Prawo do nauczania religii Wprowadzenie Nauczanie religii katolickiej w polskim systemie edukacji trwa już ponad 20 lat i zadomowiło się tam na dobre. Pomimo pojedynczych głosów krytyki religia w szkole jest odbierana pozytywnie zarówno przez dzieci i młodzież, jak i przez ich rodziców. Niestety w ostatnim czasie pojawiają się niepokojące opinie a nawet akty prawne zagrażające nauczaniu religii w przedszkolach i szkołach publicznych. Niestety nie są to już jedynie pojedyncze głosy politycznych desperatów, ale decyzje poważnych organów. W celu ustalenia na ile stabilna jest obecność nauki religii w polskiej szkole i jakie ewentualne możliwości usunięcia religii ze szkoły mają jej przeciwnicy została podjęta szczegółowa analiza aktów prawnych dotyczących tej kwestii. Według art. 87 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku: Źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są: Konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia. Zostaną więc poddane analizie, pod kątem gwarancji nauczania religii w publicznym systemie oświaty, następujące dokumenty: Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, Ustawa o systemie oświaty oraz Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach. 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej Obowiązująca aktualnie konstytucja została uchwalona 2 kwietnia 1997 r. przez Zgromadzenie Narodowe a jej tekst ogłoszono 16 lipca tego roku w Dzienniku Ustaw (Dz.U. Nr 78 poz. 483). Konstytucja ze względu na swój charakter nie zawiera szczegółowych rozstrzygnięć, lecz raczej określa pryncypia i wytycza kierunki. Tak też należy interpretować wszystkie zapisy tego dokumentu dotyczące omawianej kwestii. Konstytucja RP już w art. 48 ust. 1 stwierdza: Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania. Ten ogólny jeszcze zapis daje rodzicom prawo decydowania o kierunku wychowania dzieci, także jeśli chodzi o wychowanie światopoglądowe i religijne. Bardzo istotny, w odniesieniu do nauczania religii w szkole jest art. 53. ustęp czwarty. Ze względu na jego ważność zostaje przytoczony w całości: 1
Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób. To właśnie art. 53 ust. 4 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej daje podstawę do nauczania religii w szkole, choć oczywiście nie zawiera jeszcze żadnych szczegółowych rozstrzygnięć. Konstytucja ze swej natury stanowi punkt odniesienia dla wszystkich późniejszych ustaw i rozporządzeń. Nie ulega zatem wątpliwości, że nauczanie religii w szkole jest zgodne z obowiązującą Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej 1. Ponadto Konstytucja w art. 25 ust. 4 stwierdza, że stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem Katolickim określają: umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy. W następnej kolejności zostaną więc poddane analizie: Konkordat, ustawy oraz rozporządzenia dotyczące omawianej kwestii. 2. Konkordat pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską Konkordat to międzynarodowa umowa między Stolicą Apostolską a państwem, regulująca status prawny Kościoła katolickiego w danym kraju i będąca źródłem kościelnego prawa partykularnego na jego terenie 2. Konkordat ze swej natury traktuje o gwarancjach wolności religijnej w wymiarze indywidualnym oraz wspólnotowym i instytucjonalnym 3 i służy zagwarantowaniu wolności religijnej w sposób sprecyzowany. Bardzo istotny jest fakt, że konkordat ma rangę umowy międzynarodowej. Konkordat taki zawarto pomiędzy Stolicą Apostolską a rządem Rzeczypospolitej Polskiej 28 lipca 1993 r. Prezydent podpisał Konkordat 23 lutego 1998 r 4 a wszedł on w życie 25 kwietnia 1998 r. (Dz. U. Nr 51, poz. 319). Oprócz wielu różnych kwestii dokument ten odnosi się do nauczania religii w ramach systemu edukacji narodowej. Najistotniejsze ustalenia w tym względzie skupiają się w artykule 12 ust. 1, którego brzmienie zostaje przytoczone w całości: 1. Uznając prawo rodziców do religijnego wychowania dzieci oraz zasadę tolerancji Państwo gwarantuje, że szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola, prowadzone przez organy administracji państwowej i samorządowej, organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych. 1 Trybunał Konstytucyjny odpowiadając na skargę Rzecznika Praw Obywatelskich dwukrotnie uznał zgodność nauczania religii w szkołach publicznych z obowiązującym porządkiem prawnym (30 stycznia 1991 r. oraz 20 kwietnia 1993 r.). Zob. J. Krukowski. Kościół i państwo. Podstawy relacji prawnych. Lublin 1993 s. 240-242. 2 J. Krukowski. Konkordat. Encyklopedia Katolicka T. 9. Lublin 2002. kol. 638. 3 K. Warchałowski. Nauczanie religii i szkolnictwo katolickie w konkordatach współczesnych. Lublin 1998 s. 35. 4 Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z dnia 28 lipca 1993 r. Dz. U. z 1998 r. nr 51 poz. 318. 2
Treść tego artykułu jest niezwykle istotna zważając na fakt, że konkordat ma rangę umowy międzynarodowej. Co ważne, konkordat gwarantuje nauczanie religii począwszy od przedszkola do szkół ponadpodstawowych (w dzisiejszym systemie edukacji w gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych) włącznie a więc objęcie katechezą szkolną dzieci i młodzieży na przestrzeni kilkunastu lat. Ważne jest to, że Konkordat powagą umowy międzynarodowej gwarantuje obecność nauczania religii w publicznym systemie oświaty. Wobec ostatnich wydarzeń pojawia się jednak pytanie o ewentualną możliwość zmiany takiego zapisu. Ze względu na fakt, iż Konkordat jest umową międzynarodową podlega przepisom dotyczącym takich właśnie umów. Konstytucja RP w art. 89 dopuszcza możliwość wypowiedzenia umowy międzynarodowej i precyzuje, że zasady oraz tryb tego rodzaju zadań określa ustawa. Ustawa o umowach międzynarodowych została uchwalona 14 kwietnia 2000 r. (Dz. U. Nr 39, poz. 443) i określa, że do ewentualnego wypowiedzenia lub zmiany zakresu obowiązywania umowy międzynarodowej konieczna jest zgoda wyrażona w ustawie i zgoda prezydenta RP. (Art. 25 ust. 1-3). Jednakże w odniesieniu do tej samej kwestii artykuł 91 ust. 2 Konstytucji RP stwierdza: Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową. Według oceny prawników zapis ten jednoznacznie uznaje wyższość umów międzynarodowych nad prawem wewnętrznym 5. Ponadto Konwencja Wiedeńska o Prawie Traktatów z 1969 r., która weszła w życie w stosunku do Polski 1 sierpnia 1990 r. (Dz.U. Nr 74 poz. 439. załącznik) w art. 56 stwierdza: 1. Traktat, który nie zawiera postanowienia dotyczącego jego wygaśnięcia i nie przewiduje wypowiedzenia ani wycofania się z niego, nie podlega wypowiedzeniu ani wycofaniu się z niego, chyba że: a) ustalono, że strony miały zamiar dopuścić możliwość wypowiedzenia lub wycofania się, bądź b) prawa do wypowiedzenia lub wycofania się można domniemywać się z charakteru traktatu. 2. Strona powinna notyfikować co najmniej na dwanaście miesięcy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania się z niego na dwanaście miesięcy naprzód swój zamiar wypowiedzenia traktatu lub wycofania się z niego na podstawie ustępu 1. 5 Zob. R. Bierzanek. J. Szymonides. Prawo międzynarodowe publiczne. Warszawa 2002 s. 28-30, M. Masternak- Kubiak. Przestrzeganie prawa międzynarodowego w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Kraków 2003 s. 192-193. 3
Konkordat nie zawiera ustaleń dopuszczających możliwość wypowiedzenia go lub wycofania się. Podpisany przez prezydenta ostateczny tekst tego dokumentu kończy się bowiem słowami: Po zaznajomieniu się z powyższym Konkordatem, w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej oświadczam, że - został on uznany za słuszny zarówno w całości, jak i każde z postanowień w nim zawartych, - jest przyjęty, ratyfikowany i potwierdzony, - będzie niezmiennie zachowywany. W myśl więc art. 12 ust. 1 Konkordatu nauczanie religii w przedszkolu i szkole wydaje się być przesądzone. Jego gwarantem są umowy międzynarodowe a jest to jedno z najmocniejszych umocowań prawnych jakie istnieją. 3. Ustawa o systemie oświaty Aktualnie obowiązująca ustawa o systemie oświaty została uchwalona 7 września 1991 r. (Dz. U. Nr 95, poz. 425) i była wielokrotnie nowelizowana. Ustawa z 25 lipca 1998 r. o zmianie ustawy o systemie oświaty (Dz. U. Nr 117, poz. 759) określa brzmienie artykułu 12 ust. 1. ustawy z 7 września 1991 r. na następujące: "Publiczne przedszkola, szkoły podstawowe i gimnazja organizują naukę religii na życzenie rodziców, publiczne szkoły ponadgimnazjalne na życzenie bądź rodziców, bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu nauki religii decydują uczniowie". Powyższe sformułowanie gwarantuje nauczanie religii w publicznych przedszkolach, szkołach podstawowych, gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych. 4. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach Szczegółowe uwarunkowania nauczania religii w szkole określa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dn. 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (Dz. U. Nr 36, poz. 155). Zmiany do tego dokumentu wprowadziło rozporządzenie z dnia 30 czerwca 1999 r. (Dz. U. Nr 67, poz. 753). W rozporządzeniu tym par. 1. ust. 1 brzmi: "W publicznych przedszkolach organizuje się, w ramach planu zajęć przedszkolnych, naukę religii na życzenie rodziców (opiekunów prawnych). W publicznych szkołach podstawowych, 4
gimnazjach, ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych, zwanych dalej "szkołami", organizuje się w ramach planu zajęć szkolnych naukę religii i etyki: 1) w szkołach podstawowych i gimnazjach - na życzenie rodziców (opiekunów prawnych), 2) w szkołach ponadpodstawowych i ponadgimnazjalnych - na życzenie bądź rodziców (opiekunów prawnych), bądź samych uczniów; po osiągnięciu pełnoletności o pobieraniu religii i etyki decydują sami uczniowie". 5. Jednostronne zmiany złamaniem prawa Ustawa o systemie oświaty z 7 września 1991 r. w art. 12 ust. 2. określa, że rozporządzenie regulujące kwestie nauczania religii może wydać Minister właściwy do spraw oświaty i wychowania w porozumieniu z władzami Kościoła Katolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego oraz innych kościołów i związków wyznaniowych. Jak więc jednoznacznie wynika z powyższego zapisu rozporządzenie takie wydaje minister, ale w porozumieniu z Konferencją Episkopatu Polski. Prawo zabrania zatem jednostronnej zmiany obowiązującego rozporządzenia. Zakończenie Poprzez analizę głównych dokumentów prawnych dotyczących nauczania religii w polskiej szkole tj. Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, Konkordatu pomiędzy Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, Ustawy o systemie oświaty oraz Rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach dowiedziono, że głosy przeciwników religii w publicznym systemie oświaty w Polsce należy traktować jako bezpodstawne. Było ono (poza okresem komunizmu), jest i będzie prowadzone w przedszkolach i szkołach, bo tam jest jego właściwe miejsce. 5