Wpływ działalności bobrów

Transkrypt

1 VII Zjazd Geomorfologów Polskich kraków 2005 Wpływ działalności bobrów na środowisko doliny rawki Rawka jest prawobrzeżnym dopływem dolnej Bzury, o długości 90 km. Należy do nielicznych w Polsce środkowej rzek o naturalnym meandrującym korycie oraz brzegach porośniętych płatami roślinności łęgowej. Dno doliny zajmują rozległe łąki i pastwiska, występują licznie starorzecza i bagniste olsy (Kobojek 2000). Dolina uznana została także za ważny korytarz ekologiczny. W związku z tym, w 1983 r. utworzono Rezerwat rzeczny Rawka, obejmujący koryto rzeki od źródeł do ujścia oraz przylegający pas terenu o szerokości 10 m. Jesienią tegoż roku sprowadzono do Rawki bobry, w ramach programu aktywnej introdukcji tego gatunku w Polsce. Celem pracy jest ukazanie etapów zasiedlania doliny przez bobry oraz skutków ich działalności. Informacje o rozmieszczeniu rodzin bobrowych w latach pochodzą z literatury (Żurowski 1988; Twardowski, Kasperczak 1992) i wywiadów, zaś od 1991 r. z badań autorki. W terenie prowadzono obserwacje lokalizacji nor, żeremi i tam oraz zmian szaty roślinnej. Analizie poddano warunki morfologiczne i litologiczne miejsc bytowania bobrów. Zwrócono uwagę na siedliskowe uwarunkowania rozprzestrzeniania się zwierząt i ich wpływ na środowisko, w którym żyją. Wykonano powtarzalne kartowanie geomorfologiczne wzdłuż wybranych fragmentów koryt Rawki. 1. Zasiedlanie doliny przez bobry W 1983 r. w dolinie Rawki osiedlono 11 bobrów, w tym dwie pary oraz jedną rodzinę z jednym młodym i jedną rodzinę z dwoma młodymi (Twardowski, Kasperczak 1992). Zwierzęta wypuszczono w czterech miejscach w środkowym odcinku rzeki w miejscowościach: Doleck, Zazdrość, Suliszew i Samice (ryc. 1). Panują tu najkorzystniejsze warunki ze względu na potrzeby bytowe bobrów w całej dolinie Rawki. Koryto

2 200 Ryc. 1. Rozmieszczenie bobrów w dolinie Rawki stanowiska lokalizowane w podanych latach osiąga m szerokości, a głębokość często przekracza 1,5 m. W wielu miejscach wysokie brzegi są zadrzewione i zakrzewione, a w sąsiedztwie występuje duży kompleks leśny. Rzeka płynie zakolami tworząc liczne meandry. W krótkim czasie zwierzęta przemieściły się zarówno w górę rzeki, jak i w dół. Jesienią 1989 r. zlokalizowano stanowiska bobrów (nory) od Rawy Mazowieckiej po Joachimów. A zgryzy bobrowe występowały w odcinku o długości około 50 km. Najpóźniej został zasiedlony przez bobry dolny odcinek (najbliżej ujścia) oraz górny powyżej Rawy Mazowieckiej, co z pewnością związane było z osuszeniem dna doliny, brakiem zadrzewień i silną antropopresją, a w górnym fragmencie dodatkowo z małą ilością wody w rzece (Kobojek 2003). Z czasem opanowały one całą Rawkę i większe jej dopływy (Krzemionkę i Chojnatkę), a w 2000 r. domki bobrowe i zgryzy występowały już także w dolinie Bzury (ryc. 1). 2. Wpływ działalności bobrów na środowisko dolinne Od chwili osiedlenia w dolinie bobry zaczęły wykorzystywać i przekształcać środowisko. Do głównych form ich działalności należy kopanie nor, budowa żeremi i tam oraz zgryzanie drzew. Największe przekształcenie środowiska występuje w sąsiedztwie domków: nor i żeremi. Bobry kopią nory w wysokich brzegach koryt lub w podcinanych przez rzekę stokach doliny. Mają one główne wejście pod wodą i zapasowe wyjście na ląd, a ich wylot jest starannie zamaskowany roślinnością (Czech 2000). Ponieważ w dolinie Rawki przeważają odcinki koryta o wysokich brzegach, dlatego bobry głównie mieszkają w norach. Najczęściej nory kopane są w zboczach o wysokości 3-7 m, zbudowanych z osadów piaszczysto-mułkowych lub piaszczysto-gliniastych, porośniętych lasem lub tylko pojedynczymi drzewami. Strop nory umocniony jest obgryzionymi gałęziami. Na powierzchni występują widoczne nierówności, często teren jest wręcz zryty, pełen niewielkich wzniesień i zagłębień. Fragment koryta z norami jest maskowany i chroniony przez duże wywrócone drzewa. Zalegające w korycie drzewa osłabiają prąd płynącej wody i całkowicie hamują erozję boczną. W poszukiwaniu pożywienia (młodych drzew i odrostów) zwierzęta wędrują często na znaczne odległości. W wielu miejscach spotkać

3 Wpływ działalności bobrów na środowisko doliny Rawki 201 można charakterystyczne wślizgi do koryta, a ich drogi często znaczone są obgryzionymi, pogubionymi patykami. Wyjątkowym miejscem na lokalizacje nor okazała się grobla stawu rybnego w Patokach nad Chojnatką. Niestety rozkopana przez bobry grobla, dość szybko została przerwana i w rezultacie tego spłynęły wody ze stawu wraz z rybami. W dolinie Rawki prawie nie spotyka się żeremi i tam, które najbardziej przekształcają środowisko. Naturalne warunki panujące w Rawce są dość sprzyjające dla tych największych gryzoni. Poza górnym odcinkiem rzeki, wody w korycie jest wystarczająco dużo, wahania poziomu wody są małe, a roczny współczynnik zmienności przepływu jest najmniejszy w Polsce środkowej. Żeremia (kopce mieszkalne) budują bobry jedynie w przypadku braku możliwości wykopania nory, czyli w miejscach otwartych rozlewisk, podmokłych łąk porośniętych trzciną i wikliną oraz w obrębie stawów rybnych. Żeremia mają formę stożka z owalną podstawą o średnicy 2-3 m i o wysokości do 1,5 m. Zbudowane są z kawałków drewna, chrustu, uszczelnionych mułem, z komorą mieszkalną umieszczoną powyżej powierzchni wody, a z zewnątrz domek przypomina stertę chrustu. Żeremia wybudowane zostały jedynie w dnie doliny Rawki we wsi Zazdrość oraz w obrębie stawów rybnych w górnym odcinku doliny w Gutkowicach oraz w dolinie małego dopływu Krzemionki. Z obserwacji fragmentów doliny, w których występują żeremia wynika, że środowisko jest tu bardziej przekształcone przez te zwierzęta niż w przypadku kopania nor. Związane jest to z budową tam w sąsiedztwie żeremi, dla podniesienia zbyt niskiego poziomu wody w rzece, średnio o cm. Tamy ułożone są ze zgryzionych i wywróconych drzew, gałęzi, a uszczelnione drobniejszym materiałem: liśćmi, fragmentami roślin i mułem. Największe przekształcenie środowiska wystąpiło w dolinie Krzemionki. Ponieważ w korycie było za mało wody, więc bobry wybudowały kilka niezbyt wysokich tam. Spowodowało to podniesienie poziomu wody i zalanie niewielkich fragmentów przylegających łąk. Z analizy niewielkiej jeszcze liczby prac dotyczących wpływu działalności bobrów na doliny w Polsce wynika, że tamy są przyczyną największych przekształceń środowiska (Soja 1996, Bogusławski 1999, Witt 2000, Aszyk, Kistowski 2002). Przegrodzenie cieku tamą powoduje zwiększenie szerokości koryta oraz utworzenie stawu bobrowego. Powoduje to zmniejszenie prędkości spływu wody, redukcję erozji i zwiększenie depozycji osadów oraz wzrost podmokłości. Podniesienie poziomu wody sprzyja rozwojowi roślin typowych dla wód wolno płynących lub stojących, jednocześnie zamiera las łęgowy i pojedyncze drzewa, z powodu nadmiaru wilgoci przez cały rok. W czasie wiosennych roztopów lub długotrwałych opadów stawy mogą zmniejszać gwałtowność spływu. O skali przekształceń decyduje stabilność tam i stawów oraz budowa litologiczna podłoża. W sąsiedztwie stawów podnosi się także poziom wody gruntowej. Do najłatwiej zauważalnych śladów działań bobrów należą zgryzy. Na pniach drzew widoczne są liczne nacięcia o gładkiej powierzchni przypominające ślady wykonane przy pomocy dłuta. Działalność budowlana i konieczność odżywiania się zwierząt spowodowały zmiany w strukturze roślinności występującej w dnie doliny. Zdecydowanie ubyło wysokich i grubych drzew rosnących w sąsiedztwie koryt. Część z nich, w ciągu kilku lat żerowania bobrów została powalona do koryta lub zużyta do budowy, np. osiki, topole, brzozy, wierzby i sosny. Grubsze drzewa zwierzęta ścinają tylko w pobliżu

4 202 brzegu, natomiast cieńsze nawet w dużej odległości od rzeki. W lasach nadrzecznych zgryzione są zarówno drzewa liściaste, jak i iglaste, co nie zdarzało się dawniej. Często ok. 40% drzew rosnących w lasku otaczającym nory zostało zgryzione przez bobry, a z ziemi wystają tylko dolne fragmenty pni. Mieszkańcy doliny Rawki najdotkliwiej odczuwają obecność bobrów poprzez straty w drzewostanie. Chcąc chronić młode, posadzone drzewa lub duże okazy ludzie okręcają pnie folią plastikową lub siatką drucianą. 3. Wnioski Bobry posiadają bardzo duże możliwości przystosowywania się i przekształcania środowiska do swoich potrzeb. Przykład Rawki jest dowodem na to, że funkcjonowanie populacji bobrów jest możliwe na terenach o typowo rolniczym krajobrazie. Skutki ich bytowania w środowisku są duże, choć związane głównie z miejscem występowania bobrowych domków i najbliższym ich sąsiedztwem. Przekształcenie jest tu trwałe i obejmuje stosunki wodne, szatę roślinną oraz procesy fluwialne. Najbardziej przekształcone środowisko występuje w miejscach lokalizacji tam i stawów bobrowych. Działalność bobrów powoduje zatrzymanie dużej ilości wody i przyczynia się do lokalnego wzrostu jej poziomu. Podniesienie poziomu wód gruntowych i podtopienie dna doliny w sąsiedztwie koryta powoduje zamieranie drzew w obrębie odsypów meandrowych, a rozwój roślinności szuwarowej i bagiennej. Ponieważ w dolinie Rawki przepływ jest dość wyrównany i bobry rzadko budują tamy, w związku z tym środowisko jest tu mniej przekształcone niż w innych obszarach. Bobry żyją głównie w norach wykopanych w wysokich zalesionych brzegach rzek, a w takich miejscach środowisko jest przekształcone tylko lokalnie. Ich działalność ogranicza się do zmniejszenia prędkości przepływu wody i osłabienia procesów erozji bocznej we fragmencie koryta tuż obok nory, często jest to tylko jedno zakole meandrowe. Do pozytywnych efektów obecności bobrów należy polepszenie stosunków wodnych w dolnym odcinku doliny Rawki. Lokalne podniesienie poziomu wody w dnie doliny wpłynęło korzystnie na osuszone łąki i spowodowało wzrost ich wydajności. Z analizy rozmieszczenia bobrów wynika, że wykazują one dużą tolerancję na zanieczyszczenie wód. Rawka posiada wody najczyściejsze w regionie, II i III klasa (Maksymiuk 1993), choć stężenie cynku jest wysokie (0,2-0,3 mg/dm 3 ), ale w Bzurze są już zdecydowanie gorsze, pozanormatywne (Kassenberg, Rolewicz 1994). Bóbr jest gatunkiem coraz silniej synantropijnym, gdy nie ma odpowiednich warunków, żyje w częściowo zanieczyszczonych rzekach. Wykazuje znacznie większą tolerancję na zanieczyszczenia wód o charakterze chemicznym i fizycznym, a mniejszą na biologiczne. Dlatego łatwiej znaleźć bobry nad rzekami przepływającymi przez obszary rolnicze, zanieczyszczone chemicznie, a zdecydowanie unikają zanieczyszczeń bakteriologicznych, związanych ze ściekami komunalnymi.

5 Wpływ działalności bobrów na środowisko doliny Rawki 203 Literatura Aszyk M., Kistowski M., 2002, Monitoring bobra w województwie pomorskim, Ekologiczne, sozologiczne i społeczne uwarunkowania rozmieszczenia gatunku w regionie, Bogucki Wyd. Naukowe, Gdańsk-Poznań. Bogusławski Z., 1999, X lat Wigierskiego Parku Narodowego, Wyd. W. Łapiński, Krzywe. Czech A., 2000, Bóbr, Monografie Przyrodnicze, Wyd. Lubelskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin. Kassenberg A., Rolewicz C., 1994, Stan czystości i ochrony wód, [w:] Atlas zasobów, walorów i zagrożeń środowiska geograficznego Polski, PAN, IGiPZ, Agencja Reklamowo-Wydawnicza. A. Grzegorczyk, Warszawa. Kobojek E., 2000, Morfogeneza doliny Rawki, Acta Geogr. Lodz., 77. Kobojek E., 2003, Antropogeniczne przekształcenia środowiska małych dolin, [w:] J.M. Waga i K. Kocel (red.), Człowiek w środowisku przyrodniczym zapis działalności, PTG, Sosnowiec, Maksymiuk Z., 1993, Wody powierzchniowe i podziemne, [w:] S. Pączka (red.), Środowisko geograficzne Polski środkowej, Wyd. UŁ, Łódź, Soja R., 1996, Środowiskowe skutki reintrodukcji bobra (Caster fiber) w dolinach rzek karpackich, [w:] Funkcjonowanie geosystemów dolinnych w warunkach zmian klimatu i narastania antropopresji w późnym glacjale i holocenie, Przew. Konferencji, Sosnowiec, Twardowski T., Kasperczak B., 1992, Reintrodukcja bobra Castor fiber w województwie skierniewickim, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, 2, Witt A., 2000, Wpływ stawów bobrowych na rozwinięcie małych koryt rzecznych w Wielkopolsce północnej, [w:] Dorobek i pozycja polskiej geomorfologii u progu XXI wieku, Materiały V Zjazdu Geomorfologów Polskich, Żurowski W., 1988, Situation of the European Beaver in the Vistula River watershed in North-East Poland, Invetigations on Beavers, Bern, 7, Uniwersytet Łódzki Zakład Geomorfologii ul. Narutowicza Łódź

6