Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody National Parks and Nature Reserves (Parki nar. Rez. Przyr.) 28 2 83 96 2009 ANNA KLASA, JÓZEF PARTYKA Stanowiska bobrów europejskich Castor fiber L. w Dolinie Sąspowskiej (Ojcowski Park Narodowy) w latach 2005 2007 w porównaniu z latami 1985 1992 KLASA A., PARTYKA J. 2009. European beaver Castor fiber L. sites in the Sąspowska Valley (Ojców National Park) in the years 2005 2007 in comparison with the years 1985 1992. Parki nar. Rez. Przyr. 28(2): 83 96. ABSTRACT: The paper describes and compares beaver sites in the Sąspowska Valley that existed after the introduction of beavers, i.e. in the years 1985 1992, and after their return the valley, i.e. in the years 2005 2007. In the first period there was one beaver site on the Sąspówka stream, in the second one two beaver sites could be found within the stretch of only 2.5 km. The years following beaver introduction were the time of rodent increased building activity 26 beaver-dams were built at that time, while at present 17 can be found in the valley. The locations of the biggest beaver-dams on the sites near Źródła spod Graba (From under the Hornbean Springs) and at the mouth of Wąwóz Jamki (Jamki Ravine) were similar in both investigated periods. KEY WORDS: Castor fiber, European beaver, Ojców National Park, Poland. Anna Klasa, Józef Partyka: Ojcowski Park Narodowy, 32 047 Ojców, tel. 012 389 20 05, e-mail: anna_klasa@wp.pl; e-mail: jozef_partyka@poczta.onet.pl WSTĘP Bobry wprowadzono do Ojcowskiego Parku Narodowego w 1985 roku i od tej pory stale zamieszkują ten teren. Introdukowane zwierzęta pochodziły z Pojezierza Suwalskiego. Do potoku Prądnik wpuszczono wówczas jedną parę bobrów, a do Sąspówki dwie pary tych gryzoni, ale pozostała tylko jedna z nich. Losy drugiej pary są nieznane. W ciągu 22. lat ich obecności zanotowano duże wahania liczebności utworzonej mikropopulacji od jednej do ośmiu rodzin. Najprawdopodobniej gryzonie bytujące tutaj obecnie są potomkami introdukowanych osobników, chociaż nie można wykluczyć przybycia do Parku w ostatnich latach obcych bobrów pochodzących z pobliskich stanowisk nad Wisłą w Krakowie oraz potokami Rudno i Chechło (ŁAPIŃSKI 1999, SUBEL 2007). Zwierzęta bytowały w Dolinie Sąspowskiej siedem lat tworząc mocną ostoję, po czym w 1992 r. opuściły to miejsce. Po 12 latach powróciły do Sąspówki, najprawdopodobniej z Doliny Prądnika, gdzie występowały od chwili wsiedlenia w kilku miejscach. [83]
84 Anna Klasa, Józef Partyka CEL PRACY I METODYKA BADAŃ Celem pracy jest porównanie stanowisk bobrów w Dolinie Sąspowskiej po ich introdukcji w latach 1985 1992, ze stanem w latach 2005 2007. Dane z lat 1985 1992 zostały opublikowane w pracy KLASY i WIŚNIOWSKIEGO (1996). Porównanie oparto na serii inwentaryzacji tam bobrowych, która obejmowała głównie ich lokalizację oraz pomiary długości, wysokości i głębokości spiętrzonej przez nie wody. Określono również przybliżoną pojemność powstałych zbiorników wodnych obliczoną prostymi metodami na podstawie pomiarów długości, szerokości i głębokości poszczególnych spiętrzeń wody (por. GRYGORUK 2008). Za każdym razem rozmieszczenie tam i zalewisk nanoszono na mapy w skali 1 : 5000. Wykonano również plany poszczególnych akwenów. Inwentaryzację przeprowadzano dwukrotnie wiosną i jesienią w 2007 r. W niniejszym porównaniu uwzględniono maksymalne wartości pomiarów. Liczbę rodzin bobrów próbowano ustalić lokalizując nory lęgowe i magazyny zimowe oraz prowadząc nasłuchy głosów młodych. Ta ostatnia metoda nie przyniosła jednak pozytywnych rezultatów. Oparto się więc na obserwacjach terenowych oraz na wywiadach ze strażnikami OPN, którzy potwierdzali obecność młodych osobników nad Sąspówką. W obserwacjach terenowych zwracano uwagę na dysjunkcję (przerwę) między stanowiskami, która pośrednio wskazywała na bytowanie niezależnych rodzin. Ustalając dysjunkcję brano pod uwagę następujące cechy: suche koryto Sąspówki, brak tam na długich od kilkudziesięciu do kilkuset metrowych odcinkach potoku, brak śladów żerowania na drzewach i krzewach, brak ścieżek błotnych prowadzących z potoku na łąki, nie pogłębione koryto Sąspówki (płytka woda uniemożliwia pływanie i ewentualnie szybką ucieczkę w razie niebezpieczeństwa). CHARAKTERYSTYKA TERENU BADAŃ Badania przeprowadzono w Ojcowskim Parku Narodowym na niewielkim potoku Sąspówka (Ryc. 1), prawym dopływie potoku Prądnik (lewobrzeżnego dopływu Wisły). Na zachód od OPN znajduje się dorzecze Rudawy z kilkoma wpadającymi doń potokami, zaś na wschód dorzecze Dłubni. Rudawa i Dłubnia wpadają do Wisły na terenie Krakowa. Potok Sąspówka o długości ok. 6 km płynie wąskim dnem doliny krasowej od miejscowości Sąspów do wsi Ojców. Środkowy i dolny odcinek na długości 5 km przepływa przez teren OPN. Głębokość doliny wynosi od około 30 m w rejonie Sąspowa do ponad 100 m w Ojcowie. Nachylenie stoków waha się od 20 do 40 o. Sąspówka jest zasilana 10 źródłami krasowymi o wydajności od około 0,5 do 5 l/sek. oraz wypływami korytowymi. Przepływ potoku wynosi około 60 l/sek., średnia głębokość wody około 20 cm. Potok ma górski charakter, płynie wartko w korycie wyżłobionym głównie w aluwiach, mającym głębokość do 1 metra. Jedynie dolny
Stanowiska bobrów europejskich w Dolinie Sąspowskiej 85 Ryc. 1. Rozmieszczenie tam bobrowych na Sąspówce w Ojcowskim Parku Narodowym w latach 2005 2007 (wykonał J. Partyka): a granica Parku; b potok Sąspówka; c suche koryto Sąspówki; d ważniejsze skałki; e tama bobrów; f zamek w Ojcowie; g kładki; h lasy; i łąki. Fig 1. Distribution of beaver-dams on the Sąspówka stream in the Ojców National Park in the years 2005 2007 (carried out by J. Partyka): a boundaries of Ojców National Park; b Sąspówka stream; c dry bed of the Sąspówka stream; d important rocks; e beaver dam; f castle of Ojców; g bridge; h forest; i meadows. odcinek koryta na długości 1 km jest wyżłobiony częściowo także w martwicy wapiennej i ma profil V-kształtny, około 5 m szerokości i głębokość dochodzącą miejscami do 3 m. Przepływ wody na tym odcinku jest znikomy, ponieważ główna masa wody płynie sztucznym doprowadzalnikiem do położonej niżej pstrągarni. Potok przepływa głównie przez łąki, a częściowo również na krótkich odcinkach, u podnóża stromych stoków porośniętych buczyną karpacką lub grądem. Pojedynczo na brzegach rosną stare wierzby. Jedynie w środkowym biegu potoku występują fragmenty łęgów ze związku Alno Padion z dużym udziałem olchy Alnus glutinosa i skąpe zarośla wierzbowe. Od czerwca 2007 roku półkilometrowy odcinek Sąspówki w środkowym biegu, między dwoma ostojami bobrów, był suchy (KLASA, PARTYKA 2008).
86 Anna Klasa, Józef Partyka WYNIKI OPIS STANOWISK BOBRÓW W PORÓWNYWANYCH OKRESACH (Tab. 1 i 2) (numerację stanowisk przyjęto zgodnie z biegiem potoku) Po introdukcji, w latach 1985 1992 na Sąspówce zlokalizowana była najprawdopodobniej jedna ostoja bobrów. Początkowo zwierzęta zajęły stanowisko w Dolinie Sąspowskiej na wysokości wylotu Wąwozu Jamki. Potok tworzy w tym miejscu zakole i wcina się w stok porośnięty lasem grądowym z dużym udziałem buka, drugi brzeg graniczy z łąkami rajgrasowymi Arrhenatheretalia. Dwa lata później bobry przeniosły się ok. 170 metrów w górę potoku w rejon Źródeł Spod Graba. Najprawdopodobniej zwierzęta przyciągnęły fragmenty łęgów ze związku Alno Padion i zarośla wierzbowe porastające brzegi potoku. Bobry wybudowały tu żeremie, w którym dwukrotnie zarejestrowano obecność młodych (w 1988 r. i 1990 r.). W okresie największej aktywności na Sąspówce było kilkadziesiąt nor wykopanych nad potokiem i 26 czynnych tam. Stanowisko zostało definitywnie opuszczone wiosną 1993 r. (KLASA, WIŚNIOWSKI 1996). Przyczyną wygaśnięcia ostoi mogło być ograniczenie bazy pokarmowej. Zwierzęta wycięły prawie wszystkie drzewa o miękkim drewnie rosnące nad potokiem: wierzby, osiki oraz olchy; niekiedy wspinały się do 30 m po stromym stoku i ogryzały korę z buków i grabów. Prognozowano, że bobry tu powrócą po kilku latach, kiedy zregeneruje się baza pokarmowa. Przewidywania te sprawdziły się po 12 latach. Od jesieni 2005 r. na Sąspówce zaznaczyły się dwa wyraźne stanowiska jedno w okolicach osady Warzechówka i drugie w rejonie Źródeł Spod Graba. W rejonie osady Warzechówka prawy brzeg Sąspówki porasta las grądowy. Lewy brzeg graniczy z łąkami. Lokalnie występują tu osiki i wierzby. Jesienią 2006 r. zaobserwowano nowe miejsce aktywności gryzoni na Sąspówce, na pierwotnie najstarszym stanowisku na przeciwko wylotu Wąwozu Jamki. Najprawdopodobniej rodzina, która zasiedliła rejon Źródeł Spod Graba rozszerzając areał przemieściła się w dół potoku. Stanowisko I (rejon osady Warzechówka) W latach 1985 1992 potok w rejonie Warzechówki nie był zasiedlony. W latach 2005 2007 bobry wybudowały tutaj łącznie 11 tam. Średnia odległość między tamami wyniosła 30,3 m; a odległości między dwoma skrajnymi tamami 302,7 m. Średnia długość tamy wyniosła 11,7 m (od 5,6 m do 30 m); a średnia wysokość 0,8 m (od 0,5 m do 1,2 m). Przed tamami utworzyły się zalewiska z częściowo stagnującą wodą, które miały do 25,0 m długości i łącznie zmagazynowały 421 m 3 wody (Tab. 2). Stanowisko zasiedlone było przez rodzinę z potomstwem, o czym świadczą zarówno bezpośrednie obserwacje młodych bobrów, jak i ślady po dużych i małych zębach na zgryzanych gałązkach. Magazyn zimowy był zlokalizowany na największym stawie przed tamą o 30-metrowej długości.
Stanowiska bobrów europejskich w Dolinie Sąspowskiej 87 Tab. 1. Porównanie stanowisk bobrów europejskich Castor fiber L. w Dolinie Sąspowskiej w latach 1985 1992 i 2005 2007. Table 1. Comparison of European beaver Castor fiber L. sites in the Sąspowska Valley in the years 1985 1992 and 2005 2007. Lokalizacja stanowisk Site location Stanowisko I okolice osady Warzechówka Site I the vicinity of the settlement of Wierzechówka Dysjunkcja między stanowiskami I i II Disjunction between sites I and II Stanowisko II rejon Źródeł Spod Graba wylot Wąwozu Jamki Site II the area of the Źródła Spod Graba spring the mouth of the Wąwóz Jamki Charakterystyka stanowisk Site characterization 1985 1992 2005 2007 1 2 3 brak zasiedlenia lack of occupancy 26 tam 26 dams dwa miejsca aktywności 2 sites of activity długość penetrowanego odcinka potoku 1023 m length of the penetrated stream stretch 1023 m 11 tam 11 dams średnia odległość między tamami wynosiła 30,3 m average distance between dams was 30.3 m najdłuższa tama miała 30 m longest dam was 30 m long długość penetrowanego odcinka potoku wynosiła 302 m length of the penetrated stream stretch was 302 m Około 1290 m; w tym 570 m suchego koryta Sąspówki About 1290 m, including the 570 m-long dry bed of the Sąspówka stream 6 tam 6 dams dwa miejsca aktywności 2 sites of activity długość penetrowanego odcinka potoku 832 m length of the penetrated stream stretch 832 m cd. na str. 88
88 Anna Klasa, Józef Partyka cd. ze str. 87 Stanowisko II a rejon Źródeł Spod Graba Site II a the area of the Źródła Spod Graba spring Największa odległość między dwoma miejscami aktywności bobrów na stanowisku drugim (między II a i II b) Longest distance between two sites of beaver activity at site II (between II a and II b) Stanowisko II b u wylotu Wąwozu Jamki Site II b at the mouth of the Jamki Ravine 1 2 3 13 tam 13 dams średnia odległość między tamami wynosiła 32 m average distance between dams was 32 m najdłuższa tama miała 49 m longest dam was 49 m long długość penetrowanego odcinka potoku wynosiła 288 m length of the penetrated stream stretch was 288 m około 170 m about 170 m 13 tam 13 dams średnia odległość między tamami wynosiła 51,4 m average distance between dams was 51.4 m najdłuższa tama miała 11 m longest dam was 11 m long długość penetrowanego odcinka potoku wynosiła 565 m length of the penetrated stream stretch was 565 m 3 tamy 3 dams średnia odległość między tamami wynosiła 62 m average distance between dams was 62 m najdłuższa tama miała 21 m longest dam was 21 m long długość penetrowanego odcinka potoku wynosiła 124 m length of the penetrated stream stretch was 124 m 194 m 3 tamy 3 dams średnia odległość między tamami wynosiła 257 m average distance between dams was 257 m najdłuższa tama miała 10,5 m longest dam was 10.5 m long długość penetrowanego odcinka potoku wynosiła 514 m length of the penetrated stream stretch 514 m
Stanowiska bobrów europejskich w Dolinie Sąspowskiej 89 Dysjunkcja między stanowiskami I i II Odległość między ostatnią tamą na stanowisku koło osady Warzechówka, a pierwszą tamą na stanowisku w rejonie Źródeł Spod Graba wynosiła 1290 m. Podczas inwentaryzacji w kwietniu 2007 r. stwierdzono, że ostatnia tama na stanowisku I była w dużej części sucha, tj. nie zalana wodą, szerokość potoku poniżej tamy wynosiła 4,3 m; a głębokość wody zaledwie kilka centymetrów. W końcu czerwca 2007 r. wypływ wody za tamą zupełnie ustał. Suche koryto potoku ciągnęło się na odcinku 570 m. Woda w potoku pojawiła się dopiero przy ujściu Źródła Ruskiego. W styczniu 2009 r. wzmiankowany odcinek koryta Sąspówki był nadal suchy. Stanowisko II z dwoma centrami aktywności (Źródła Spod Graba wylot Wąwozu Jamki) W latach 1985 1992 stanowisko obejmowało odcinek Sąspówki o długości ok. 1 km, a w latach 2005 2007 ok. 800 m. W pierwszym okresie zasiedlenia bobry wybudowały na Sąspówce łącznie 26 tamy, a w drugim 6. W porównywanych okresach, kiedy stanowisko było czynne aktywność bobrów koncentrowała się na przemian w dwóch rejonach: przy Źródłach Spod Graba i na przeciwko wylotu Wąwozu Jamki, oddalonych od siebie niecałe 200 m. Magazyn zimowy był zlokalizowany poniżej Źródeł Spod Graba, przed najdłuższą tamą w tym rejonie (21 m). Stanowisko II a (rejon Źródeł Spod Graba) W latach 1988 1992 był to rejon największej aktywności bobrów. Bobry wybudowały wówczas łącznie 13 tam powyżej kładki w okolicach Skały Szalej. Dwie tamy zlokalizowane były na dopływie Sąspówki od Źródeł Spod Graba i jedna na dopływie ze Źródła Filipowskiego (KLASA, WIŚNIOWSKI 1996). Średnia odległość między tamami wyniosła 32 m, pomijając trzy tamy na dopływach, a między skrajnymi 288. Długość tam wynosiła wówczas od 2,1 do 49 m (średnio 11,7 m), a wysokość od 0,3 do 1,9 m (średnio 0,8 m). W znajdującym się w ostoi żeremiu dwukrotnie zarejestrowano obecność młodych osobników, trzech w kwietniu 1988 r. i czterech w maju 1990 r. W latach 2005 2007 gryzonie wzniosły tutaj 3 tamy. Odległość między skrajnymi tamami wyniosła 124 m. Odległości między tamami wynosiły od 71 do 53 m (średnio 62 m). Długość poszczególnych tam wynosiła od 3,2 do 21,0 m (średnio 9,8 m), a wysokość od 0,65 do 1,05 m (średnio 0,8 m). Największa tama na tym stanowisku w dwóch porównywanych falach zasiedleń była zlokalizowana prawie w tym samym miejscu. W 1989 roku miała 49 m długości. Powstało wówczas rozlewisko, które zalało ścieżkę szlaku turystycznego
90 Anna Klasa, Józef Partyka Tab. 2. Inwentaryzacja tam bobrowych przeprowadzona w dniach 14.09. 24.09.2007 r. w Dolinie Sąspowskiej N nowa tama, S stara, w nawiasach dane z poprzedniej inwentaryzacji w dniu 17.04.2007 r. Table 2. Beaver-dam inventory carried out on 14.09. 24.09.2007 in the Sąspowska Valley N new beaver-dam, S old, in brackets data from the previous inventory carried out on 17.04.2007. Rok powstania Year of building Odległość od poprzedzającej tamy [m] Distance from previous dam [m] Długość tamy [m] Dam length [m] Wysokość tamy [m] Dam height [m] Głębokość spiętrzonej wody, w odległości 1 m powyżej tamy [m] Depth of banked up water at a distance of 1 m above the dam [m] Powierzchnia rozlewiska powyżej tamy [m 2 ] Surface of the flooding above the dam [m 2 ] Przybliżona pojemność wody w rozlewisku Approximate flood waters capacity [ m 3 ] Nr No. Lokalizacja Location 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Stanowisko I okolice osady warzechówka Site I vicinity of the settlement of warzechówka 1N Na Sąspówce, 44 m poniżej mostku na Porębę On the Sąspówka stream, 44 m below the footbridge towards Poręba 2007 6,5 0,5 0,25 42 8 cd. na str. 91
Stanowiska bobrów europejskich w Dolinie Sąspowskiej 91 cd. ze str. 90 1 2 3 4 5 6 7 8 9 2N 3N 4N 5N 6/1S 7/2S 8/3S 9/4S 10/5S 11/6S Na Sąspówce On the Sąspówka stream Na Sąspówce On the Sąspówka stream Na Sąspówce k. wierzby, w odległości 11 m powyżej mostku k. studzienki dawnego ujęcia wody On the Sąspówka stream, near the willow tree, at a distance of 11 m above the footbridge by the former water intake well Na Sąspówce, oparta o brzeg potoku, k. studzienki, w odległości 7,5 m poniżej mostku On the Sąspówka stream, propped against the stream bank, near the well, at a distance of 7.5 m below the footbridge Na dopływie Sąspówki, na przeciwko Warzechówki, odległość od mostku 27 m On the Sąspówka tributary, opposite Warzechówka, the distance from the footbridge 27 m Na Sąspówce On the Sąspówka stream Na Sąspówce On the Sąspówka stream Na Sąspówce, 62 m poniżej tamy 8/3S On the Sąspówka stream, 62 m below dam 8/3S Na Sąspówce On the Sąspówka stream Na Sąspówce On the Sąspówka stream 2007 46,0 9,0 1,0 0,7 90 28 2007 62,0 11,0 0,8 0,6 110 45 2007 21,0 12,0 0,6 0,4 122 48 2007 18,5 6,0 0,6 0,4 45 18 2005/2007 19,5 14,0 (1, 0) 1,0 (0,8) 0,5 (0,4) 80 32 2005/2007 36,7 9,5 (5,2) 0,6 (0,6) 0,4 (0,3) 75 26 2005/2007 9,0 7,4 (5,0) 0,7 (0,4) 0,5 (0,4) 25 12 2005 62,0 30,0 1,2 0,3 0,6 (0,8) 408 (1225) 204 (612) 2005 17,0 17,5 0,9 0,0 (0,6) 0,0 (75) 0,0 (37) 2005 11,0 5,6 0,6 0,0 (0,2) 0,0 (50) 0,0 (10) cd. na str. 92
92 Anna Klasa, Józef Partyka cd. ze str. 91 1 2 3 4 5 6 7 8 9 12/7S 13/8S 14N 15N 16/9S 17N Na Sąspówce, na wysokości Źródła Spod Graba On the Sąspówka stream, at the level of the Źródła Spod Graba spring Na Sąspówce, w odległości 71 m od kładki na Sąspówce k. Skały Szalej On the Sąspówka stream, at a distance of 71 m from the footbridge on the Sąspówka, near Szalej Rock Na Sąspówce, 41 m powyżej kładki k. Skały Szalej On the Sąspówka stream, 41 m above the footbridge near Szalej Rock Na Sąspówce, 153 m poniżej kładki k. Skały Szalej On the Sąspówka stram, 153 m below the footbridge near Szalej Rock Na Sąspówce, na przeciwko wylotu Wąwozu Jamki On the Sąspówka stream, opposite the mouth of the Jamki Ravine Na Sąspówce 14 m powyżej mostku na Sąspówce, na wysokości Schroniska przy Łące On the Sąspówka stream, 14 m above the footbridge on the Sąspówka, at the level of the Schronisko przy Łące (By the Meadow Shelter) Stanowisko II a rejon Źródeł Spod Graba Site II a area of the Źródła Spod Graba spring 2005/2007 1290,0 5,1 (3,8) 0,65 (0,5) 0,45 (0,3) 46 14 2005/2007 71,0 21,0 (20,0) Stanowisko II b na przeciwko wylotu Wąwozu Jamki Site II b opposite the mouth of the Jamki Ravine 1,05 (0,9) 1,1 (0,6) 1675 1005 2007 53,0 3,2 0,65 0,5 70 35 2007 194,0 3,0 0,45 0,5 40 20 2006 318,0 10,5 1,1 0,9 (1,2) 1075 787 2007 196,0 8,2 0,9 0,85 126 86
Stanowiska bobrów europejskich w Dolinie Sąspowskiej 93 i niemal całkowicie przegrodziło dolinę na dwie części (okresowo na tym odcinku był zamknięty pieszy szlak turystyczny). W 2007 r. długość tamy wyniosła 21 m. Stanowisko II b (wylot Wąwozu Jamki) Stanowisko na przeciwko wylotu Wąwozu Jamki położone było w latach 1985 1992 ok. 170 m poniżej poprzedniego. Dysjunkcja przebiegała w okolicach kładki k. Skały Szalej, wzdłuż szlaku turystycznego, między dawnymi tamami 10 i 11b (numeracja wg KLASA, WIŚNIOWSKI 1996). W latach 1985 1992 centralną część stanowiska wyznaczała największa tama (wówczas 11 m długości) zlokalizowana na Prądniku na wprost wylotu Wąwozu Jamki. Bobry wybudowały również 11 mniejszych tam: 6 w górę potoku i 5 w dół potoku; w tym jedną na dopływie ze Źródła Harcerza. Odległość między skrajnymi tamami wynosiła ok. 565 metrów, a odległości między poszczególnymi tamami wynosiły od 18 do 132 m (średnio 51,4 m). Długość tam wynosiła od 2,3 m do 11,0 m (średnio 5,3 m), a wysokość od 0,25 do 1,4 m (średnio 0,6 m). W latach 2005 2007 podobnie jak w poprzednim okresie, największa tama ulokowana była na wprost wylotu Wąwozu Jamki i miała podobne wymiary: 10, 5 m długości i 1,1 m wysokości. Poza tym były jeszcze 2 mniejsze tamy po jednej w górę i w dół potoku. Odległości między poszczególnymi tamami wyniosły 318 i 196 m, a pomiędzy skrajnymi 514 m. Zasięg penetrowanego odcinka potoku był więc mniejszy niż w pierwszym okresie. Dysjunkcja między dwoma miejscami aktywności bobrów mierzona odległością pomiędzy ostatnią tamą przy Źródłach Spod Graba (II a) i pierwszą w rejonie wylotu Wąwozu Jamki (II b) wynosiła 194 metry (poprzednio: 170 m). Na stanowisku u wylotu Wąwozu Jamki nigdy nie stwierdzono narodzin młodych bobrów. WNIOSKI W zachowaniach i aktywności budowlanej bobrów w dwóch badanych okresach zaznaczają się zarówno podobieństwa jak i różnice. Podobna jest lokalizacja stanowiska drugiego (II) i dwóch miejsc aktywności bobrów w tym rejonie II a i II b oraz dwóch największych tam: na przeciwko wylotu Wąwozu Jamki i okolicach Źródeł Spod Graba wynikające najprawdopodobniej z zastanych warunków fizjograficznych. Osiedlenie się bobrów w 1985 r. było zainicjowane przez człowieka, druga kolonizacja po 12 latach zaszła spontanicznie. W latach 1985 1992 na badanym terenie czynne było jedno stanowisko bobrów, a latach 2005 2007 dwa. Różne były kierunki kolonizacji potoku: w latach 1985 1992 bobry zajęły Sąspówkę w rejonie wylotu Wąwozu Jamki i posuwały się w górę potoku w kierunku Źródeł Spod Graba, natomiast w latach 2005 2007 kolonizowały w zasadzie potok
94 Anna Klasa, Józef Partyka od górnego biegu w dół potoku (stanowiska k. Źródeł Spod Graba i w rejonie Warzechówki pojawiły się prawie jednocześnie, a jesienią w 2006 roku powstały tamy na Sąspówce naprzeciwko Wąwozu Jamki). W pierwszym okresie kolonizacji aktywność budowlana zwierząt była większa w porównaniu do drugiego okresu: w latach 1985 1992 na Sąspówce było łącznie 26 tam, natomiast w latach 2005 2007 17. Najwięcej tam w drugim okresie badań było na stanowisku I (rejon osady Warzechówka), które poprzednio wcale nie było zasiedlone. W dwóch porównywanych okresach najbardziej podobne pod względem liczby tam, odległości między nimi jak i długości penetrowanych odcinków, były dwa stanowiska: w rejonie Źródeł Spod Graba w latach 1985 1992 i w rejonie Warzechówki w latach 2005 2007. Spontaniczne zasiedlenie charakteryzowało się mniejszą intensywnością działalności budowlanej, co może być spowodowane krótszym okresem ich pobytu. Najmniejszą aktywność bobrów zaobserwowano na stanowisku w rejonie wylotu Wąwozu Jamki w latach 2005 2007. Zróżnicowane nasilenie aktywności budowlanej może wynikać z różnej liczebności rodzin bobrowych. DYSKUSJA Płytki potok Sąspówka, o górskim charakterze jest nietypowym dla bobrów środowiskiem życia. Jeszcze do niedawna gryzonie te zajmowały jedynie dzikie i spokojne ostępy leśne z obfitością wierzb i osik (CZECH 2000). Utrzymanie się bobrów w Ojcowskim Parku Narodowym przez okres 22. lat dowodzi ich dużych zdolności adaptacyjnych. Przejawiają się one przede wszystkim w budowie serii kaskadowych tam. W latach 1985 1992 na Sąspówce na odcinku ok. 1 km było ich 26 tam, a w roku 2007 na niespełna 2,5 km odcinku 17. Bobry ojcowskie zachowują się podobnie jak te introdukowane na górskich terenach np. w Beskidzie Niskim na 1,5 km odcinku potoku gryzonie utrzymywały jednocześnie 25 tam. Poszczególne tamy osłabiają napór wody i powodują zalanie większego obszaru (CZECH 2000). Zmiana stosunków wodnych spowodowana przez bobry doprowadziła w kwietniu 2007 r. do zaniku wody w Sąspówce na odcinku 570 m. Przypadek częściowego wyschnięcia Sąspówki nie był zanotowany w całej 50-letniej historii istnienia Parku, odkąd prowadzone są tu regularne obserwacje. Natomiast w źródłach historycznych znajdujemy jedną wzmiankę o częściowym wyschnięciu potoku i to w tym samym miejscu. Autor przewodnika po Ojcowie i jego okolicy WRÓBLEWSKI (1907) opisując szlak Doliną Sąspowską napisał, że na granicy Ojcowa i Sąspowa rzeczka ta chowa się pod ziemię, aby kilkaset kroków dalej znowu na wierzch wypłynąć. Zjawisko częściowego zaniku Sąspówki przedstawiono dokładniej w artykule KLASY i PARTYKI (2008). Przeprowadzone badania wskazują, że na niespełna 2,5 km odcinku Sąspówki znajdują się dwie ostoje bobrów. W górnym biegu potoku stanowisko rozciąga się
Stanowiska bobrów europejskich w Dolinie Sąspowskiej 95 na odcinku ok. 300 m, a w środkowym biegu na długości ok. 500 m. Tak duże zagęszczenie bobrów jest zjawiskiem nietypowym. Wielkość terytorium zależy od zasobności w pokarm i zazwyczaj gryzonie te zajmują od 1 do 4 km długości cieku (CZECH 2000, DZIĘCIOŁOWSKI 1996). Podobne przypadki bliskiego sąsiedztwa introdukowanych bobrów zanotowano w Bieszczadzkim Parku Narodowym w 1998 roku (CZECH 2000) i na Bagnie Marak na Pojezierzu Brodnickim w latach 80. (ŻUROWSKI, GULEWICZ 1986). Na drugim z wymienionych stanowisk stwierdzono wówczas obecność dwóch rodzin bobrowych z potomstwem w odległości zaledwie 30 m przy jednym stawie żyły 2 rodziny. Autorzy uważają, że przyczyną tego mogła być susza trwająca prawie trzy lata, która doprowadziła do przerwania wodnych szlaków komunikacyjnych między bagnami i innymi ciekami. Walka o przeżycie bobrów przy deficycie wody mogła osłabić ich instynkt terytorialny i doprowadzić do powstania kolonii. Większej liczbie zwierząt łatwiej było stworzyć warunki do przetrwania. Nie bez znaczenia był także fakt, że nowe stanowisko utworzyły osobniki blisko spokrewnione. Analogie do sytuacji bliskiego sąsiedztwa rodzin bobrów na Bagnie Marak i w Dolinie Sąspowskiej dotyczą deficytu wody (tutaj z powodu krasowego podłoża i płytkiego potoku) oraz bytowania obok siebie najprawdopodobniej spokrewnionych rodzin. Okresowe wyschnięcie potoku na odcinku kilkuset metrów nie stanowi dla tych zwierząt bariery nie do przebycia. Dużo poważniejsze konsekwencje może mieć spotkanie bobrów zasiedlających Dolinę Prądnika zarówno powyżej jak i poniżej ujścia Sąspówki do Prądnika. Będą one bronić swoich terytoriów. Odległość ostoi na Prądniku i Sąspówce wynosi niecałe 1,5 km. W ciągu 22-letniej obecności bobrów w OPN tylko jeden raz obserwowano mocno poranionego osobnika, który siedział na brzegu Prądnika w Pieskowej Skale. Nie udało się ustalić, czy był on ofiarą potyczki między dwoma rodzinami czy został pokąsany przez psy. PODZIĘKOWANIA Dziękujemy Pani mgr inż. Barbarze Batko za pomoc przy pomiarach tam bobrowych oraz Recenzentom za cenne uwagi. PIŚMIENNICTWO CZECH A. 2000. Bóbr. Monografie Przyrodnicze. Wydawnictwo Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. DZIĘCIOŁOWSKI R. 1996. Bóbr. Monografie przyrodniczo-łowieckie. Wydawnictwo SGGW. Warszawa. KLASA A., WIŚNIOWSKI B. 1996. Bóbr europejski Castor fiber L. w Ojcowskim Parku Narodowym 10 lat obecności. Parki nar. Rez. Przyr. 15(3): 43 57. KLASA A., PARTYKA J. 2008. Czy bobry spowodowały zanik wody w środkowym biegu Sąspówki w Ojcowskim Parku Narodowym? Parki Narodowe. 1: 19 21.
96 Anna Klasa, Józef Partyka GRYGORUK M. 2008. Metoda szacowania objętości retencyjnej stawów bobrowych oraz och oddziaływania na stosunki wodne zlewni leśnych. Studia i materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo-Leśnej, 2 (18): 162 172. ŁAPIŃSKI S. 1999. Monitoring populacji bobra europejskiego (Castor fiber L.) w okolicach Krakowa. Praca magisterska wykonana w Katedrze Zoologii i Ekologii Akademii Rolniczej w Krakowie. SUBEL A. 2007. Występowanie bobra europejskiego Castor fiber L. na obszarach chronionych Małopolski. Praca magisterska wykonana w Zakładzie Badań Łowieckich UJ. WRÓBLEWSKI K. 1907. Nad Prądnikiem. Przewodnik po Ojcowie i okolicy. Warszawa. ŻUROWSKI W., GULEWICZ Z. 1986. Bóbr Castor fiber LINNAEUS, 1758 w krajobrazie rolniczym. Przegl. zool., 30, 2: 217 224. SUMMARY Beavers occupied the Sąspowska Valley after their introduction in the years 1985 1992, then they abandoned the valley and returned there after 12 years. This paper compares the beaver sites of two periods: 1985 1992 and 2005 2007, on the basis of a series of beaver-dam inventories, which included mainly measurements of the dam lengths, heights and the depth of water banked up by them. It is most likely that in the years 1985 1992 only one beaver site could be find on the Sąspówka stream. The traces of rodent existence concentrated on this site alternately in two places: near the mouth of the Jamki Ravine (Wąwóz Jamki) and by the Źródła spod Graba spring. In the years 2005 2007, apart from their old refuge, the animals took up a new site in the vicinity of the settlement of Warzechówka. During both studied periods beaver behaviours and building activity showed either similarities or differences. The location of one site in the middle course of the Sąspówka stream, and the situation of the two biggest beaver-dams near the mouth of the Jamki Ravine and by the Źródła spod Graba spring were the same, which most probably resulted from unchanged physiographical conditions. Beaver introduction into the valley in 1985 was man initiated, the second colonization that occurred 12 years later was spontaneous. The colonization of the stream during both periods proceeded differently as concerns its directions: in the years 1985 1992 beavers occupied the Saspówka stream near the mouth of the Jamki Ravine and moved upstream towards the Źródła spod Graba spring. In the years 2005 2007 they colonized the stream starting generally from its upper course and moving downstream (sites near Źródła spod Graba and in the neighbourhood of the settlement of Warzechówka appeared almost at the same time). Within the first period of colonization the building activity of animals was more intense in comparison to the second period: in the years 1985 1992 there were 26 beaver-dams altogether, while in the years 2005 2007 their number declined to 17. During the second period of the survey the greatest number of beaver-dams was observed at site I in the vicinity of the settlement of Warzechówka which previously was not occupied at all. Observations of the traces of beaver habitation distribution conducted so far show that the density of rodent sites is really high two sites within the short, only 2.5-kilometre-long stretch of the Sąspówka. Nadesłano do redakcji: październik 2008 r. Wpłynęło ponownie po poprawkach: styczeń 2009 r. Przyjęto do druku: styczeń 2009 r.