POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW, KOSZTÓW I WYNIKÓW FINANSOWYCH W PRZEDSIÊBIORSTWACH HODOWLANYCH W LATACH Henryk Runowski

POZIOM I STRUKTURA ROCZNIKI PRZYCHODÓW, NAUK ROLNICZYCH, KOSZTÓW SERIA I WYNIKÓW G, T. 5, z. FINANSOWYCH 3/4, 2008... 47 POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW, KOSZTÓW I WYNIKÓW FINANSOWYCH W PRZEDSIÊBIORSTWACH HODOWLANYCH W LATACH 72007 Henryk Runowski Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Kierownik: prof. dr hab. Wojciech Ziêtara S³owa kluczowe: przychody, koszty, wyniki finansowe, przedsiêbiorstwa hodowlane Key words: incomes, costs, financial results, breeding companies S y n o p s i s. W artykule przedstawiono wyniki badañ dotycz¹cych zmian w poziomie i strukturze przychodów, kosztów i wyników finansowych przedsiêbiorstw hodowli roœlin i zwierz¹t Agencji Nieruchomoœci Rolnych w latach 72007. W badanym okresie odnotowano realny wzrost wymienionych kategorii ekonomicznych. Z uwagi na to, e przychody ros³y szybciej ni koszty, wyniki finansowe (zysk netto) uleg³y znacznej poprawie. Szczególnie wyraÿny ich wzrost nast¹pi³ wraz z wejœciem Polski do Unii Europejskiej, to jest od 2004 roku. WPROWADZENIE Prowadzenie dzia³alnoœci produkcyjnej wi¹ e siê z ponoszeniem kosztów i osi¹ganiem przychodów. Te dwa obszary dzia³alnoœci s¹ ze sob¹ œciœle powi¹zane, nie mo na bowiem osi¹gaæ przychodów bez ponoszenia kosztów, ale te ró ni¹ siê one istotnie [Czubakowska i in. 200]. Ró ni je przede wszystkim czas i przestrzeñ. Przychody s¹ osi¹gane na zewn¹trz przedsiêbiorstwa, chocia sama produkcja ma charakter wewnêtrzny i jest rezultatem zaanga owania czynników wytwórczych bêd¹cych w posiadaniu przedsiêbiorstwa, w tym nabytych œrodków obrotowych w celu uruchomienia i zrealizowania produkcji. Jednak dopiero po sprzeda y uzyskanych produktów na rynku w przedsiêbiorstwie mog¹ siê pojawiæ przychody. Mo na zatem powiedzieæ, e przychody s¹ kategori¹ zewnêtrzn¹ wzglêdem przedsiêbiorstwa. Z kolei koszty s¹ ponoszone w przedsiêbiorstwie i mo na je uznaæ za kategoriê wewnêtrzn¹. Kosztem jest suma nak³adów pracy ywej i uprzedmiotowionej zaanga owanych w procesie produkcyjnym. Z punktu widzenia kategorii czasu, koszty s¹ kategori¹ pierwotn¹ w stosunku do przychodów. Wystêpuje przesuniêcie w czasie fazy ponoszenia kosztów i fazy osi¹gania przychodów. W rolnictwie to przesuniêcie w czasie mo e siêgaæ od kilku dni (produkcja mleka, jaj) do kilku miesiêcy (chów trzody chlewnej, produkty roœlinne), a nawet kilkunastu miesiêcy (chów byd³a miêsnego). Cykle operacji gospodarczych w przedsiêbiorstwie stale siê powtarzaj¹ i wystêpuj¹ jednoczeœnie w ró nych sta

48 H. RUNOWSKI diach, a wiêc wzajemnie siê nak³adaj¹ [Bieñ ]. W produkcji zwierzêcej mo na okres zwrotu nak³adów skróciæ przez wdro enie potokowego (rytmicznego) charakteru produkcji, który polega na uruchamianiu tych samych procesów produkcyjnych w niedu ych przesuniêciach czasowych (np. w odstêpach miesiêcznych kierujemy do opasu kolejne sztuki m³odego byd³a). W produkcji roœlinnej mo liwoœci w tym zakresie s¹ mniejsze, ale równie istniej¹. Wprowadzenie do uprawy roœlin jarych powoduje skrócenie czasu zamro enia œrodków finansowych w stosunku do uprawy roœlin ozimych. Do tej pory koncentrowaliœmy siê wy³¹cznie na sferze produkcyjnej. Nale y jednak zauwa yæ, e przedsiêbiorstwo mo e realizowaæ przychody z innych ni produkcja rodzajów dzia³alnoœci, np. finansowej, czy pozosta³ej dzia³alnoœci operacyjnej. Podobnie, po stronie kosztów, wykorzystuj¹c efekt zjawiska substytucji mo na zrealizowaæ produkcjê, stosuj¹c ró ne kompozycje nak³adów (kosztów). Z przedstawionej specyfiki przychodów i kosztów wynika, e w procesie zarz¹dzania nimi pojawia siê wiele wariantów decyzyjnych [Rutkowski 2000]; dotyczy to równie gospodarowania wynikiem finansowym [FrancD¹browska 2006]. Od trafnoœci ich wyboru zale y poziom osi¹ganego w przedsiêbiorstwie wyniku finansowego. Celowe jest zatem badanie zmian w dynamice i strukturze przychodów i kosztów oraz wynikach finansowych przedsiêbiorstw [Wyszkowska 6, Grontkowska 2007, Helta, Œwit³yk 2008, Wilczyñski 2008]. Dotyczy to równie przedsiêbiorstw hodowlanych Agencji Nieruchomoœci Rolnych (ANR). CEL I METODY BADAÑ Celem badañ jest okreœlenie poziomu i kierunków zmian w przychodach i kosztach oraz wynikach finansowych przedsiêbiorstw rolnych, na przyk³adzie spó³ek hodowlanych Agencji Nieruchomoœci Rolnych. Przedsiêbiorstwa te funkcjonuj¹ w formie jednoosobowych spó³ek z ograniczon¹ odpowiedzialnoœci¹ i prowadz¹ hodowlê twórcz¹ i zachowawcz¹ roœlin i zwierz¹t [Helta, Œwit³yk 2008, Runowski 7]. W ka dym roku badañ w celu zachowania porównywalnoœci wyników analiz¹ objêto te same 5 przedsiêbiorstw. Badaniami objêto lata 72007. Okres ten mo na podzieliæ na 2 podokresy, bior¹c pod uwagê stan sytuacji ekonomicznej w polskim rolnictwie lata 72003 (ma³o korzystna sytuacja ekonomiczna) oraz lata 20042007, obejmuj¹cy okres po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej (wyraÿna poprawa sytuacji ekonomicznej). Wyznacznikiem drugiego wyró nionego okresu jest nie tylko pojawienie siê dop³at bezpoœrednich dla gospodarstw i innych funduszy unijnych, ale tak e wyj¹tkowo korzystny w tym czasie uk³ad zewnêtrznych i wewnêtrznych czynników ekonomicznych (wzrost popytu na produkty rolne i ywnoœciowe na rynku wewnêtrznym i europejskim, w tym niemieckim, nieurodzaj w produkcji roœlinnej w wymiarze œwiatowym i zwi¹zany z tym powszechny wzrost cen rolniczych produktów roœlinnych i mleka). W odniesieniu do grupy badanych przedsiêbiorstw nale y tak e wymieniæ utrzymanie do 2007 roku dotacji z Funduszu Postêpu Biologicznego na dofinansowanie kosztów hodowli roœlin i zwierz¹t, a tak e kontynuowanie zapocz¹tkowanych w 200 roku dop³at do kapita³u spó³ek hodowlanych, z przeznaczeniem na dofinansowanie programów inwestycyjnych. Materia³ Ÿród³owy do badañ pochodzi³ ze sprawozdañ finansowych analizowanych przedsiêbiorstw i sprawozdañ zarz¹dów z dzia³alnoœci w poszczególnych latach. Zebrane dane poddano obróbce statystycznej i ocenie merytorycznej. W analizie materia³u badawczego wykorzystano metody statystyki tabelarycznej, metodê graficzn¹ oraz metodê korelacji i regresji prostoliniowej. Metodê korelacji zastosowano do oceny si³y zwi¹zku miêdzy badany

POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW, KOSZTÓW I WYNIKÓW FINANSOWYCH... 4 mi kategoriami ekonomicznymi (przychody ogó³em, koszty ogó ³em, wyniki finansowe zysk/strata netto) a analizowanymi zmiennymi niezale nymi, przy czym w artykule s¹ podane tylko te zwi¹zki, które charakteryzowa³y siê najwy szymi i statystycznie istotnymi wspó³czynnikami korelacji. Metodê regresji prostoliniowej zastosowano do wyznaczenia funkcji tendencji rozwojowej, przyjmuj¹c jako zmienne zale ne odpowiednio: przychody ogó ³em, koszty ogó³em i wyniki finansowe, zaœ jako zmienn¹ niezale n¹ czas. Istotnoœæ regresji oceniano na podstawie testu t Studenta (przy za³o eniu poziomu istotnoœci a = 5). POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW Prawid³owe okreœlenie istoty przychodów wymaga rozpatrzenia ró nych rodzajów dzia ³alnoœci, bêd¹cych Ÿród³em ich pozyskiwania. Inaczej bowiem nale y postrzegaæ przychody ze sprzeda y zbêdnego maj¹tku trwa³ego, czy otrzymane dotacje, a inaczej przychody ze sprzeda y produktów, us³ug, czy towarów i materia³ów. W tabeli przedstawiono wartoœæ przychodów osi¹ganych z ró nych Ÿróde³ w badanych przedsiêbiorstwach w latach 72007. Wynika z nich, e w badanym okresie przychody ze sprzeda y produktów wzros³y w ujêciu nominalnym o oko³o 80%. Wzrost ten by³ wy szy ni obliczony za ten okres Tabela. Przychody w przedsiêbiorstwach (œrednio na przedsiêbiorstwo) w latach 72007 W yszczególnienie Wartoœæ w roku [tys. z³ ] 7 8 200 0 200 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 233,5 0460,4 7,7 0864,6 225,4 3,8 0 063, 255,8 0673, 7,2 256, 4,5 62,0 45, 24,3 6846,8 54,7 25,0 7 4,4 253,7 706,3 223,7 8303, 625,2,3 853,8 682,7 56, 732,8 5825,7 76,3 4,3 542,2 3,2 442, 2 38,0 242,2 282,8,0 2066,8 230,4 2062,4 24,6 847,3 83,7 75 45,6 0,4 36,6 778,4,2 20 A. Przychody ze sprzeda y i zrównane z nimi przychody ze sprzeda y produktów zmiana stanu produktów (+,) koszt wytworzenia œwiadczeñ na w³asne potrzeby jednostki przychody ze sprzeda y towarów i materia³ów 205,0 223,6 42,2 452,2 02,2 87,4 440,2 374,7 536,5 7,2 76,2 28, 704, 00,5 3,3 285, 236, 55,3 75,8 32,8 076,6 25,6 655, 25,. 7,8 8,3 640,3 22,2 87,8 42,4 64, 6,4 44,6 0, 605,5 22,2 8,,3 747,4 5,3 23,8 8,4 683,4 5,0 przychody operacyjne niefinansowych aktywów trwa³ych operacyjne B. Pozosta³e zysk ze zbycia dotacje inne przychody 23,7 0, 2 7,4, 70,5 7,8 3,7 87,4 5,5 06,8 72,7 33,4 77, 5,2 25, 8,2 6,8 24 0, 0 22,3 85,3 0,4 87,8 7,2 7,5 48,3 22,5 6, 0,5 72, 22,7 8, 0,4 7,2,6 C. Przychody finansowe dywidendy i udzia³y w zyskach odsetki uzyskane inne D Zyski nadzwyczajne 23 8, 2 6, 8 75, 40, 3 53, 0, 5 2, 5 7, 2 4, 6 2, 2 Razem przychody 834, 7 248, 0 326, 8 050, 043, 0506, 0 0466, 0 247, 3 253, 0 2850, 8 458, 4 w³asne. opracowanie ród³o:

50 H. RUNOWSKI skumulowany wskaÿnik inflacji (52,3%). Przychody ze sprzeda y towarów i materia³ów wykaza³y mniejsz¹ dynamikê wzrostu (wzrost o 28%). Warto zwróciæ uwagê na to, e przychody z pozosta³ej dzia³alnoœci operacyjnej wzros³y w badanym okresie w wiêkszym stopniu ni przychody ze sprzeda y i zrównane z nimi (rys. ). Wœród przychodów z pozosta³ej dzia³alnoœci operacyjnej, zanotowano ponad 2krotny wzrost wp³ywów z dotacji i 2,7krotny wzrost zysku ze zbycia œrodków trwa³ych. Znacz¹cy wzrost dotacji pocz¹wszy od 2004 roku jest wynikiem dodatkowych wp³ywów z tego tytu³u w zwi¹zku z wejœciem Polski do Unii Europejskiej, g³ównie w formie dop³at bezpoœrednich. Du e znaczenie dop³at bezpoœrednich w kszta³towaniu sytuacji ekonomicznofinansowej przedsiêbiorstw rolniczych potwierdzaj¹ równie inne badania [Ko³oszkoChomentowska 2006, Helta, Œwit³yk 2008]. Z kolei wzrost zysku ze sprzeda y œrodków trwa³ych by³ skutkiem realizowanego w badanych spó³kach od 200 roku programu inwestycyjnego [Runowski 2002, Helta, Œwit³yk 2008], finansowanego ze znacznym (do 75% wartoœci inwestycji) udzia³em Agencji Nieruchomoœci Rolnych i wyprzeda y zbêdnych maszyn i urz¹dzeñ po cenach wy szych od ich wartoœci ksiêgowej. Dzia³anie takie pozwala³o z jednej strony oczyœciæ przedsiêbiorstwa ze zu ytych technicznie i moralnie jednostek maszynowych i ci¹gników, z drugiej zaœ zwiêkszyæ poziom funduszy w³asnych, z przeznaczeniem na sfinansowanie inwestycji. Pozytywn¹ tendencjê odnotowa³y badane przedsiêbiorstwa w przychodach finansowych, g³ównie z tytu³u uzyskanych odsetek od lokat terminowych. Jednak skala tych przychodów by³a nieznaczna. W celu syntetycznej oceny zmian przychodów ogó³em w badanych przedsiêbiorstwach wyznaczono prostoliniow¹ funkcjê trendu. Jej postaæ opisuje równanie: 250 200 50 00 50 3U]\FKRG\Ã]HÃVSU]HGD Przychody ze sprzeda y \ÃLÃ]UyZi QDQHÃ]ÃQLPLà zrównane z nimi 3R]RVWDáHÃSU]\FKRG\ÃRSHUDF\MQH Pozosta³e przychody operacyjne 3U]\FKRG\ÃILQDQVRZ Przychody finansowe H 'RWDFMH Dotacje 0 7 8 2000 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rysunek. Dynamika przychodów [%] w latach 72007 (7 = 00) ród³o: badania w³asne.

POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW, KOSZTÓW I WYNIKÓW FINANSOWYCH... 5 y = 772 + 53,33 t R 2 = 04 gdzie: y wartoœæ przychodów ogó³em [tys. z³], t kolejny numer analizowanego okresu, R 2 wspó³czynnik determinacji. Obliczona regresja (przy poziomie istotnoœci a = 5) jest statystycznie istotna, obliczona wartoœæ testu tstudenta wynosi 8,064 i jest wiêksza ni wartoœæ tablicowa testu (3,250). Z równania tendencji rozwojowej wynika, e przychody spó³ek wzrasta³y o oko³o 540 tys. z³ w skali roku. Z wykonanego rachunku korelacji wynika, e wartoœæ przychodów ogó³em by³a dodatnio skorelowana z takimi czynnikami, jak: wartoœæ aktywów ogó³em (r = 665), w tym z wartoœci¹ aktywów trwa ³ych (r = 22) i aktywów obrotowych (r = 747), wartoœæ kapita ³ów w³asnych (r = 04), zobowi¹zania krótkoterminowe (r = 238), koszty ogó³em (r = 0,34) i liczba zatrudnionych (r = 807). Wartoœci obliczonych wspó³czynników by³y statystycznie istotne. Z analizy struktury przychodów (tab. 2) wynika, e g³ówna pozycja dotyczy przychodów ze sprzeda y i zrównanych z nimi (87,7% w 7 i 84,6% w 2007 roku), przy czym najni szy poziom (84,5%) wyst¹pi³ w 2006 roku, a najwy szy (8,0%) w i 200 roku. Kolejne miejsce zajmowa³y pozosta³e przychody operacyjne (od,4% w latach 2000200 do 4,8% w 2006 roku), a wœród nich g³ównie dotacje. Pomimo tego, e w kolejnych analizowanych latach znaczenie do wartoœæ krytyczna wspó³czynnika korelacji przy poziomie istotnoœci a = 5 wynosi 64 przychodów w przedsiêbiorstwach w latach 72007 Struktura 2. Tabela W yszczególnienie Wielkoœæ w roku [% ] 7 8 200 0 200 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 84,6 7,7,2,0 84,5 7,8,5,2 86, 72,3 2,0,6,0 85,4 63, 2,, 7,5 87,3 66, 0,4,,7 88,5 65,2,5 2,2,6 8,0 67,, 2,3 7,7 88, 67,6 2,,7 6,7 8,0 67, 0,,6 20,5 88,2 66,,5,2 87,7 6,8 2,,4 4,4 Przychody ze sprzeda y i zrównane z nimi przychody ze sprzeda y produktów zmiana stanu produktów (+,) koszt wytworzenia œwiadczeñ na w³asne potrzeby przychody ze sprzeda y towarów i materia³ów A. jednostki 4,4,5,8 3, 4,8,2 2, 2,3,4 2,2 3,6 2,3,8,5 7,2 3,2 0,2,2 6,2 2,8,4, 6, 2,.,4,4 6,2, 0,,2 6,5 2,5,0 8,,6,,0 8,2, Pozosta³e przychody operacyjne zysk ze zbycia niefinansowych aktywów trwa³ych dotacje inne przychody operacyjne B. 0, 0,5 0, 0, 0,3 0,5 0,2 0,,2,0 0,2,8 0, 0,5 0,2,0 0,2,0 0, 0, Przychody finansowe dywidendy i udzia³y w zyskach odsetki uzyskane inne C. D Zyski nadzwyczajne 0, 3 0, 0, 0, 7 0, 4 0, 5 0, 0, 0, 0, 0 0, Razem przychody 00, 0 w³asne. opracowanie ród³o:

52 H. RUNOWSKI tacji do hodowli roœlin i zwierz¹t mala³o, szczególnie w okresie po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej, to jednak na skutek wprowadzenia w 2004 roku dop³at bezpoœrednich i dop³at do obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), udzia³ dotacji ogó³em w przychodach przedsiêbiorstw w ostatnich latach badanego okresu by³ wy szy ni w pocz¹tkowym (odpowiednio od 6, do 8,2% w okresie 72003 oraz od,4 do,2% przychodów ogó³em w okresie 20042007). W kwotach bezwzglêdnych dotacje ogó³em zwiêkszy³y siê z 605,5 tys. z³ w roku do ponad 400 tys. z³ w latach 20062007 (tab. ). Przychody finansowe, pomimo tendencji wzrostowej w ca³ym badanym okresie nie stanowi³y w badanych spó³kach znacz¹cego Ÿród³a przychodów. Ich udzia³ bowiem nie przekracza³,8% przychodów ogó³em. Podobnie, jako nieznacz¹ce (% i poni ej) w przychodach ogó³em nale y oceniæ zyski nadzwyczajne. Z przeprowadzonej analizy wynika, e dominuj¹cym Ÿród³em przychodów w badanych przedsiêbiorstwach by³y przychody operacyjne, w tym przychody ze sprzeda y i zrównane z nimi. Te ostatnie s¹ wyraÿnie uzale nione od koniunktury rynkowej oraz cen skupu. Na tej podstawie mo na przewidywaæ, e znaczny spadek cen skupu produktów roœlinnych oraz mleka w 2008 roku wp³ynie negatywnie na poziom przychodów ze sprzeda y i tym samym pogorszy wyniki finansowe przedsiêbiorstw, g³ównie tych nastawionych na produkcjê towarow¹ zbó i mleka. POZIOM I STRUKTURA KOSZTÓW W tabeli 3 przedstawiono kszta³towanie siê kosztów w badanych przedsiêbiorstwach w latach 72007. Wynika z nich, e w okresie tym koszty ogó³em wzros³y odpowiednio z 8,2 do 3,4 mln z³, tj. o 64%. Jest to wzrost nieco wy szy (o oko³o p.p.) ni obliczony za ten okres skumulowany wskaÿnik inflacji. W analizowanym okresie koszty dzia³alnoœci operacyjnej wzros³y z 7, do 2,8 mln z³. Z kolei pozosta³e koszty operacyjne zwiêkszy³y siê z 64,8 do 34, tys. z³, przy czym najwy sza wartoœæ tej grupy kosztów wyst¹pi³a w 2006 roku (436, tys. z³). Ich pozycja w kosztach ogó³em w ca³ym badanym okresie nie by³a znacz¹ca. Nale y jednak zauwa yæ du ¹ dynamikê ich wzrostu w stosunku do 7 roku wzros³y ponad 5krotnie (rys. 2). Niewielki wzrost (o 3%) odnotowano w przypadku kosztów finansowych, które zwiêkszy³y siê ze 77,6 tys. z³ w 7 r. do 232,2 tys. z³ w 2007 r., przy czym najni sza ich wartoœæ wyst¹pi³a w 2005 roku (06,7 tys. z³), a najwy sza w 8 i 2003 roku (ponad 250 tys. z³). Oceniaj¹c znaczenie poszczególnych rodzajów kosztów w ekonomice badanych przedsiêbiorstw nale y stwierdziæ, e dominuj¹ce znaczenie mia³y koszty dzia³alnoœci operacyjnej. Stanowi³y one bowiem odpowiednio 7% w 7 r. i ponad 5% w 2007 r. kosztów ogó³em. Charakterystyczne jest to, e udzia³ ten utrzymywa³ siê na wymienionych poziomach we wszystkich latach analizy. Oznacza to, e ta grupa kosztów ma rozstrzygaj¹ce znaczenie dla ekonomiki badanych przedsiêbiorstw. Na pozosta³e koszty operacyjne, jak i finansowe przypada nieca³e 5% kosztów ogó³em. Relatywnie niewielki na tle innych rodzajów przedsiêbiorstw funkcjonuj¹cych poza rolnictwem jest udzia³ kosztów finansowych. Badane przedsiêbiorstwa s¹ w niewielkim stopniu zad³u one i funkcjonuj¹ g³ównie w oparciu o przychody osi¹gane z w³asnej dzia³alnoœci. Z kolei zrealizowane inwestycje by³y finansowane z dop³at do kapita³u (do 75%) przez w³aœciciela spó³ek, czyli Agencjê Nieruchomoœci Rolnych i tylko w /4 z w³asnych wypracowanych lub po yczonych œrodków finansowych.

POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW, KOSZTÓW I WYNIKÓW FINANSOWYCH... 53 Tabela 3. Koszty w przedsiêbiorstwach (œrednio na przedsiêbiorstwo) w latach 72007 W yszczególnienie Wartoœæ w roku [tys. z³ ] A. B. C. Koszty dzia³alnoœci operacyjnej amortyzacja zu ycie materia³ów i energii us³ugi obce podatki i op³aty wynagrodzenia ubezpieczenia spo³eczne i inne œwiadczenia pozosta³e koszty rodzajowe wartoœæ sprzedanych towarów i materia³ów w cenie zakupu Pozosta³e koszty operacyjne strata ze zbycia niefinansowych aktywów trwa³ych inne koszty operacyjne Koszty odsetki strata ze inne finansowe do zap³acenia zbycia inwestycji 7 8 200 0 200 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 7 2 45,4 3 67,0 46,3 378,8 803, 753,8 202,4 702,8 64,8,0 63, 77,6 30,4 47,2 8 7,3 486,0 3 06,7 5,7 434,7 2 06, 884, 236,7 60,3 65,4 0, 64,6 257, 72, 85, 8,4 57,2 3 654,2 434,7 2 360, 548,3 22,4 264,7 05,,8 4,,7 25,3 66,4 D Straty nadzwyczajne 2, 6 4, 7 4, 3 56, 8 20, 7 44, 5, 0 5, 0, 7 0, 5 2, E. Obowi¹zkowe obci¹ enia wyniku finansowego podatek dochodowy od osób prawnych i fizycznych inne obowi¹zkowe obci¹ enia 27,3 27,3 5,8 5,8 6,8 6,8 66, 572,0 3 666,2 738,8 405,7 2 367,6 573, 223,6 4, 2,2 7,2 22,0 247,0 35,2 2,3, 8, 0,2 Razem koszty 8 2, 26, 43, 5 0 48, 2 0 24, 4 0 355, 6 0 32, 2 508, 7 686, 6 2 67, 2 3 426, 7 ród³o: opracowanie w³asne. 87 623,8 3 76, 786,0 24,3 2 406, 575,0 250, 3,3 2,8 8,8 2,0 205, 7,5 87,6 5,0 4,6 0,5 85,4 6,0 3 733,8 87,2 28,5 2 3,4 554,7 8,6 228,3 23,0 3, 27, 55,5 3,2 42,2 2,6 2,4 0,3 870, 746,8 3 724,8 848,0 268,7 2 25,8 538,6 22,3 306,2 65,7 3,3 52,4 256,2,6 5,8 4 32,2 3,6 02,8 85,8 4 645,4 8, 282, 2 327,7 557,2 233,5 33, 325,8 8,5 37,3 45,5 0, 54,6 2,6,6,0 243,2 33,6 4 65, 078,5 2,7 2 375,0 570,3 25,8 76,4 2,5 0,2 28,4 06,7 74,4 32,3 43,5 43,5 552,5 02,2 5 058,0 2, 267,6 2 437, 57, 280, 74, 436, 3, 433,0 4, 78,2 62, 37,0 35,8,2 2 84,7 8,6 5 502,2 348,5 28,2 2 726,7 632, 350, 854,5 34, 2,0 33, 232,2 68,0 64, 36,6 35,8.

54 H. RUNOWSKI W tabeli 4 przedstawiono zmiany w strukturze kosztów dzia³alnoœci operacyjnej w badanym okresie. Najwa niejsza pozycja dotyczy zu ycia materia³ów i energii (40% w 7 r. i 42,% w 2007 r.). W badanym okresie obserwuje siê pewne zró nicowanie udzia³u kosztów zu ycia materia³ów i energii w kosztach dzia ³alnoœci operacyjnej (od 34,% w roku do 44,2% w 2005 roku). Jest to zwi¹zane z narastaj¹cym w badanym okresie zakresem prowadzonych remontów bie ¹cych budynków gospodarczych oraz wzrostem cen paliw i energii. Drug¹ pozycjê kosztów pod wzglêdem ich udzia³u stanowi¹ wynagrodzenia z pochodnymi. Pozytywnym zjawiskiem, jakie nale y tu odnotowaæ jest zmniejszenie siê ich udzia³u w kosztach operacyjnych w badanym okresie (z 32,3% w 7 r. do 26,2% w 2007 r.), pomimo ich wzrostu w ujêciu wartoœciowym. Tendencja spadkowa udzia³u kosztów pracy w kosztach ogó³em jest rezultatem zachodz¹cej substytucji nak³adów pracy ywej prac¹ uprzedmiotowion¹. W analizowanym okresie nast¹pi³ spadek zatrudnienia (ze 63 osób w 7 roku do osób w 2007 roku œrednio na spó³kê). Tym samym mimo znacz¹cego wzrostu jednostkowych kosztów pracy (z tys. z³ na zatrudnionego w 7 roku do 30 tys. z³ w 2007 roku) udzia³ kosztów wynagrodzeñ w koñcu badanego okresu by³ ni szy ni na jego pocz¹tku. Zmniejszaj¹cemu siê udzia³owi kosztów wynagrodzeñ towarzyszy³ w badanym okresie wzrost udzia³u kosztów amortyzacji, która jest finansowym wyrazem zaanga owania w procesie produkcji œrodków trwa³ych oraz wzrost udzia³u kosztów us³ug obcych. Wzrost znaczenia kosztów us³ug obcych œwiadczy o tym, e zarz¹dy spó³ek poszukuj¹ bardziej elastycznych, ni umowa o pracê, form korzystania z pracy ywej. Zmiana umów o pracê na umowy z osobami prowadz¹cymi dzia³alnoœæ gospodarcz¹ pozwala unikn¹æ problemów zwi¹zanych z respektowaniem przepisów kodeksu pracy, szczególnie w produkcji zwierzêcej, gdzie konieczne jest wykonywanie pracy zarówno w dni powszednie, jak i œwi¹teczne, a tak e w ró nych porach dnia. Zjawisko zmiany formy zatrudnienia pracowników z umów o pracê na umowy z pracownikami podejmuj¹cymi dzia³alnoœæ gospodarcz¹ mo na oceniaæ ró nie. Zmiana taka jest korzystna z punktu widzenia interesu ekonomicznego i organizacyjnego przedsiêbiorstwa, natomiast w Tabela 4. Struktura kosztów dzia³alnoœci operacyjnej w latach 72007 W yszczególnienie Wielkoœæ w roku [% ] 7 8 200 0 200 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 8,7 42, 0,5 2,2 26,2 2,7 6,7 8,8 43,8,7 2,3 26, 2,4 6, 8,3 44,2,6 2,7 26,2 2,3 6,8 7,7 42,,0 2,6 26,2 2, 0,3 7,6 37,7 8,6 2,7 27, 2,2 3,2 7,0 37,7 8,8 3,0 2,0 2,0 2,4 6,3 38,5 8,0 3,0 30,2 2,5,5 5, 37,8 7,6 4,2 30,3 2,3, 5,7 34, 7,2 4,8 3, 2,5 3, 5,5 34,8 6,6 4, 32,5 2,7 3,0 5,2 4 6,3 4,8 32,3 2,6 8, zakupu materia³ów w cenie Amortyzacja Zu ycie materia³ów i energii Us³ugi obce Podatki i op³aty Wynagrodzenia i pochodne Pozosta³e koszty rodzajowe Wartoœæ sprzedanych towarów i Razem koszty dzia³alnoœci operacyjnej 00, 0 w³asne. opracowanie ród³o:

POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW, KOSZTÓW I WYNIKÓW FINANSOWYCH... 55 800 600.RV]W\ÃG]LDáDOQR Koszty dzia³alnoœci FLÃRSHUDF\MQHMÃ operacyjne 3R]RVWDáHÃNRV]W\ÃRSHUDF\MQH Pozosta³e koszty operacyjne.rv]w\ãilqdqvrz Koszty finansowe H 400 200 0 7 8 2000 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rysunek 2. Dynamika kosztów [%] w latach 72007 (7 = 00) ród³o: badania w³asne. d³u szej perspektywie jest niekorzystna z punktu widzenia zdobyczy socjalnych pracowników (czêsto brak urlopów, nienormowany czas pracy, nieskorzystanie ze zwolnieñ lekarskich). Jest to zjawisko coraz powszechniejsze nie tylko w rolnictwie, ale i w innych dzia³ach gospodarki. Nale y zauwa yæ, e poszczególne rodzaje kosztów operacyjnych w badanym okresie wzros³y w ró nym tempie (rys. 3). WyraŸny (prawie 3krotny) by³ wzrost kosztów amortyzacji oraz us³ug obcych. Jest to konsekwencj¹ realizowanego w badanych spó³kach programu inwestycyjnego oraz prowadzonych remontów maj¹tku trwa³ego, g³ównie budynków i budowli. Koszty wynagrodzeñ wzros³y w badanym okresie z,8 do 2,7 mln z³. Oznacza to, e wydatki na wynagrodzenia wzros³y w badanym okresie w tempie zbli onym do skumulowanego wskaÿnika inflacji. Ocena zmian kosztów zatrudnienia jest utrudniona, poniewa w czêœci spó³ek, szczególnie w produkcji mleka, w badanym okresie dokonano zmian formy zatrudnienia, z umowy o pracê na umowy z by³ymi pracownikami, którzy po zarejestrowaniu w³asnej dzia³alnoœci gospodarczej, wykonywali tê sam¹ pracê, ale na zasadzie us³ugowej, a nie jak wczeœniej na podstawie umowy o pracê. Ujmuj¹c jednak ³¹cznie koszty wynagrodzeñ z pochodnymi i koszty us³ug obcych daje siê zauwa yæ niewielkie ró nice w udziale tych kosztów w pocz¹tkowym i koñcowym okresie analizy. W 7 r. omawiane pozycje kosztów stanowi³y ³¹cznie 38,6%, natomiast w 2007 r. 36,7% kosztów ogó³em. Takie pozycje kosztów jak podatki i op³aty oraz koszty ubezpieczeñ spo³ecznych (zmiana formy zatrudnienia) w ujêciu bezwzglêdnym by³y w 2007 r. mniejsze ni w 7 r. Zmiany kosztów ogó³em w badanych przedsiêbiorstwach w analizowanym okresie opisuje nastêpuj¹ca funkcja trendu: y = 865,80 + 43,54 t R 2 =

56 H. RUNOWSKI 300 250 200 DPRUW\]DFMD amortyzacja ]X zu ycie \FLHÃPDWHULDáyZ materia³ów ÃLÃHQHUJLL i energii XVáXJLÃREFH us³ugi obce SRGDWNLÃLÃRSáDW\ podatki i op³aty Z wynagrodzenia \QDJURG]HQLDÃLÃSRFKRGQH i pochodne SR]RVWDáHÃNRV]W\ÃURG]DMRZ pozosta³e koszty rodzajowe H ZDUWR wartoœæ üãvsu]hgdq\fkãwrz sprzedanych DUyZ ÃLÃPDWHULDáyZ towarów ÃZi ÃFHQLHÃ]DNXSX materia³ów w cenie zakupu 50 00 50 0 7 8 2000 200 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rysunek 3. Dynamika (%) kosztów dzia³alnoœci operacyjnej w latach 72007 (7 = 00) ród³o: badania w³asne. gdzie: y koszty ogó³em [tys. z³], t kolejny numer analizowanego okresu, R 2 wspó³czynnik determinacji. Wynika z niej, e œredniorocznie koszty ogó³em wzrasta³y o oko³o 44 tys. z³, a wiêc ros³y wartoœciowo wolniej ni przychody ogó³em, co zosta³o wczeœniej dostrze one na podstawie analizy tabelarycznej. Obliczona regresja (przy poziomie istotnoœci a = 5) jest statystycznie istotna, obliczona wartoœæ testu tstudenta wynosi,00 i jest wiêksza ni wartoœæ tablicowa testu (3,250). Wartoœæ kosztów ogó³em jest dodatnio skorelowana z takimi czynnikami, jak: wartoœæ aktywów ogó³em (r = 42), w tym z wartoœci¹ aktywów trwa³ych (r = 020) i obrotowych (r = 480), wartoœæ kapita³ów w³asnych (r = 7), zobowi¹zania krótkoterminowe (r = 65), jak równie przychody ogó³em (r = 0,34) i liczba zatrudnionych (r = 070). WYNIKI FINANSOWE W tabeli 5 przedstawiono wyniki finansowe przedsiêbiorstw w badanym okresie, na ró nych poziomach (rodzajach) dzia³alnoœci. W ca³ym badanym okresie przedsiêbiorstwa notowa³y straty na sprzeda y, wahaj¹ce siê w przedziale od 342 do 85 tys. z³, w zale noœci od roku. Pocz¹wszy od 2004 roku poziom straty z wyj¹tkiem 2006 roku by³ zdecydowanie mniejszy ni w latach poprzednich. Po uwzglêdnieniu pozosta³ych przychodów operacyj

POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW, KOSZTÓW I WYNIKÓW FINANSOWYCH... 57 nych i pozosta³ych kosztów operacyjnych nast¹pi³a znaczna poprawa wyniku finansowego na dzia³alnoœci operacyjnej ogó³em. W ca³ym analizowanym okresie na dzia³alnoœci operacyjnej przedsiêbiorstwa odnotowywa³y zyski, chocia w roku wynik ten ukszta³towa³ siê na bardzo niskim poziomie (24 tys. z³). Mo na te zauwa yæ, e w latach 72003 poziom zysku na dzia³alnoœci operacyjnej by³ œredniorocznie wyraÿnie ni szy ni w latach 20042007. Po uwzglêdnieniu przychodów i kosztów finansowych wynik finansowy (na dzia³alnoœci gospodarczej) uleg³ pogorszeniu w stosunku do wyniku na dzia³alnoœci operacyjnej. Dotyczy³o to wszystkich lat analizy. W latach 8 i przedsiêbiorstwa odnotowa³y stratê na dzia³alnoœci gospodarczej, w pozosta ³ych natomiast zysk, jednak na zró nicowanym poziomie, ni szym w okresie do 2003 roku w³¹cznie, wy szym pocz¹wszy od 2004 roku, to jest momentu wejœcia Polski do Unii Europejskiej, kiedy wprowadzono w rolnictwie dop³aty bezpoœrednie i p³atnoœci z tytu³u ONW oraz dziêki o ywieniu eksportu odnotowano poprawê koniunktury w rolnictwie. Zmiany wyniku finansowego w badanych przedsiêbiorstw w analizowanym okresie odzwierciedla nastêpuj¹ca funkcja trendu: y = 375,2 + 25,80 t R 2 = 33 gdzie: y zysk netto [tys. z³], t kolejny numer analizowanego okresu, R 2 wspó³czynnik determinacji. Z powy szego równania tendencji rozwojowej wynika, e zysk netto wzrasta³ œredniorocznie o oko³o 26 tys. z³. Obliczona regresja (przy poziomie istotnoœci a = 5) jest statystycz Tabela 5. Wyniki finansowe w przedsiêbiorstwach (œrednio na przedsiêbiorstwo) w latach 72007 W yszczególnienie Wartoœæ w roku [tys. z³ ] 7 8 200 0 200 200 2 200 3 200 4 200 5 200 6 200 7 33,5 84,7 2 2 0 673, 02,8 356,6 704, 325,8 022,5 06,8 45,5 83,8 2,5 5,0,3 2,6 88,7 4,5 870, 728,6 236, 65,7 342,6 77, 256,2 63,5 0,5 5,0 6,0 32,2 36,8 24,3 85,4 25,0 87 253,7 66, 303, 8,4 53,8 7,3 32,8 7 2 58,7 23,8 64,8 260,3 8, 77,6 63,8 23,0 2,6 84,2 27,3 56, 7 483, 2 05,0 34, 28 23,7 232,2 72,2 2,2 2,,3 36,6 54,8 0 864,6 552,5 687, 02,2 436, 778,2 7,4 4, 76,5 4,6 0,5 72 37,0 683,7 0 243,2 34,6 536,5 2,5 03,4 3,7 06,7 80,4 7,2,7 85,8 43,5 852,4 60, 076,6 23,0 244,5 8,2 55,5 70,2 53, 44, 8 2,6 50,3 575,8 7,8 2,8 274,2 24,0 205, 3,0 40,3 2 22,6 5,0 7,6 442,4 87,8 2,2 46,2 85,3 247,0 354,5 75, 56,8 372,7, 353,6 84,5 44,6 05, 24,2 7,5,7 6,0 6,8 4,3 3,5 6,8 86,7 763,5 8, 65,4 6,0 6, 257, 0, 8,2 4,7 7,4 5,8 3, 8 8 8 Przychody ze sprzeda y i zrównane z nimi Koszty dzia³alnoœci operacyjnej Zysk (strata) ze sprzeda y Pozosta³e przychody operacyjne Pozosta³e koszty operacyjne Zysk (strata) na dzia³alnoœci operacyjnej Przychody finansowe Koszty finansowe Zysk brutto na dzia³alnoœci gospodarczej Zyski nadzwyczajne Straty nadzwyczajne Zysk (strata) brutto Obowi¹zkowe obci¹ enia wyniku finansowego Zysk (strata) netto A. B. C. D. E. F. G. H. I. J. K. L. M. N. w³asne. opracowanie ród³o:

58 H. RUNOWSKI nie istotna, obliczona wartoœæ testu tstudenta wynosi 4,763 i jest wiêksza ni wartoœæ tablicowa testu (3,250). Poziom wyniku finansowego netto by³ dodatnio skorelowany z takimi czynnikami, jak: wartoœæ aktywów ogó³em (r = 40), w tym z wartoœci¹ aktywów obrotowych (r = 24), a tak e wartoœæ kapita³ów w³asnych (r = 74). PODSUMOWANIE Z przeprowadzonych badañ wynika, e w badanym okresie przedsiêbiorstwa wykaza³y realny wzrost przychodów i kosztów ogó³em oraz zysków netto. Zarówno przychody, jak i koszty, a szczególnie zyski netto wzros³y bardziej ni skumulowany wskaÿnik inflacji. Po stronie przychodów dominuj¹ce znaczenie mia³y przychody z dzia³alnoœci operacyjnej, a wœród nich przychody ze sprzeda y. Nale y jednak dostrzec wa n¹ rolê pozosta³ych przychodów operacyjnych, w tym g³ównie ró nych form dotacji i dop³at. Bez nich w badanym okresie przedsiêbiorstwa notowa³yby straty. Wœród kosztów g³ówn¹ pozycjê stanowi³y koszty operacyjne, g³ównie koszty materia ³ów i energii, wynagrodzeñ z pochodnymi, us³ug obcych oraz amortyzacji. Koszty te stanowi³y oko³o 5% kosztów ogó³em. Wskazuje to na potrzebê dok³adnej analizy tych kosztów w badanych przedsiêbiorstwach i poszukiwania mo liwoœci ich racjonalizacji. W zwi¹zku z obserwowan¹ tendencj¹ szybkiego wzrostu p³ac jednostkowych oraz noœników energii, uzasadnione jest dalsze wdra anie pracooszczêdnych i energooszczêdnych technik wytwarzania. Wyniki finansowe badanych przedsiêbiorstw by³y realizowane g³ównie na dzia³alnoœci operacyjnej. Zarówno dzia³alnoœæ finansowa, jak i wynik na poziomie zysków i strat nadzwyczajnych w niewielkim stopniu korygowa³y osi¹gane wyniki na dzia³alnoœci operacyjnej. Decyduj¹ce znaczenie dla ukszta³towania siê ostatecznego wyniku finansowego (zysku netto) mia³y pozosta³e przychody operacyjne, w tym dotacje do hodowli, dop³aty bezpoœrednie i zyski ze zbycia œrodków trwa³ych. W adnym roku analizy nie uda³o siê uzyskaæ badanym przedsiêbiorstwom dodatniego wyniku ze sprzeda y. Oznacza to, e czynione próby zmniejszania wsparcia finansowego dla gospodarstw rolnych, w tym szczególnie du ych przedsiêbiorstw rolnych, mog¹ oznaczaæ znaczne pogorszenie ekonomicznych warunków gospodarowania i zagra aæ dalszemu ich rozwojowi, o ile nie nast¹pi¹ w nich konieczne dostosowania do zmienionych warunków gospodarowania. Podobnie, du e znaczenie przychodów ze sprzeda y i zrównanych z nimi w kszta³towaniu ostatecznego wyniku finansowego (netto) w badanych przedsiêbiorstwach oznacza, e s¹ one bardzo wra liwe na zmiany koniunktury na rynku produktów rolnych. LITERATURA Bieñ W. : Zarz¹dzanie finansami przedsiêbiorstwa. Wyd. Difin, Warszawa. Czubakowska K., Gabrusewicz W., Nowak E. 200: Przychody, koszty, wynik finansowy przedsiêbiorstwa. PWE, Warszawa. FrancD¹browska J. 2006: Gospodarowanie wynikiem finansowym w przedsiêbiorstwie rolniczym. RNR Seria G T. 2, z 2. Warszawa. Grontkowska A. 2007: Zmiany zasobów i wyników spó³ek ANR w latach 62005. RNR Seria G T. 4, z. Warszawa.

POZIOM I STRUKTURA PRZYCHODÓW, KOSZTÓW I WYNIKÓW FINANSOWYCH... 5 Helta M, Œwit³yk M. 2008: Efektywnoœæ techniczna spó³ek Agencji Nieruchomoœci Rolnych w latach 42006. RNR Seria G T. 5, z. Warszawa. Ko³oszkoChomentowska Z. 2006: P³atnoœci bezpoœrednie a sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolniczych. RNR Seria G T. 2, z 2. Warszawa. Runowski H. 7. Postêp biologiczny w rolnictwie. Wyd. SGGW, Warszawa. Runowski H. 2002: Finansowanie inwestycji w spó³kach hodowli roœlin i zwierz¹t AWRSP. Wyd. Politechniki Koszaliñskiej. Rutkowski A. 2000 : Zarz¹dzanie finansami. PWE, Warszawa. Wilczyñski A. 2008: Prognoza wyników ekonomicznych wielkoobszarowych gospodarstw roœlinnych w 204 roku. RNR Seria G T. 5, z. Warszawa. Wyszkowska Z. 6: Wybrane elementy wskaÿnikowej analizy finansowej na przyk³adzie przedsiêbiorstw rolniczych. Wyd. Akademii TechnicznoRolniczej, Bydgoszcz. Henryk Runowski LEVEL AND STRUCTURE OF INCOMES, COSTS AND FINANCIAL RESULTS OF BREEDING COMPANIES IN THE YEARS 72007 Summary The paper aims to assess the changes in the level and the structure of incomes, costs and financial results of the breeding companies owned by the Agency of Agricultural Property in the years 72007. The executed researches show that in the analyzed period the companies reported net profit from the total activity, with some differences with regard to particular activities. The key importance for the development of financial and economic results had play in these companies the operational activity, esp. other operational activity (mostly received subsidies). The other activities only in small part, and with negative direction, influenced the final financial results. Adres do korespondencji: Prof. dr hab. Henryk Runowski Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiêbiorstw SGGW ul. Nowoursynowska 66 02787 Warszawa tel. (0 22) 53 40 20, 53 42 32 email: henryk_runowski@sggw.pl