W MIĘDZYNARODOWY ROK ASTRONOMII W FILATELISTYCE grudniu 2007 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych ogłosiła rok 2009 Międzynarodowym Rokiem Astronomii. Deklaracja ta została zaproponowana przez Włochy w związku z przypadającą w tym roku 400. rocznicą użycia przez włoskiego uczonego Galileusza (Galileo Galilei, 1564 1642) lunety do oglądania obiektów astronomicznych, co stanowiło ogromny postęp w naszej o nich wiedzy. W swoich obserwacjach rozpoczętych w roku 1609 Galileusz odkrył góry na Księżycu, cztery satelity Jowisza, fazy Wenus, plamy na Słońcu oraz stwierdził obrót Słońca wokół osi. Deklaracja ONZ stała się sugestią dla Stowarzyszenia Europejskich Publicznych Operatorów Pocztowych (PostEurop) do przyjęcia tematu astronomia dla tegorocznej emisji znaczków Europa. W myśl przyjętych przez PostEurop w 1995 roku zasad emisji znaczków z logo Europa każdy kraj należący do tej organizacji może corocznie emitować jeden lub (maksymalnie) dwa znaczki z tym logo o temacie ustalonym przez PostEurop na dany rok. Wartość opłaty pocztowej znaczka Europa powinna odpowiadać stawkom najczęściej stosowanym za listy zwykłe i w żadnym przypadku nie powinna przekraczać stawki za list lotniczy/priorytetowy w pierwszej il. 3 kategorii wagowej w systemie europejskim. Nakłady tych znaczków powinny być dostatecznie wysokie, aby mogły się znaleźć w powszechnym obiegu pocztowym. Zalecaną datą emisji znaczków Europa jest dzień 9 maja (Dzień Europy), ale poszczególne zarządy pocztowe mogą wybrać inną datę. W roku 2008 znaczki Europa wydało 48 krajów. Tegoroczny il. 4 temat astronomia jest jednak na tyle uniwersalny, że zapewne zostanie podjęty również przez wiele krajów pozaeuropejskich. Od początku 2009 roku do chwili obecnej ukazało się na świecie już prawie 100 znaczków poświęconych Międzynarodowemu Rokowi Astronomii. Wśród dotychczas wydanych znaczków można zauważyć dużą różnorodność w podejściu do tematu i w artystycznej koncepcji. Mamy tu zarówno różne ciała niebieskie, il. 2 il. 1 gwiazdozbiory, instrumenty astronomiczne, jak i rysunki symboliczne niejednokrotnie dość luźno związane z astronomią, między innymi: znaczek z Wysp Owczych przedstawiający planetę Saturn (il. 1), z Wysp Alandzkich gwiazdozbiór Wielkiej il. 5 Niedźwiedzicy (il. 2), Rosji średniowieczny globus nieba i budynek współczesnego obserwatorium astronomicznego z charakterystyczną kopułą kryjącą teleskop, na niebie gwiazdy i kometa (il. 3), blok znaczkowy Belgii luneta Galileusza i współczesny teleskop (il. 4), znaczek Portugalii radioteleskop (il. 5) i Watykanu para młodych ludzi pod drzewami w poświacie księżyca (il. 6). Podobiznę Galileusza umieszczono na znaczkach Litwy, Mołdowy (il. 7), il. 6 Rumunii, Ukrainy i Azerbejdżanu. Natomiast znaczki Niemiec i Republiki Czeskiej przypominają, że w 2009 roku mija również 400 lat od opublikowania dzieła Johannesa Keplera zatytułowanego Astronomia nova, w którym sformułował on pierwsze dwa spośród swoich trzech praw ruchu planet po orbitach eliptycznych, znanych dziś jako prawa Keplera. Dzieło to powstało w Pradze, gdzie ten sławny niemiecki astronom przebywał od 1600 do 1612 roku. il. 7 Na znaczku czeskim (il. 8) widnieje podobizna Keplera, tytuł jego dzieła, data 1609 i eliptyczna orbita planety. Na znaczku niemieckim widać nasz układ planetarny i napis: 400 lat praw Keplera. Na dokładniejsze omówienie zasługuje znaczek Szwajcarii (il. 9) przedstawiający fragment naszego układu planetarnego. Na najbardziej zewnętrznej z pokazanych orbit uwidoczniona jest planetoida o imieniu Helvetia. Ta niewielka planetoida, o średnicy zaledwie trzech kilometrów została odkryta przez szwajcarskiego astronoma Markusa Griessera z Obserwatorium Astronomicznego w Winterthur 29 września 2002 roku. Planetoida ta obiega Słońce po eliptycznej orbicie o średnim il. 8 ALMA MATER nr 120 121 17
il. 9 il. 10 il. 11 promieniu 344 milionów kilometrów, z okresem trzy i pół roku. Otrzymała ona numer katalogowy 113390, a na wniosek odkrywcy Międzynarodowa Unia Astronomiczna wiosną 2006 roku nadała jej imię Helvetia. Warto dodać, że projektantka znaczka, Catherine Reber z Bazylei, zadbała o to, aby przedstawione na znaczku położenia planet odpowiadały ich rzeczywistym pozycjom w dniu emisji znaczka, czyli 8 maja 2009 roku. Znaczek wydrukowano w Austriackiej Drukarni Państwowej w Wiedniu przy użyciu farb fluoroscencyjnych i fosforescencyjnych (kontury orbit świecą w ciemności!). Poczta Polska wydała z okazji Międzynarodowego Roku Astronomii znaczek o nominale 3 złote według projektu Agaty Tobolczyk. Znaczek wydrukowano w małych arkusikach w ciekawym układzie tête-bêche znaczki parami odwrócone względem Tematyka astronomiczna w filatelistyce to przede wszystkim postacie sławnych astronomów, ale także obiekty i zjawiska astronomiczne oraz przyrządy używane w astronomii. Zacznę od sławnych astronomów. Największym astronomem polskim, a chyba także i w skali światowej, był Mikołaj Kopernik (1473 1543). Studiował na Akademii Krakowskiej, a następnie we Włoszech (w Bolonii, Padwie, Ferrarze). W roku 1503 wrócił do Polski, osiedlił się początkowo w Lidzbarku Warmińskim, a od 1510 roku jako kanonik we Fromborku, prowadził obserwacje astronomiczne. Pierwszy zarys teorii heliocentrycznej podał w rozprawie, która nie została wydrukowana i krążyła w odpisach. Główne dzieło Kopernika, zawierające wykład astronomii w aspekcie obrotu siebie (il. 10). Dość dziwny rysunek znaczka określono jako kosmos w ujęciu graficznym, na marginesie arkusika przedstawiono schematycznie różne gwiazdozbiory. Wydano także kartkę-całostkę zawierającą logo Międzynarodowego Roku Astronomii i jego hasło: Odkryj wszechświat dla siebie. Tło kartki przedstawia gromadę gwiezdną Plejady (Siedem Sióstr) (il. 11). Jerzy Bartke W skompletowaniu zagranicznego materiału ilustracyjnego pomógł mi kolega filatelista z Łodzi dr Jerzy Rutkowski (także fizyk!). Pragnę mu za to wyrazić serdeczne podziękowanie TEMAT ASTRONOMIA W FILATELISTYCE POLSKIEJ il. 1 Ziemi dookoła osi oraz obiegu wraz z innymi planetami wokół Słońca, powstało w latach 1515 1530. Kopernik początkowo nie decydował się na opublikowanie swojej teorii, która oznaczała zupełny przewrót w dotychczasowych poglądach na budowę wszechświata. Do il. 2 publikacji skłonił go niemiecki astronom i matematyk Georg Joachim von Lauchen zwany Retykiem (Rheticus), znacznie młodszy od Kopernika (ur. 1514 r.), który w 1539 roku przybył do Fromborka, aby zapoznać się z teorią Kopernika, i od razu stał się jej gorącym zwolennikiem. Doprowadził do wydrukowania skróconej wersji dzieła Kopernika w 1540 roku w Gdańsku i pełnego dzieła pod znanym tytułem De revolutionibus orbium coelestium (O obrotach ciał niebieskich) w Norymberdze w 1543 roku, w roku śmierci Kopernika. Mikołaj Kopernik zajmował się nie tylko astronomią, był uczonym il. 3 18 ALMA MATER nr 120 121
wszechstronnym: matematykiem, ekonomistą, teologiem i lekarzem. Poczta Polska poświęciła Kopernikowi wiele znaczków i kilka całostek (kopert i kart), najwięcej w roku 1973, kiedy przypadała 500. rocznica jego urodzin. Podobizna Kopernika stanowiła też logo światowej wystawy filatelistycznej Polska 73, która odbyła się wtedy w Poznaniu. W 1938 roku wydano kartkę-całostkę w dwóch wersjach: ze znakiem opłaty 15 groszy dla korespondencji krajowej i ze znakiem opłaty 30 groszy dla korespondencji zagranicznej (il. 1). W lipcu 1923 roku z okazji 450. rocznicy jego urodzin ukazał się znaczek o nominale 1000 marek polskich (il. 2). W związku z postępującą inflacją w grudniu tego samego roku wydano podobny znaczek, ale już o nominale 5000 marek. Dzięki uprzejmości Muzeum Poczty i Telekomunikacji we Wrocławiu stało się możliwe pokazanie projektu tego drugiego znaczka, który znajduje się w zbiorach Muzeum (format 122 x 98 mm, tusz, nazwisko artysty nieznane) (il. 3). W latach późniejszych pojawiło się jeszcze kilka znaczków poświęconych Mikołajowi Kopernikowi. W 1951 roku z okazji I Kongresu Nauki Polskiej wydano znaczek z podobizną Kopernika (il. 4), a w 1953 roku znaczek przedstawiający Kopernika w jego fromborskiej dostrzegalni według obrazu Jana Matejki z 1873 roku (il. 5). Obraz ten znajduje się w Muzeum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Kolejne trzy znaczki przedstawiały pomniki Kopernika w Krakowie, Warszawie i Toruniu. Pomnik w Krakowie (il. 6) rzeźba Cypriana Godebskiego ustawiony został w 1900 roku na dziedzińcu Collegium Maius, a w roku 1953 przeniesiony na Planty przed Collegium il. 7 Witkowskiego. Pomnik w Warszawie (il. 7) dłuta Bertela Thordvaldsena powstał w latach 1827 1830 i usytuowany jest na Krakowskim Przedmieściu przed Pałacem Staszica. Ten sam motyw stanowił znak opłaty na kartce-całostce popularnie używanej w latach 50. XX wieku (11 nakładów, łącznie ponad 30 milionów sztuk). Pomnik w Toruniu (il. 8), rzeźba Fryderyka Tiecka, stanął w 1853 roku przed gotyckim ratuszem. Wielu obserwacji astronomicznych dokonał gdański astronom Jan Heweliusz (1611 1687). W 1640 roku założył w Gdańsku obserwatorium as- il. 5 il. 4 il. 6 il. 8 tronomiczne, do którego sam wykonał wiele przyrządów (w tym największy wówczas na świecie teleskop). Sporządził dokładną mapę powierzchni Księżyca i nadał wielu obiektom na Księżycu nazwy, które zachowały się do dnia dzisiejszego. Opracował atlas nieba, sporządził katalog zawierający 1564 gwiazdy, wprowadził do astronomii siedem nowych gwiazdozbiorów, z których jeden nazwał Tarczą Sobieskiego, na cześć ówczesnego polskiego króla (królowi Janowi III dedykował zresztą jedno ze swoich dzieł). Opisał wiele komet (sam odkrył dziewięć), badał też tak zwane gwiazdy zmienne. Został wybrany na członka prestiżowego Towarzystwa Królewskiego w Londynie. Poczta Wolnego Miasta Gdańska poświęciła Heweliuszowi kartkę-całostkę (il. 9) wydaną w kilku odmianach, zaś Poczta Polska wydała w 1987 roku, w 300. rocznicę jego śmierci, dwa znaczki (il. 10). Astronomem, a także matematykiem i filozofem, był Jan Śniadecki (1756 1830). Urodzony w Żninie (Wielkopolska) ukończył studia na Uniwersytecie Krakowskim, gdzie w roku 1775 uzyskał doktorat z filozofii. Swoją karierę akademicką rozpoczął jako matematyk. W roku 1781 objął Katedrę Matematyki Wyższej i Astronomii i wkrótce rozpoczął il. 9 il. 10 il. 11 ALMA MATER nr 120 121 19
il. 12 także wykłady z astronomii. Równocześnie podjął starania o uruchomienie w Krakowie obserwatorium astronomicznego i przystąpił do pozyskiwania potrzebnych przyrządów. Na cel obserwatorium dokonano adaptacji dużej willi podmiejskiej nabytej przez Uniwersytet za pośrednictwem Hugo Kołłątaja. Obserwacje astronomiczne rozpoczęto tam w 1791 roku (wpis o pierwszych obserwacjach, dokonany ręką Śniadeckiego, pochodzi z 11 października 1791 r.), oficjalne otwarcie obserwatorium odbyło się 1 maja 1792 roku. Jan Śniadecki opracował szeroki program badawczy dla obserwatorium, obejmujący obserwacje mające na celu wyznaczenie współrzędnych geograficznych Krakowa, służbę czasu i obserwacje różnych ciał niebieskich. Obserwatorium pozostawało pod jego kierunkiem do 1803 roku, mieściło się w tym samym budynku przez ponad 170 lat i dopiero w latach 60. XX wieku zostało przeniesione do Fortu Skała pod Krakowem. Dawny budynek obserwatorium (dziś ul. Kopernika 27) otrzymał imię Jana Śniadeckiego. il. 13 il. 14 il. 15 Jako członek Komisji Edukacji Narodowej Jan Śniadecki był jednym z organizatorów życia naukowego w Polsce. Został także wybrany na członka Petersburskiej Akademii Nauk. Warto dodać, że jest też autorem obszernych opracowań poświęconych Mikołajowi Kopernikowi, napisanych dla Uniwersytetu Krakowskiego (1792 r.) i dla Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1802 r.). Poczta Polska poświęciła Janowi Śniadeckiemu kartkę- -całostkę wydaną w 1938 roku, podobnie jak dla Mikołaja Kopernika w dwóch wersjach: ze znakiem opłaty 15 groszy dla korespondencji krajowej (il. 11) i ze znakiem opłaty 30 groszy dla korespondencji zagranicznej, oraz znaczek wydany w 1973 roku z okazji 200. rocznicy Komisji Edukacji Narodowej, na którym Jan Śniadecki figuruje razem z dwoma innymi członkami tej Komisji: Hugonem Kołłątajem i Julianem Ursynem Niemcewiczem (il. 12). Uwiecznienia w filatelistyce doczekało się też trzech astronomów polskich z bliższego nam czasu: Tadeusz Banachiewicz, Michał Kamieński i Aleksander Wolszczan. Tadeusz Banachiewicz (1882 1954) (il. 13), astronom i matematyk, urodził się w Warszawie i tam też ukończył il. 18 studia. Już w czasie studiów rozpoczął obserwacje astronomiczne, które następnie kontynuował w Getyndze (1906/1907), Pułkowie (1907/1908), Kazaniu (1910 1915) i Dorpacie (obecnie Tartu, Estonia) (1915 1918). 1 marca 1919 roku objął stanowisko profesora zwyczajnego na Uniwersytecie Jagiellońskim i dyrektora krakowskiego Obserwatorium Astronomicznego, które to stanowiska zajmował do końca życia (z przerwą podczas okupacji hitlerowskiej). Już w okresie międzywojennym wyposażył krakowskie obserwatorium w wiele przyrządów astronomicznych. W ostatnich latach życia uzyskał nowy teren dla obserwatorium w Forcie Skała. Był współzałożycielem i pierwszym prezesem Polskiego Towarzystwa Astronomicznego. il. 16 il. 17 il. 19 20 ALMA MATER nr 120 121
il. 20 Założył kilka czasopism naukowych. Na ilustracji 14 pokazano kopertę wysłaną z administracji Rocznika Astronomicznego w 1923 roku, drugim roku jego ukazywania się. Tadeusz Banachiewicz zajmował się głównie pomiarami Księżyca i precyzyjnym wyznaczaniem orbit planet i komet, prowadząc w tym celu rejestrację momentów zakryć gwiazd przez bliższe nam ciała niebieskie. Do obliczeń orbit i efemeryd (danych o przyszłych zjawiskach astronomicznych) zastosował wynalezioną przez siebie odmianę rachunku macierzowego, którą nazwał rachunkiem krakowianowym. Osiągnięcia naukowe zjednały mu międzynarodowe uznanie: doktoraty honorowe, członkostwo w akademiach, godność wiceprzewodniczącego Międzynarodowej Unii Astronomicznej. Nazwiskiem Banachiewicza nazwano planetoidę numer 1286 oraz 70-kilometrowy krater na odwrotnej stronie Księżyca. Michał Kamieński (1879 1973), astronom, prawie rówieśnik Tadeusza Banachiewicza i w późniejszych latach jego przyjaciel, również rozpoczynał karierę w Rosji, będąc w latach 1914 1919 dyrektorem obserwatorium morskiego we Władywostoku. Od roku 1923 był profesorem Uniwersytetu Warszawskiego, a w latach 1923 1945 dyrektorem Obserwatorium Astronomicznego UW. Na ilustracji 15 widać kartkę z 31 grudnia 1923 roku, na której Michał Kamieński przesyła życzenia noworoczne na rok 1924 dla obserwatorium krakowskiego od obserwatorium warszawskiego. Kartka jest opłacona (chyba nieprzypadkowo?) znaczkiem z Kopernikiem za 5000 marek polskich. Michał Kamieński zajmował się mechaniką nieba, w szczególności badaniami komet, Halleya i Wolf I, a także astronomią geodezyjną. Upamiętniają go dwa znaczki (il. 16) (na drugim kometa Halleya i kilka sztucznych satelitów). Po wojnie Michał Kamieński do 1963 roku mieszkał w Krakowie. Aleksander Wolszczan (ur. 1946 r.) to współczesny astronom polski, pracujący od 1982 roku głównie w Stanach Zjednoczonych (uniwersytety Cornell, Princeton, Pennsylvania); il. 21 od 1994 roku także profesor Uniwersytetu w Toruniu. Wieloletnie obserwacje prowadzone w Arecibo (Portoryko), gdzie znajduje się największy na świecie radioteleskop z nieruchomym zwierciadłem o średnicy 304,8 metra, doprowadziły go do odkrycia gwiazdy-pulsara PSR B1257+12 i stwierdzenia, że pulsar ten okrążają dwie planety o masach kilkakrotnie przewyższających masę Ziemi. To ogłoszone w 1992 roku odkrycie pierwszego pozasłonecznego układu planetarnego przyniosło mu światową sławę. Na znaczku z serii Polskie Millenium, przedstawiającej najwybitniejszych Polaków z historii i współczesności, uwidoczniony jest razem z Mikołajem Kopernikiem (il. 17). Jeśli chodzi o obiekty i zjawiska astronomiczne, to warto zwrócić uwagę na dwa znaczki wydane z okazji Roku Spokojnego Słońca (1964/1965). Jeden z ich przedstawia Słońce i Ziemię z Księżycem (il. 18), drugi nasz układ planetarny (il. 19). Na polskich znaczkach można też znaleźć zabytkowe przyrządy astronomiczne: astrolabium z XVII wieku (il. 20) i sekstant (il. 21), a także współczesny radioteleskop (il. 22). Do astronomicznego instrumentarium można także zaliczyć planetaria, odgrywające ważną rolę w popularyzacji astronomii. Jeden ze znaczków przedstawia budynek planetarium w Parku Kultury i Wypoczynku w Chorzowie (il. 23). Jerzy Bartke LITERATURA: 1. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1995 1996. 2. Popularna Encyklopedia Powszechna FOGRA, Kraków 1994 1998. 3. Katalog polskich znaków pocztowych, Fischer, Bytom, t. I (2009), t. II (2006). 4. Jan Mietelski, Andrzej Pelczar, Wspomnienie o Janie Śniadeckim w 250-lecie jego urodzin, Alma Mater, nr 87 88, grudzień 2006 styczeń 2007, s. 77. 5. Jan Mietelski, Tadeusz Banachiewicz i jego krakowiany, Prace Komisji Historii Nauki PAU, Kraków 2002, t. IV, s. 5. il. 22 il. 23 NIEBO Z ZIEMI Unikalna kolekcja 100 zdjęć ukazujących najbardziej spektakularne obiekty Wszechświata została zaprezentowana od 1 września do 31 października br. na plantach w okolicach Collegium Novum w ramach wystawy Niebo z Ziemi From Earth to the Universe. Zdjęcia zostały wykonane przy użyciu teleskopów naziemnych i kosmicznych w różnych zakresach widma elektromagnetycznego, od ultrafioletu przez światło widzialne do podczerwieni i promieniowania gamma. Można było podziwiać planety, gwiazdy, komety, mgławice oraz galaktyki. Ekspozycja została przygotowana przez Obserwatorium Astronomiczne UJ z okazji Międzynarodowego Roku Astronomii 2009 i zostanie pokazana do końca 2010 roku w sumie w 250 miastach na całym świecie. Więcej informacji i zdjęć można znaleźć na stronie: www.fromearthtotheuniverse.org. AWoj Krakowska ekspozycja wystawy Niebo z Ziemi From Earth to the Universe A.Wojnar ALMA MATER nr 120 121 21