21,5 6,9 14,4 Suma (4) 100,5-174,5 44,3 100 148,5-149,5 48,1 100 W latach 1980-1981 na pow. Tykocin gniazdowało 36 gatunków ptaków w przeciętnym zagęszczeniu 44,3 par/10 ha, zaś w 2003 r. 35 gatunków w zagęszczeniu 48,1 par/10 ha (tab. 3). Pomimo zbliżonych parametrów jakościowych i ilościowych, podobieństwo składu gatunkowego było niezbyt duże QS = 65%, zaś podobieństwo ilościowe było tylko średnie PZ = 44%. W zgrupowaniu miejscowej awifauny lęgowej zaszły więc poważne zmiany, szczególnie w aspekcie ilościowym. Przede wszystkim zmalał w nim udział ilościowy ptaków wodno-błotnych, z 91% w latach 1980-1981 do 73% w 2003 r.. Najbardziej zmniejszył się udział zaliczanych do tej grupy ekologicznej gatunków Non-Passeriformes, z 62,5% dawniej do zaledwie 14% obecnie. Tymczasem znaczenie wodno-błotnych Passeriformes w zgrupowaniu wzrosło, z 28% do 59%. I to właśnie wzrost liczebności tych gatunków przyczynił się w największym stopniu do wzrostu zagęszczenia całego zgrupowania awifauny. 17

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 W przeszłości podtykocińskie zgrupowanie ptaków lęgowych było dużo bardziej jednorodne pod względem ekologicznym. W latach 1980-1981 na pow. Tykocin (Lewartowski, Piotrowska 1987), wśród 17 gatunków o dominacji powyżej 1% było aż 13 gatunków wodno-błotnych, natomiast w 2003 r. tylko 6 takich gatunków przy 7 należących do innych grup ekologicznych (tab. 3). Obecnie w zgrupowaniu tym są liczniej reprezentowane gatunki właściwe dla siedlisk tylko krótko zalewanych i ogólnie suchych oraz dla zakrzaczeń łozowych. Odnotowano także zmiany w udziale głównych grup troficznych ptaków. Największe były one wśród ptaków odżywiających się roślinami i bezkręgowcami (grupa RO). Ich udział w tutejszym zgrupowaniu awifauny zmniejszył się niemal trzykrotnie, z prawie 30% w latach 1980-1981 (wg Lewartowski, Piotrowska 1987) do niespełna 11% obecnie. Natomiast udział ptaków owadożernych wzrósł w tym okresie z 69% do 82%. Zwiększyło się również znaczenie pozostałych grup pokarmowych, których łączny udział w zgrupowaniu wzrósł z zaledwie 1% dawniej do 7% obecnie. W skali całego Bagna Tykocińskiego zmiany w awifaunie lęgowej były z pewnością jeszcze większe, ponieważ w rozpatrywanym okresie czasu najbardziej zmieniła się fizjonomia rozlewisk, które na pow. Tykocin były niedostatecznie reprezentowane, a gdzie ostatnio stwierdzono bardzo wysokie zagęszczenie ptaków (tab. 2). Cały skład gatunkowy awifauny wodno-błotnej w tym okresie zubożał o 7 gatunków, z 36 dawniej do 29 obecnie. Obniżyła się również ogólna wartość sozologiczna miejscowej awifauny, ponieważ wśród ubytków są 3 gatunki z listy polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński 2001), w tym 2 silnie zagrożone (rożeniec, batalion) i 1 narażony na wyginięcie (sieweczka obrożna), natomiast wśród nabytków są 2 gatunki z tej listy, oba zaliczone do grupy niższego ryzyka (rybitwa białoskrzydła, wąsatka). Dyskusja Porównanie lęgowych zgrupowań ptaków z Bagna Tykocińskiego i innych wycinków zalewowych dolin rzecznych w Polsce wykazało istnienie dużego podobieństwa jakościowego między nimi. Wartości wskaźnika podobieństwa składu gatunkowego mieściły się w bardzo wąskim przedziale QS = 67-75%, wynosząc średnio 71% (N = 9; tab. 4). Oznacza to, że zgrupowania te tworzyły w większości te same gatunki ptaków. Na analizowanych powierzchniach krajobrazowych (tab. 4) stwierdzono od 50 do 91 lęgowych gatunków ptaków. Najwięcej wykazano ich na pow. Rataje w dolinie Warty (Winiecki 1996), ale w dużym stopniu wynikało to z ujęcia w granicach tej powierzchni wsi położonych na brzegu doliny i przylegającego do niej pasa wysoczyzny. Najmniej gatunków gniazdowało na 18

Dubelt 2 (2010) najmniejszej pow. Bokiny-Baciuty, położonej w naturalnej pod względem hydrologicznym bagiennej dolinie Narwi (Lewartowski, Piotrowska 1987) oraz w śródleśnych dolinach rzecznych Puszczy Białowieskiej (Pugacewicz 1997). Wynikało to z ograniczonych możliwości wnikania do tych dolin, z powodu silnego podtopienia lub otoczenia lasami, ptaków z terenów ościennych, które w dolinach silniej przekształconych i leżących w otwartym krajobrazie tworzą zwykle grupę gatunków dodatkowych, a niekiedy wchodzą też do grupy gatunków towarzyszących. Liczba gatunków gniazdujących w ostatnim czasie na Bagnie Tykocińskim mieściła się w środku tego przedziału. Pod względem liczby gniazdujących gatunków wodno-błotnych, pomimo odnotowanego zubożenia jakościowego tej grupy ekologicznej w okresie 1980-2003, Bagno Tykocińskie pozytywnie wyróżnia się wśród innych terenów o podobnym charakterze krajobrazu (tab. 4). Więcej takich gatunków - 38-41 - stwierdzono tylko na pow. Pulwy i Krzewo w naturalnej hydrologicznie madowej dolinie Narwi w obrębie Bagna Wizna (Pugacewicz 2004a). Na innych powierzchniach krajobrazowych w dolinach zalewowych rzek gnieździło się 20-28 gatunków wodnych i błotnych. Łączne zagęszczenie ptaków lęgowych (bez uwzględnienia śmieszki) było na Bagnie Tykocińskim najwyższe w gronie analizowanych tutaj powierzchni krajobrazowych. Było ono porównywalne ze stwierdzonym dawniej zagęszczeniem ptaków w zagospodarowanych lasach grądowych Puszczy Białowieskiej (Pugacewicz 1997). Znaczący w tym udział miały ptaki wodno-błotne, które stanowiły 69% zgrupowania i osiągały na tym terenie również najwyższe zagęszczenie (tab. 4). Prawdopodobnie wysokie zagęszczenie ptaków na Bagnie Tykocińskim wynikało w głównej mierze z procesów eutrofizacyjnych, wzmożonych na tym terenie po odcięciu naturalnych połączeń starorzeczy i rozlewisk z korytem rzeki i obniżeniu poziomu wody wskutek przeprowadzonej melioracji. Procesy te niewątpliwie wspomagała imisja pyłów przemysłowych ze związkami biogennymi oraz zanieczyszczenie wód nawozami sztucznymi stosowanymi w dużych ilościach na tutejszych łąkach. Dowodem przyśpieszonej eutrofizacji siedlisk na Bagnie Tykocińskim jest wielokrotne zmniejszenie się w stosunkowo krótkim czasie areału otwartych wód, których udział zmalał z 25% przed melioracją do nieco ponad 3% obecnie, a także pokrycie większości ich powierzchni makrohydrofitami. W ostatnich latach eutrofizację tego terenu niewątpliwie wzmagały również żyzne wody spuszczane ze Zbiornika Siemianówka. Dowodem na to jest sytuacja odnotowana po 2000 r., w którym spuszczono z tego zbiornika większość wody w celu oczyszczenia go z sinic Cyanophyta. Efektem tego było znacznie silniejsze, w porównaniu z 2000 r., zarośnięcie strefy limnetycznej wód hydrofitami, czego nie powstrzymało nawet wyraźne podniesienie poziomu wody na starorzeczach. 19

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Tab. 4. Porównanie zgrupowań awifauny lęgowej z Bagna Tykocińskiego i innych terenów o podobnym charakterze krajobrazu w Polsce. * bez uwzględnienia śmieszki Larus ridibundus. Table 4. Breeding bird communities in Bagno Tykocińskie and in areas of similar character in other parts of Poland. * without Black-headed Gull Larus ridibundus. 1 place, 2 area in km2, 3 number of species, 4 total, 5 marsh and water species, 6 density, 7 source of data, 8 this study.. Nazwa terenu (1) Obszar w km 2 (2) Liczba gatunków (3) ogółem (4) wodnobłotne (5) Zagęszczenie (par/km 2 ) (6) ogółem (4) wodnobłotne (5) QS PZ Źródło danych Bagno Tykocińskie 2,91 73 29 594,0 410,5 niniejsza praca (8) Bokiny-Baciuty (Bagienna dolina Narwi) Ancuty-Kaczały (Dolina górnej Narwi) Małynka-Rudnia (Dolina górnaj Narwi) Pulwy (Bagno Wizna) Krzewo (Bagno Wizna) Dolina Narewki (Puszcza Białowieska) Dolina Leśnej i Chwiszczeja (Puszcza Białowieska) Rosko-Wrzeszczyna (Dolina Noteci) Rataje (Dolina Warty) 2,01 50 28 319,3 286,6 70% 60% Lewartowski, Piotrowska 1987 4,86 72 20 523,9 242,7 68% 65% Pugacewicz 2004c 2,50 67 18 474,4 266,6 73% 66% Pugacewicz 2004b 5,66 78 41 403,3* 293,6* 73% 37% Pugacewicz 2004a 6,32 79 38 354,2 170,7 75% 46% Pugacewicz 2004a 6,95 55 20 240,1 68,0 69% 37% Pugacewicz 1997 5,80 52 20 243,0 132,3 67% 40% Pugacewicz 1997 7,70 66 24?? 71%? Bednorz, Kupczyk 1995 6,95 91 26?? 71%? Winiecki 1996 20

Dubelt 2 (2010) W konsekwencji procesów eutrofizacyjnych musiała znacznie zwiększyć się zasobność pokarmowa miejscowych siedlisk. Dowodem na obfite zasoby drobnych bezkręgowców mogą być wysokie zagęszczenia owadożernych ptaków szuwarowych, które wyraźnie dominowały w tutejszym zgrupowaniu awifauny, jak również wysokie wewnątrzbiotopowe zagęszczenia niektórych typowo leśnych ptaków z tej grupy troficznej, np. pierwiosnka Phylloscopus collybita i gajówki Sylvia borin, których zagęszczenia przeliczone na powierzchnię zakrzewień i zadrzewień wynosiły odpowiednio aż 19,9 i 12,8 par/10 ha. Potwierdziły to także bezpośrednie obserwacje rokitniczek i trzcinniczków, które żerowaniu poświęcały bardzo mało czasu, nie mając żadnych problemów ze zdobywaniem pokarmu. Dzięki temu samce tych gatunków mogły więcej czasu przeznaczać na śpiew i inne formy aktywności, będąc w rezultacie dość łatwo wykrywalnymi nawet w godzinach okołopołudniowych. Dane z pow. Tykocin (Lewartowski, Piotrowska 1987; tab. 3) wskazują wprawdzie tylko na nieduży przyrost ogólnej liczebności ptaków, lecz powierzchnia ta, jak zaznaczono wcześniej, nie jest w pełni reprezentatywna dla całego Bagna Tykocińskiego ze względu na mniejszy udział nieużytków bagiennych, które procesy eutrofizacyjne dotknęły najsilniej. Zgrupowanie ptaków z Bagna Tykocińskiego wykazywało przeciętnie tylko średnie podobieństwo ilościowe do zgrupowań z innych powierzchni krajobrazowych w dolinach zalewowych rzek (tab. 4). Najwyższe wartości wskaźnika podobieństwa zagęszczeń uzyskano przy jego porównaniu ze zgrupowaniami ptaków występującymi w dolinie górnej Narwi (Pugacewicz 2004bc) PZ = 65-66% i w bagiennej dolinie Narwi (Lewartowski, Piotrowska 1987) PZ = 60%. W pozostałych przypadkach podobieństwo ilościowe było przeważnie małe PZ = 37-46% (tab. 4). Wskazuje to na znaczną odmienność tego zgrupowania awifauny wśród analizowanych w tej pracy. Pomimo niekorzystnych zmian w składzie gatunkowym awifauny lęgowej Bagna Tykocińskiego, jakie zaszły w latach 1980-2003, nadal występują na tym terenie gatunki o wysokiej wartości sozologicznej. Do najcenniejszych należy 6 gatunków z listy polskiej czerwonej księgi zwierząt (Głowaciński 2001). Są to: bąk, zielonka, dubelt, rybitwa białoskrzydła, podróżniczek i wąsatka. Ponadto stwierdzono tutaj gniazdowanie 13 gatunków z listy Dyrektywy Ptasiej UE (bąk, bocian biały, błotniak stawowy, błotniak łąkowy, kropiatka, zielonka, derkacz, żuraw, dubelt, rybitwa rzeczna, rybitwa czarna, podróżniczek, jarzębatka). Chociaż liczebność żadnego z nich nie była znacząca w skali Polski i nie przekraczała 1% populacji krajowej (Sikora et al. 2007), to teren ten jako ich lęgowisko, ciągle jest godny ochrony. 21

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Efektem badań przeprowadzonych w 2003 r. było opracowanie planu ochrony Bagna Tykocińskiego (Pugacewicz 2004d). Zakłada on przede wszystkim utrzymywanie podwyższonego poziomu wody przez cały sezon lęgowy ptaków wodnych i błotnych, przy równoczesnym zwiększeniu jej przepływu, co w założeniu ma doprowadzić do spowolnienia procesów eutrofizacyjnych. Ma temu służyć: wzmocnienie konstrukcji progu piętrzącego wybudowanego na głównym rowie odprowadzającym wody z rozlewisk, który bywał niszczony przez okolicznych rolników; podwyższenie i umocnienie brzegów nowego koryta Narwi w miejscach, w których zbliża się ono do starorzeczy; wybudowanie zastawki na rowie opaskowym biegnącym północną granicą Bagna; podwyższenie poziomu piętrzenia wody na jazie koło Góry w okresie wiosennym, w celu skierowania większej jej ilości do starego koryta Narwi, z którego poprzez dwa starorzecza dopływa ona na teren bagien. Ponadto postulowano oczyszczenie większości powierzchni limnetycznej z makrohydrofitów oraz zwiększenie ogólnej powierzchni wód i wydłużenie linii brzegowej przez wykopanie w szuwarach porastających pło sześciu zatok odchodzących od głównych starorzeczy (w obrębie dawnych rozlewisk). Sformułowano także zalecenia w zakresie użytkowania łąk i pastwisk, mające na celu zmniejszenie strat w lęgach ptaków powodowanych niewłaściwymi terminami i technikami koszenia łąk oraz lokalnie nadmiernym wypasem. W pracy wykorzystano niepublikowane obserwacje C. Bystrowskiego, R. Kalskiego i P. Orzechowskiego, Wymienionym osobom składam w tym miejscu podziękowania za udostępnienie swych spostrzeżeń. Literatura Domaszewicz A., Lewartowski Z. 1973. Obserwacje awifauny rzeki Narwi i jej doliny. Not. Przyr. 7, 10: 3-36. Dyrcz A., Okulewicz J., Tomiałojć L., Witkowski J. 1972. Ptaki Bagien Biebrzańskich i obszarów przyległych w okresie lęgowym. Acta Orn. 13: 343-422. Ferens B., Wasilewski J. 1977. Fauna słodkowodna Polski, 3. Ptaki (Aves). PWN. Warszawa-Poznań. 22

Dubelt 2 (2010) Flade M. 1997. Savi s Warbler Locustella luscinioides. W: Hagemeijer W.J.M., Blair M.J. (eds) The EBCC Atlas of European Breeding Birds. Their distribution and abundance. T and AD Poyser. London. Głowaciński Z. (red.) 2001. Polska czerwona księga zwierząt. PWRiL. Warszawa. Gromadzki M., Wieloch M. 1983. Distribution and number of the grey-lag goose Anser anser in Poland in the years 1977-1979. Acta Orn. 19: 155-178. Kondracki J. 1981. Geografia fizyczna Polski. PWN. Warszawa. Lewartowski Z., Piotrowska M. 1987. Zgrupowania ptaków lęgowych w dolinie Narwi. Acta Orn. 23: 215-272. Lewartowski Z., Pugacewicz E. 1990. Podróżniczek Luscinia svecica (L., 1758) w bagiennej dolinie Narwi. Ochr. Przyr. 47: 215-233. Okruszko H., Oświt J. 1973. Przyrodnicza charakterystyka bagiennej doliny górnej Narwi. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 134: 31-99. Pugacewicz E. 1997. Ptaki lęgowe Puszczy Białowieskiej. Wyd. PTOP. Białowieża. Pugacewicz E. 2000msc. Inwentaryzacja rzadkich i ginących gatunków ptaków w dolinie Narwi na odcinkach Bondary-Suraż i Źółtki-Wizna w roku 2000. PTOP, Białystok. Pugacewicz E. 2002. Liczebność i rozmieszczenie dubelta Gallinago media na Nizinie Północnopodlaskiej w latach 1976-2000. Not. Orn. 43: 1-7. Pugacewicz E. 2004a. Awifauna lęgowa Bagna Wizna. Chrońmy Przyr. Ojcz. 60, 4: 17-46. Pugacewicz E. 2004b msc. Awifauna fragmentu doliny Narwi między ujściami Małynki i Rudni. PTOP, Białystok. Pugacewicz E. 2004c msc. Awifauna lęgowa fragmentu doliny Narwi między Ancutami i Kaczałami. PTOP, Białystok. Pugacewicz E. 2004d msc. Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego. PTOP, Białystok. Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985-2004. Bogucki Wyd. Nauk. Poznań. Staszewski A., Czeraszkiewicz R. 2000. Awifauna lęgowa rezerwatu Świdwie i okolic w latach 1990-1998. Not. Orn. 41: 115-138. Tomiałojć L. 1970. Badania ilościowe nad synantropijną awifauną lęgową Legnicy i okolic. Acta Orn. 12: 293-392. 23

E. Pugacewicz Awifauna lęgowa Bagna Tykocińskiego w latach 2000-2003 Tomiałojć L. 1980. Kombinowana odmiana metody kartograficznej do liczenia ptaków lęgowych. Not. Orn. 21: 33-61. Tomiałojć L. 1990. Ptaki Polski - rozmieszczenie i liczebność. PWN. Warszawa. Winiecki A. 1996. Struktura i zmienność zgrupowań ptaków lęgowych w krajobrazie doliny rzecznej oraz możliwości oceny ich wartości. Prace Zakł. Biol. i Ekol. Ptaków UAM 5: Poznań. Wuczyński A. 1995. Charakterystyka awifauny lęgowej drobnych zadrzewień śródpolnych na Równinie Wrocławskiej. Not. Orn. 36: 99-117. Adres autora: ul. Botaniczna 3, 17-200 Hajnówka 24