Czerw Aleksandra, Religioni Urszula, Kunda Angelika, Augustynowicz Anna. Samoleczenie jako problem zdrowia publicznego w Polsce = Self-healing as a problem of public health in Poland. Journal of Health Sciences. 2014;4(9):249-256. ISSN 1429-9623 / 2300-665X. Retrieved from http://journal.rsw.edu.pl/index.php/jhs/article/view/2014%3b4%289%29%3a249-256. The journal has had 5 points in Ministry of Science and Higher Education of Poland parametric evaluation. Part B item 1107. (17.12.2013). The Author (s) 2014; This article is published with open access at Licensee Open Journal Systems of Radom University in Radom, Poland Open Access. This article is distributed under the terms of the Creative Commons Attribution Noncommercial License which permits any noncommercial use, distribution, and reproduction in any medium, provided the original author(s) and source are credited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. This is an open access article licensed under the terms of the Creative Commons Attribution Non Commercial License (http://creativecommons.org/licenses/by-nc/3.0/) which permits unrestricted, non commercial use, distribution and reproduction in any medium, provided the work is properly cited. Conflict of interest: None declared. Received: 10.06.2014. Revised 07.08.2014. Accepted: 05.09.2014. Samoleczenie jako problem zdrowia publicznego w Polsce Self-healing as a problem of public health in Poland Czerw Aleksandra (A, C, D, E, F, G), Religioni Urszula (C, D), Kunda Angelika (B), Augustynowicz Anna (C, D) Wydział Nauki o Zdrowiu, Katedra Zdrowia Publicznego, Warszawski Uniwersytet Medyczny A. projekt badań, B. wykonanie badań, C. analiza statystyczna, D. interpretacja danych, E. przygotowanie manuskryptu, F. przegląd piśmiennictwa, G. finansowanie badań. Streszczenie Wprowadzenie Samoleczenie obejmuje przede wszystkim stosowanie leków dostępnych bez recepty w przypadku występowania różnego rodzaju dolegliwości zdrowotnych. Z uwagi na powszechność tego zjawiska, uważane jest ono za znaczący problem dla zdrowia publicznego. Cel pracy Celem badania była ocena skali zjawiska samoleczenia oraz wynikających z tego konsekwencji wśród studentów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, Materiał i metoda Metodę badawczą stanowił sondaż diagnostyczny. W tym celu użyto anonimowego kwestionariusza, zastosowanego do oceny samoleczenia wśród osób cierpiących na dolegliwości laryngologiczne w Brazylii. Wyniki Z przeprowadzonych badań wynika, iż zjawisko samoleczenia jest powszechnie praktykowane wśród studentów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego - blisko 94% badanych studentów przyznaje się do tej formy leczenia. Leki bez recepty najczęściej kupowane były na własny użytek (43%) lub dla całej rodziny (41%). Przy zakupie leków bez recepty 85% ankietowanych kierowało się poradą farmaceuty, a 79% respondentów poradą innych osób. Najpopularniejszymi dolegliwościami, które są leczone samodzielnie zaliczyć można: przeziębienie i grypa (68%), bóle głowy (67%), a także bóle brzucha. Wnioski Obecnie obserwuje się zwiększenie zainteresowania samoleczeniem wśród Polaków, które jednak nie zawsze prowadzone jest w prawidłowy sposób. Z tego względu, samoleczenie powinno stanowić jeden z najważniejszych elementów polityki długoterminowej w obrębie ochrony zdrowia. Promowanie swiadomego samoleczenia przyczyni się nie tylko do wzrostu odpowiedzialności za zdrowie wszystkich obywateli, ale także spowoduje zmniejszenie wydatków na zdrowie. Słowa kluczowe: samoleczenie, produkt leczniczy, rynek farmaceutyczny Self-healing as a problem of public health in Poland Summary Introduction Self-healing mainly includes the use of non-prescription medicines in the situations of various health problems. Due to the prevalence of this phenomenon, it is considered as a major public health problem. The aim of the study The aim of the study was to evaluate the incidence of self-healing and the consequences that may arise among the students of the Medical University of Warsaw. Material and method The research method was a diagnostic survey. The authors used an anonymous questionnaire which was practiced in assessing self-healing among people suffering from ENT diseases in Brazil. Results The study shows that the phenomenon of self-medication is widely practiced among students of the Medical University of Warsaw - nearly 94% of them admitted to this form of treatment. OTC drugs are most frequently purchased for personal use (43%) or family (41%). While buying drugs without a prescription 85% of respondents bear in mind the advice of the pharmacist, and 79% of respondents advise others. The most common ailments that are treated with OTC drugs are: cold and influenza (68%), headache (67%), and abdominal pain. Conclusion 249
Nowadays, we can observe an increasing interest in self-healing among Poles. Unfortunately, it is not always conducted appropriately. Therefore, a self-healing should be one of the most important elements of long-term health care policy. Promoting of proper self-healing will not only contribute to an increase in the responsibility for health among all citizens, but also will reduce spending on this purpose. Key words: self-healing, medicinal product, pharmaceutical market Wstęp Zjawisko samoleczenia istnieje od wieków. Definiowane jest jako odpowiedź jednostki na informacje o własnym stanie zdrowia. Samoleczenie dotyczy znacznej części ludności na świecie, a co za tym idzie, stanowi istotne zagadnienie w zdrowiu publicznym [1]. Proces samoleczenia ma swojej pozytywne i negatywne strony. Do pozytywów zaliczamy między innymi: oszczędność czasu pacjentów, generowanie oszczędności w systemie opieki zdrowotnej, odciążenie lekarzy i zwiększenie ich dostępności, wzrost wiedzy i świadomości zdrowotnej pacjentów. Głównymi zagrożeniami samoleczenia są: możliwość wystąpienia skutków ubocznych leków, niepożądanych interakcji lekowych, zażywanie zbyt dużej liczby leków jednocześnie, czy zbyt późne wykrycie choroby. Pacjenci w większości nie wiedzą jakie negatywne skutki może wywołać długotrwałe i niekontrolowane zażywanie produktów leczniczych [2]. Bardzo ważne jest, aby proces samoleczenia był w pełni świadomy i odpowiedzialny, gdyż tylko wtedy można uniknąć jego negatywnych konsekwencji. Edukacja zdrowotna pacjentów odgrywa zasadniczą rolę w prawidłowym przebiegu samoleczenia. Cel pracy Celem badania była ocena skali zjawiska samoleczenia oraz wynikających z tego konsekwencji wśród studentów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Przeprowadzone badanie miało również wskazać najczęściej kupowane leki bez recepty oraz dolegliwości leczone samodzielnie przez studentów wybranych kierunków. Materiał i metody Metodę badawczą stanowił sondaż diagnostyczny. W badaniu wzięło udział trzystu pięćdziesięciu jeden studentów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Użyto anonimowego kwestionariusza, zastosowanego do oceny samoleczenia wśród osób cierpiących na dolegliwości laryngologiczne w Brazylii. Kwestionariusz zawierał szesnaście pytań zamkniętych jednokrotnego lub wielokrotnego wyboru oraz jedno pytanie otwarte, które odnosiło się do uwag i komentarzy wynikających ze stosowania leków OTC. Pytania 250
dotyczyły najczęściej kupowanych leków bez recepty, odbycia ostatniej wizyty lekarskiej, czy stosowania się studentów do porad osób trzecich lub farmaceuty przy zakupie leku OTC. Otrzymane dane zostały zanalizowane za pomocą pakietu STATISTICA. Wyniki Najliczniejszą grupą biorącą udział w badaniu byli studenci kierunku lekarskiego (20% spośród wszystkich osób ankietowanych). Następni według liczebności byli studenci zdrowia publicznego, którzy stanowili około 19% próby oraz pielęgniarstwa i położnictwa, odpowiednio 15% i 12%. Najmniej liczną grupą byli studenci kierunków audiofonologia i techniki dentystyczne. Z przeprowadzonych badań wynika, iż zjawisko samoleczenia jest powszechnie praktykowane wśród studentów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. Spośród trzystu pięćdziesięciu jeden ankietowanych, 94% zadeklarowało, że kupiło kiedykolwiek lek bez recepty. Tylko 6% studentów nigdy nie kupiło leku OTC. Analizując cel zakupu leku OTC stwierdzono, iż 43% studentów kupiło lek bez recepty na własny użytek, 13% dla członków rodziny, a około 41% dla całej rodziny i 2% dla kogoś innego. Badanie wykazało również, iż 24% respondentów zapomniało lub zgubiło receptę na leki podczas jej realizacji. W tym miejscu należy zaznaczyć, iż w przypadku produktów leczniczych dostępnych na receptę bardzo ważne jest przestrzeganie terminu realizacji recept. Postawę prawną w zakresie nabywania i realizacji leków na receptę stanowi rozporządzanie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2011 roku w sprawie recept lekarskich [3]. Istotną rolę w procesie odpowiedzialnego i świadomego samoleczenia zajmuje farmaceuta. To właśnie od niego pacjent może otrzymać rzetelną, a przede wszystkim zrozumiałą poradę w zakresie stosowania leków OTC. Warto podkreślić, iż 85% studentów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego zadeklarowało, że podczas zakupu leków bez recepty doradzał im farmaceuta. Niestety wśród ankietowanych są także osoby (15% badanych), które zakupiły lek bez porady fachowego personelu. Decydując o wyborze leku, studenci korzystali także z porad osób trzecich. Odpowiedź taką wskazało 79% studentów. Najczęściej porady otrzymywane były od krewnych około 41%, drugą grupę doradców stanowili przyjaciele (34%). Mniej niż 14% respondentów korzystało z porad sąsiada i innych osób. Zjawisko to jest szczególnie niebezpieczne, gdyż porady udzielane były zwykle przez osoby nie mające wykształcenia medycznego. Taka sytuacja może przyczynić się do występowania wielu zagrożeń, m. in. niepożądanych interakcji lekowych. 251
Niepokój może budzić fakt, iż 40% spośród ankietowanych otrzymało niefachową poradę w aptece, co mogło przyczynić się do rozwoju chorób lub znacznie wydłużyć okres leczenia. 60% studentów zadeklarowało, że nie spotkało się dotychczas z niekompetentną poradą farmaceuty podczas zakupu leków bez recepty. Kodeks Etyki Aptekarza Rzeczpospolitej Polskiej w części szczegółowej zatytułowanej zasady aptekarza wobec pacjenta wskazuje, iż farmaceuta ma obowiązek udzielić fachowej, a zarazem jednakowo troskliwej pomocy wszystkim zwracającym się o nią osoba oraz porad w zakresie doboru leków, które nie wymagają recepty [4]. Warto zaznaczyć, iż przestrzeganie zasad etyki wpływa na dobro pacjenta [5]. Niemal co piąty respondent zadeklarował, że kierował się nieaktualnymi receptami podczas zakupu leków OTC. Jest to kolejne negatywne zjawisko, ponieważ brak dostatecznej wiedzy w zakresie mechanizmów działania wybranych produktów leczniczych może nieść ze sobą poważne konsekwencje. Analiza źródła pochodzenia nieaktualnych recept, którymi studenci kierowali się podczas zakupu leków OTC pokazała, iż ponad 60% recept należało do respondentów, pozostałe stanowiły własność innej osoby. Badania wskazują, iż znaczna część studentów nie zdaje sobie sprawy z tego, że dostępność leków OTC jest regulowana przez prawo. Co czwarty student uważa, że nie ma dokumentu, który określa i reguluje dostępność leków OTC na polskim rynku. Podstawowym dokumentem regulującym dopuszczenie do obrotu, obrót i reklamę produktów leczniczych w Polsce jest ustawa z dnia 6 września 2001 roku Prawo farmaceutyczne [6]. Leki bez recepty, które kupili studenci Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego zawierały zazwyczaj dwa składniki aktywne w swoim składzie (32%). Również substancje zawierające jeden składnik aktywny cieszą się dużym powodzeniem wśród studentów (29,5%). Niestety, około 30% osób nie widziało, ile substancji aktywnych znajdowało się w ostatnio zakupionym leku bez recepty. Może to wynikać z niewiedzy lub roztargnienia respondentów, lecz nieznajomość substancji czynnej oznacza nieznajomość wskazań i przeciwwskazań do stosowania danego leku. Wzrastająca dostępność leków OTC niewątpliwie przyczynia się do rozpowszechnienia zjawiska samoleczenia. Brak czasu, czy też niechęć w stosunku do lekarzy, powoduje, iż coraz więcej dolegliwości pacjenci leczą samodzielnie. Również studenci Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego leczą szereg dolegliwości bez konsultacji z lekarzem. Najpopularniejszymi dolegliwościami, które leczone były samodzielnie przez respondentów są: przeziębienie i grypa (68%), bóle głowy (67%), bóle brzucha (około 58%), a także katar (około 43%). Niewielka liczba osób leczy samodzielnie także: infekcje ucha, 252
choroby płuc, znamiona w jamie ustnej i na skórze. W każdym z przypadków uciążliwe i przedłużające się objawy winny zostać natychmiast skonsultowane z lekarzem. W wyniku nieodpowiedzialnego samoleczenia wiele chorób zostaje tylko zaleczonych. Leki bez recepty są łatwe w użyciu i szeroko dostępne. Tego typu produkty lecznicze stosuje się zazwyczaj w chorobach, które nie wymagają długotrwałego leczenia. Każdego roku obserwuje się zwiększenie liczby dostępnych na rynku leków OTC. Również studenci Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego coraz częściej sięgają po leki bez recepty. W procesie samoleczenia respondenci najczęściej stosowali leki przeciwbólowe (71%), przeciwko przeziębieniu i grypie (50%). Studenci bardzo często zażywają także witaminy i minerały (35%) i leki przeciwzapalne (30%). Rzadziej stosowane były leki na dolegliwości układu pokarmowego (około 10%). Produkty lecznicze bez recepty z założenia przeznaczone są do krótkotrwałego stosowania. Wydłużający się okres zażywania leków OTC może przyczynić się do rozwoju poważnych zaburzeń zdrowotnych. Największa liczba osób ankietowanych stosowała lek bez recepty od trzech do pięciu dni (50%). Jednak około 18% studentów zażywało leki OTC dłużej niż pięć dni. Nie zaleca się tego typu postępowania, gdyż obarczone jest ono pewnym niebezpieczeństwem terapii. Zaleca się, aby przed zastosowaniem jakiegokolwiek leku przeczytać ulotkę załączoną do opakowania. Zawiera ona informacje niezbędne do prawidłowego przebiegu procesu samoleczenia. Spośród badanych osób, 65% studentów zadeklarowało, iż stosuje się do zaleceń ulotki dołączonej do leku. 35% badanych nie przywiązuje uwagi do załączonej ulotki. Znaczna część społeczeństwa uważa, że wizyta lekarska powinna się odbyć w momencie, gdy zaobserwuje się niepokojące objawy. Wiele osób zapomina o badaniach profilaktycznych, które odgrywają kluczową rolę we wczesnym wykryciu ciężkich i przewlekłych chorób. W badaniu respondentom zadano pytanie o przedział czasowy odbycia ostatniej wizyty lekarskiej. Dominująca odpowiedzią wskazaną przez studentów Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego było odbycie wizyty lekarskiej w ciągu ostatnich trzech miesięcy (około 23%) lub ponad trzy miesiące temu (21%), od momentu przystąpienia do badania. Bardzo duży odsetek respondentów (22%) nie pamiętał, kiedy odbyła się ich ostatnia wizyta lekarska. Badanie zawierało także pytanie otwarte, które dotyczyło uwag, czy też komentarzy w zakresie stosowania leków OTC. Niestety tylko 7% spośród wszystkich ankietowanych udzieliło odpowiedzi. Respondenci zauważyli, że leki OTC są zbyt szeroko dostępne, a co za tym idzie, konieczna jest zmiana prawa w tym zakresie. Komentarze dotyczyły także 253
niepożądanych skutków ubocznych. Wielu badanych uważa, że leki bez recepty nie powinny prowadzić do powstawania negatywnych dolegliwości, np. nudności, wymiotów. Dyskusja Samoleczenie jest powszechnie występującym zjawiskiem. Potwierdzają to zarówno badania własne, jak i przeprowadzone przez inne osoby [7,8]. Badanie zrealizowane wśród 150 pacjentów cierpiących na dolegliwości laryngologiczne w lipcu 2003 roku wykazało, iż samoleczenie jest powszechnie występującym zjawiskiem wśród brazylijskiego społeczeństwa. Szacuje się, że osiemdziesiąt milionów Brazylijczyków leczy się samodzielnie [8]. Tego typu postępowanie może wywierać zarówno pozytywne, jak i negatywne konsekwencje dla systemu ochrony zdrowia. Samoleczenie, to nie tylko zwalczanie różnego rodzaju dolegliwości bez pomocy lekarza, ale także styl życia, który opiera się na wystrzeganiu negatywnych zachowań zdrowotnych. Z przeprowadzonego badania wynika, iż 83% Brazylijczyków kupiło kiedykolwiek lek bez recepty. Szeroka dostępność leków OTC sprawia, że ludzie na całym świecie coraz częściej podejmują indywidualne leczenie. Niestety zbyt niski poziom wiedzy, brak doświadczenia, czy niechęć w stosunku do personelu medycznego sprawia, że z pozoru bezpieczne samoleczenie poważnie szkodzi zdrowiu. Pacjenci zamiast wywierać pozytywny wpływ na ochronę zdrowia, generują w systemie dodatkowe koszty. Brazylijscy respondenci, podobnie jak polscy studenci najczęściej kupowali lek na własny użytek (62%). 10% badanych dla członków rodziny, a 25% dla całej rodziny. Produkt leczniczy dostępny bez recepty, winien być odpowiednio dostosowany do wszystkich jego użytkowników. Tylko w ten sposób można uniknąć przykrych konsekwencji jego zażywania. Ponad 70% badanych Brazylijczyków przy zakupie leków bez recepty kierowało się poradą farmaceuty. Ma to niezwykle istotne znaczenie, gdyż to właśnie farmaceuta zajmuje istotną rolę w procesie odpowiedzialnego i świadomego samoleczenia. Farmaceuta jest jedną z niewielu osób, od której pacjent może otrzymać rzetelną, a przede wszystkim zrozumiałą poradę w zakresie stosowania leków OTC. Z jednej strony 72% Brazylijczyków kierowało się poradą farmaceuty przy zakupie leku OTC, a z drugiej aż 54% spośród badanych korzystało z porad osób trzecich w aspekcie samoleczenia, co niewątpliwie jest bardzo niepokojącym zjawiskiem. Połowa Brazylijczyków zadeklarowała, iż posługiwała się nieaktualnymi receptami przy zakupie leków bez recepty. Bardzo ważną rolę w przypadku samoleczenia odgrywa edukacja zdrowotna pacjenta. Każda osoba, zanim zdecyduje się zakupić dany lek bez recepty, powinna zdawać sobie sprawę z konsekwencji jego zażywania. Znajomość 254
mechanizmu działania produktu leczniczego dostępnego bez recepty, niewątpliwie pozwoli uniknąć negatywnych skutków. Zaledwie 43% ankietowanych pacjentów pochodzących z Brazylii wiedziało, ile substancji aktywnych znajdowało się w ostatnio zakupionym leku. Jak już wcześniej zostało wspomniane, nieznajomość substancji czynnej oznacza nieznajomość wskazań i przeciwskazań do stosowania danego produktu leczniczego. Bardzo ważne jest, aby pacjent był w pełni świadomy jaki lek zażywa i jakie jest jego działanie. Ponad 11% osób zakupiło lek z jedną substancją aktywną, a 23% z dwoma substancjami aktywnymi w składzie. Dostępność i łatwość w użyciu leków OTC spowodowała, iż społeczeństwa na całym świecie coraz chętniej podejmują samoleczenie. Badania wykazały, że najczęściej stosowanymi lekami bez recepty przez brazylijskich ankietowanych są: leki przeciwbólowe i przeciwgorączkowe (90%), przeciwko przeziębieniu i grypie (78%) oraz przeciwzapalne (69%). Dużym zainteresowaniem wśród społeczeństwa brazylijskiego cieszą się także syropy na kaszel (60%) oraz krople do uszu (12%), wydawane bez recepty. Najpopularniejszymi dolegliwościami, które leczone są samodzielnie, bez konsultacji z lekarzem, wśród brazylijskich pacjentów cierpiących na dolegliwości laryngologiczne są: bóle głowy (76%), przeziębienie i grypa (74%), infekcje gardła, czy migdałków (40%) oraz alergie (17%). Istotne jest, aby w przypadku przedłużających się objawów natychmiast skontaktować się z lekarzem. Stosowanie samoleczenia przez wiele dni, bez większej poprawy może przyczynić się do rozwoju poważnych zaburzeń zdrowotnych. Warto pamiętać też, że leki OTC przeznaczone są wyłącznie do krótkotrwałego stosowania. Badanie przeprowadzone w Brazylii wykazało potrzebę ciągłego edukowania pacjentów, w celu uniknięcia negatywnych konsekwencji samoleczenia. Zwrócono także uwagę, że państwo, a przede wszystkim pracownicy ochrony zdrowia, powinni znacznie bardziej angażować się w edukację pacjentów. Wnioski Wzrost świadomości i odpowiedzialności za własne zdrowie spowodował, że społeczeństwo zaczęło przywiązywać znacznie większą uwagę do opieki zdrowotnej. Obecnie obserwuje się zwiększenie zainteresowania indywidualnym leczeniem, które nie zawsze prowadzone jest w prawidłowy sposób. Samoleczenie stanowi jeden z najważniejszych elementów polityki długoterminowej w obrębie ochrony zdrowia. Rządy wielu państw stanowią, iż należy promować świadome podejmowanie samoleczenia. Wówczas, przyczyni się to do wzrostu odpowiedzialności za zdrowie wszystkich obywateli, a także spowoduje zmniejszenie wydatków na zdrowie. 255
Badania własne i innych pokazują, iż zjawisko samolczenia jest niezwykle popularne w społeczeństwie. Niewątpliwie, szeroki dostęp i łatwość w użyciu leków bez recepty, brak czasu, czy też niechęć w stosunku do lekarzy powoduje, iż coraz więcej dolegliwości pacjenci leczą samodzielnie. Leki OTC przeznaczone są do krótkotrwałego stosowania. Zbyt długie i nadmierne zażywanie produktów leczniczych może spowodować wiele negatywnych konsekwencji. Istotne jest, aby pacjent za nim zażyje dany lek bez recepty zapoznał się z mechanizmami jego działania. Każdy, kto decyduje się na indywidualne leczenie, po zaobserwowaniu u siebie niepokojących objawów, powinnien bezzwłocznie skontatktować się z lekarzem. Nieodpowiedzialnie i nieświadome samodiagnozowanie i samoleczenie może narazić chorego na zbędny ból i cierpienie, generując tym samym dodatkowe koszty dla systemu ochrony zdrowia. Bardzo ważną rolę w prawidłowym przebiegu samoleczenia zajmuje faramceuta. To właśnie on przyczynia się do poprawy jakości życia pacjenta, dzięki właściwemu rozpoznaniu i zapobieganiu problemom faramkoterapii. Proces samoleczenia, aby przynosił korzyści musi opierać się na odpowiedzialności, bezpieczeństwie, rzetelnej poradzie lekarzy i aptekarzy oraz zrozumiałych przepisach prawa. Mieszkańcy wszystkich krajów powinni starać się stworzyć efektywny model działania, z którego w przyszłości będą płynęły korzyści ze stosowania samoleczenia. Przeniesienie fragmentu odpowiedzialności za opiekę zdrowotną na każdego obywatela państwa może pomóc w utworzeniu nowoczesnego i efektywnego systemu ochrony zdrowia. References 1. Self-medication practice among patients in a public health care system. http://www.emro.who.int/fr/emhj-volume-17/issue-5/article8.html (dostęp: 2013.06.25). 2. Jankel CA, Speedie SM. Detecting drug interactions: a review of literature. Ann. Pharmacoter. 1990; 24: 982-989. 3. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 23 grudnia 2011 roku w sprawie recept lekarskich, Dz. U. 2011, nr 294, poz. 1739. 4. Uchwała Nr VI/25/2012 VI Krajowego Zjazdu Aptekarzy z dnia 22 stycznia 2012 r. w sprawie przyjęcia Kodeksu Etyki Aptekarza Rzeczpospolitej Polskiej. http://www.prawo.farmacja.pl/index-act-show-site-19.html (dostęp: 2013.06.26). 5. Kotapska-Budzińska J. Co kupuje Pacjent? Manager Apteki 2005; 1: 36. 6. Ustawa z dnia 6 września 2001 roku Prawo farmaceutyczne, Dz.U. 2001 nr 126 poz. 1381. 7. Servidoni BA, Coelho L. Self-medication profile of ENT patients. Rev. Bras. Otorrinolaringol. 2006, 72(1): 83-88. 8. Pęgiel Kamrat JE, Zarzeczna Baran A. Zjawisko samoleczenia wśród studentów pielęgniarstwa Akademii Medycznej w Gdańsku. Zdrowie Publiczne 2004; 114(2): 234-237. 256