LOGISTYKA RECYKLINGU ODPADÓW, JAKO JEDEN Z ELEMENTÓW SYSTEMU LOGISTYCZNEGO POLSKI

PRACE NAUKOWE POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ z. 75 Transport 2010 Agnieszka Merkisz-Guranowska Politechnika Poznaska LOGISTYKA RECYKLINGU ODPADÓW, JAKO JEDEN Z ELEMENTÓW SYSTEMU LOGISTYCZNEGO POLSKI Rkopis dostarczono, listopad 2010 Streszczenie: Logistyka odzysku zajmuje coraz waniejsze miejsce we wspóczesnych systemach logistycznych. Zmieniajce si otoczenie rynkowe, w tym rosnce oczekiwania klientów co do jakoci produktów i obsugi posprzedaowej oraz regulacje prawne zwizane z ochron rodowiska powoduj, e produkty, które trafiy ju do klientów ostatecznych wracaj do obiegu i musz zosta zagospodarowane przez producentów bd inne podmioty. Rosnce przepywy z tego tytuu spowodoway, e nie mona obecnie budowa systemu logistycznego bez uwzgldnienia wymaga i przepywów generowanych przez logistyk odzysku. Jednym z gównych typów logistyki odzysku jest logistyka zwizana z recyklingiem odpadów, która mimo odrbnej infrastruktury stanowi nieodczny element systemu logistycznego kraju. Sowa kluczowe: Logistyka odzysku, recykling, system logistyczny 1. ZNACZENIE LOGISTYKI ODZYSKU Co raz wicej produktów wdruje w gór acucha logistycznego gównie z uwagi na rosnce wymagania klientów (moliwo zwrotu produktu, serwis, gwarancj i rkojmi) oraz kwestie ochrony rodowiska zwizane z obowizkiem zagospodarowania wycofanych z uytku produktów. Ten aspekt logistyki jest czsto zaniedbywany zarówno na poziomie przedsibiorstw jak i na poziomie makroekonomicznym, czyli gospodarki jako caoci. Tymczasem szacuje si, e w Stanach Zjednoczonych, koszty logistyki odzysku stanowi ju równowarto 1% PKB [7]. Tradycyjna logistyka, okrelana równie jako logistyka do przodu (ang. forward logistics), polega na przepywie dóbr od producentów poprzez poredników w kierunku klientów docelowych. Po dostarczeniu klientowi produktu, czyli w momencie kiedy produkt trafia do miejsca przeznaczenia proces logistyczny koczy si. Klasyczna definicja logistyki okrela logistyk jako proces planowania, implementacji oraz kontroli wydajnego, kosztowo efektywnego przepywu materiaów, zapasów w toku, dóbr finalnych oraz powizanych z nimi informacji z miejsca ich powstania do miejsca

90 Agnieszka Merkisz-Guranowska konsumpcji w celu dostosowania do potrzeb odbiorców [1]. Logistyka odzysku (ang. reverse logistics) rozpoczyna si tam, gdzie tradycyjna logistyka si koczy i jest zwizana z tworzeniem wartoci dodanej w powrotnym kierunku w stosunku do pierwotnego przepywu w procesach logistycznych [4]. Obejmuje ona te same dziaania, z tym, e rónica polega na tym, i logistyka odzysku obejmuje je jako dziaajce w kierunku przeciwnym, tj. od miejsca przeznaczenia produktu w kierunku dostawców (rys.1). Mona zatem zdefiniowa logistyk odzysku jako planowanie, implementacj oraz kontrol wydajnego, kosztowo efektywnego przepywu materiaów, zapasów w toku, dóbr finalnych oraz powizanych z nimi informacji z miejsca ich konsumpcji do miejsca ich powstania w celu odzyskania wartoci lub waciwego sposobu ich pozbycia si. Nie jest to jednak zwyke odwrócenie kierunku przepywu, gdy w przepyw powrotny zaangaowane s czsto inne podmioty i podejmowane s inne czynnoci ni w dystrybucji do klienta. Dostawcy Producenci Sie dystrybucji Klienci Dostawcy Klienci Dostawcy Zakady recyklingu Sieodbioru Klienci Logistykaodzysku Logistykatradycyjna Rys.1. Logistyka tradycyjna a logistyka odzysku [opracowanie wasne] W logistyce tradycyjnej producent otrzymuje surowce, materiay i póprodukty od dostawców, a nastpnie dystrybuuje gotowe produkty do licznych punktów sprzeday skd trafiaj do bardzo wielu odbiorców finalnych. W logistyce odzysku proces przepywu jest odwrócony, czyli z bardzo wielu rozproszonych punktów kocowych (konsumentów lub zbiorowych punktów odbioru) naley dostarczy produkt do producentów lub innych podmiotów, w których gestii ley zagospodarowanie produktów wracajcych do sieci logistycznej. Do producenta trafiaj produkty w przypadku zwrotów i reklamacji, natomiast do innych podmiotów, gównie zakadów zajmujcych si odzyskiem i recyklingiem, trafiaj zuyte produkty i te wycofane z rynku. Do zada jakie ma spenia logistyka odzysku nale przede wszystkim: koordynacja przepywu produktów, w tym produktów wycofanych z eksploatacji i klasyfikowanych jako odpady, od konsumentów do producentów bd do innych wyznaczonych w tym celu podmiotów, podporzdkowanie dziaalnoci logistycznej osiganiu korzyci ekonomicznych, poprzez odzysk wartoci ze zwracanych produktów oraz minimalizacj kosztów procesu.

Logistyka recyklingu odpadów, jako jeden z elementów Systemu 91 Midzy tradycyjn logistyk a logistyk odzysku mona wyróni pewne wspólne cechy, ale wystpuj take midzy tymi procesami znaczce rónice. Dotycz one przede wszystkim wielkoci przesyek, ich przewidywalnoci i wymaganych informacji Bd! Nie mona odnale róda odwoania.4]. W logistyce odzysku czsto mamy do czynienia w firmach z elementem przypadkowoci nie wiadomo ile towarów bdzie musiao wróci do producenta czy sprzedawcy i kiedy nastpi zwroty. Poza tym w niektórych przypadkach (np. zwrotów i reklamacji) przepyw towarów z powrotem jest znacznie mniejszy ni przy logistyce do przodu. Kolejna rónica zwizana jest tym, e przy logistyce odzysku nakad siy roboczej, w przeliczeniu na przepyw jednostki towaru, jest znacznie wikszy. Kadorazowo dochodzi bowiem ocena i weryfikacja produktu, a dla odpadów take ich czsto rczny demonta. Inne rónice pomidzy logistyk do przodu a logistyk odzysku to konieczno wspópracy z klientem, który musi dostarczy produkt do odpowiedniego punktu odbioru lub odda go do dyspozycji przewonika. Rosn przez to koszty transportu, gdy trzeba produkty odbiera z wielu rozproszonych róde. Mog te wystpi problemy z odpowiednim opakowaniem produktu. W kocu cech charakterystyczn wikszoci dóbr przesyanych z powrotem w acuchu logistycznym jest ich nisza warto w stosunku do produktu pierwotnego [2Bd! Nie mona odnale róda odwoania.. 2. RODZAJE LOGISTYKI ODZYSKU W zalenoci od przyczyny dla jakiej produkty wracaj do sieci logistycznej moemy wyróni nastpujce rodzaje logistyki odzysku: logistyka odzysku zwrotów np. niesprzedane produkty oraz produkty, co do których klient si rozmyli i rezygnuje z ich zakupu np. sprzeda internetowa oraz prowadzona w oparciu o katalogi wysykowe, zwroty niesprzedanych gazet, logistyka odzysku reklamacji zwroty wynikajce z wad produktów zwizane z udzielon gwarancj lub rkojmi na produkt oraz przywoywane przez producentów w zwizku z wykrytymi wadami lub usterkami, logistyka odzysku odpadów moe wynika z przepisów prawa bd z uwarunkowa ekonomicznych, kiedy to opaca si odzyskiwa surowce wtórne pochodzce z odpadów np. zwrot zuytych baterii, zuytego sprztu elektronicznego, AGD czy samochody wycofane z eksploatacji, logistyka odzysku opakowa podobnie jak w przypadku logistyki odzysku odpadów moe wynika z przepisów prawa lub chci ponownego wykorzystania opakowa w cyklu produkcyjnym np. zwrot pustych butelek po napojach. Szczególnego znaczenia nabraa w ostatnim czasie logistyka odzysku odpadów i powizana z ni logistyka odzysku opakowa. W obu przypadkach czynnikiem napdzajcym rozwój s kwestie zwizane z ochron rodowiska i przepisy przenoszce na producentów odpowiedzialno za cay cykl ycia produktu, w tym za zagospodarowanie wycofanych z uycia produktów, gdy rosnce iloci odpadów staj si powanym problemem zwaszcza w krajach uprzemysowionych. Dodatkowym czynnikiem

92 Agnieszka Merkisz-Guranowska motywujcym jest take moliwo uzyskania korzyci ekonomicznych w postaci sprzeday cennych surowców wtórnych. W dobie ograniczonych zasobów surowców odzysk zuytych produktów ma kluczowe znaczenie dla rozwijajcego si spoeczestwa ze zwikszajcym si poziomem konsumpcji. Proces polegajcy na odzyskiwaniu surowców wtórnych z odpadów oraz zuytych dóbr fizycznych okrelany jest recyklingiem, std czsto sie logistyki odzysku odpadów okrelana jest sieci logistyki recyklingu. Przez bardzo dugi okres, badania dotyczce zwrotu zuytych produktów koncentroway si wycznie na inynierii produkcji oraz na marketingowych aspektach tego problemu. Dopiero niedawno zauwaono potrzeb zbadania aspektów logistycznych recyklingu odpadów. Z logistycznego punktu widzenia recykling inicjuje dodatkowy przepyw dóbr od odbiorców do producentów (dostawców) wpisujc si w zagadnienia logistyki odzysku. Logistyka odzysku odpadów czy klasyczne podejcie do czynnoci logistycznych z dziaaniami zwizanymi z odbiorem, transportem i przetwarzaniem odpadów (w tym recyklingiem) wynikajcymi z koniecznoci ochrony rodowiska. W ramach logistyki odzysku zwizanej z odpadami przeprowadza si wszelkie dziaania dotyczce zarzdzania odpadami, do których nale: odbiór, sortowanie, weryfikacja, kierowanie odpadów do podmiotów zajmujcych si utylizacj (recyklingiem lub odzyskiem energetycznym) bd likwidacj (bezpiecznym skadowaniem lub spalaniem bez odzysku energii), monitoring przebiegu odpadów, sporzdzanie odpowiednich raportów i udzielanie informacji. 3. WPISANIE LOGISTYKI RECYKLINGU DO OGÓLNEGO SYSTEMU LOGISTYCZNEGO Do gównych podsystemów logistycznych zarówno na poziomie przedsibiorstwa jak i gospodarki, wyodrbnionych w oparciu o kryterium podziau funkcjonalnego, nale[1,3,5]: logistyka zaopatrzenia obejmujca zarzdzanie dostawami materiaów do produkcji, póproduktów i towarów do dalszej odsprzeday, logistyka produkcji na któr skadaj si planowanie, organizacja i kontrola produkcji, logistyka dystrybucji obejmujca zarzdzanie, czyli planowanie, ksztatowanie i kontrol przepywów dóbr od przedsibiorstwa poprzez sie poredników do klienta finalnego, logistyka transportu zwizana z zastosowaniem koncepcji i narzdzi logistycznych w transporcie materiaów i ludzi, logistyka marketingowa obejmujca jednoczenie podsystem logistyki zaopatrzenia i dystrybucji, ale optymalizowana z punktu widzenia wartoci dodanej dla klienta,

Logistyka recyklingu odpadów, jako jeden z elementów Systemu 93 logistyka odzysku. Wszystkie wymienione podsystemy logistyki wzajemnie si przenikaj i wspópracuj razem tworzc system logistyczny kraju (lub zwizków pastw) na poziomie makroekonomicznym, regionów na poziomie mezoekonomicznym lub przedsibiorstw na poziomie mikroekonomicznym. PORTY SRÓDLADOWE DROGOWE PRZEJSCIA GRANICZNE IMPORT IM WEJCIERE KOLEJOWE PRZEJSCIA GRANICZNE PORTY MORSKIE LOTNISKA DH Q DH DH DYSTRYBUCJA HURTOWA WEJCIERE PU PRODUKCJA I US UGI Q PU PU WEJCIE/WYJCIERE QIM RE ZP WYDOBYCIE ROLNICTWO RYBO ÓWSTWO WEJCIERE QDH RE QPU RE QRE PU DD DYSTRYBUCJA DETALICZNA WEJCIERE QRE DD Q ZP RE RECYKLING KZ i KI KONSUMPCJA ZBIOROWA KONSUMPCJA INDYWIDUALNA WEJCIERE Q KZ/KI RE PET ALU Q RE WYJCIE RE Q RE EK PORTY MORSKIE PORTY SRÓDLADOWE LOTNISKA WYJCIERE EK DROGOWE PRZEJSCIA GRANICZNE KOLEJOWE PRZEJSCIA GRANICZNE EKSPORT Rys.2. Identyfikacja relacji zachodzcych pomidzy podsystemem recyklingu oraz pozostaymi podsystemami logistycznego systemu Polski [opracowanie wasne]

94 Agnieszka Merkisz-Guranowska Na rysunku 2 zidentyfikowane zostay relacje zachodzce pomidzy poszczególnymi podsystemami logistycznego systemu Polski (LSP) i podsystemem recyklingu. Linie cige odpowiadaj przepywowi materiaów, natomiast przerywane dotycz przepywu informacji. Recykling, jest podsystemem o specyficznych wasnociach z punktu widzenia caego logistycznego systemu Polski. Skierowane s do niego strumienie materiaów i towarzyszcych im informacji niemal ze wszystkich pozostaych podsystemów LSP. Wejcia do podsystemu recyklingu to m.in.: punkty sprzeday hurtowej i detalicznej (sklepy, hurtownie, markety), punkty dystrybucji adunków (terminale przeadunkowe, centra logistyczne, obszary magazynowe itp.), obiekty konsumpcji zbiorowej (szpitale, kliniki, domy opieki, stoówki, szkoy, jednostki wojskowe, itp.), obiekty konsumpcji indywidualnej (gospodarstwa domowe), obiekty podsystemu produkcji i usug (fabryki, firmy usugowe, itp.), pozyskanie dóbr naturalnych (kopalnie, gospodarstwa rolne, gospodarstwa hodowlane, przedsibiorstwa rybackie, firmy przemysu drzewnego), przejcia graniczne na wejciu do LSP dla wszystkich importowanych odpadów. Natomiast na wyjciu z podsystemu recyklingu znajduj si obiekty podsystemu produkcji i usug oraz przejcia graniczne dla odpadów eksportowanych zagranic. W podsystemie recyklingu mamy take zjawisko zanikania strumienia materiaów w przypadku kiedy nie mog zosta gospodarczo wykorzystane i s unieszkodliwiane, a w szczególnoci trafiaj na skadowiska odpadów. Opracowane w 2001 roku nowe polskie prawo ekologiczne [8,9] okrelajce podstawowe wymagania dotyczce ochrony rodowiska i gospodarki odpadami wpyno na popraw jakoci zarzdzania odpadami. Wyznaczenie zasad postpowania z odpadami preferujcych minimalizacj powstawania odpadów, w dalszej kolejnoci ich utylizacj, w tym recykling, a w ostatecznoci skadowanie wpyno pozytywnie na ilo odpadów trafiajcych na skadowiska odpadów, mimo nieustannie rosncych iloci odpadów zarówno komunalnych jak i pozostaych generowanych co roku w kraju. W tabeli 1 przedstawiono dane dotyczce prognozowanych iloci odpadów produkowanych w Polsce w latach 2010-2018. W przypadku wikszoci odpadów iloci wymagajce zagospodarowania bd rosy. Wyjtkiem s odpady komunalne niesegregowane, których masa bdzie si zmniejsza w zwizku ze wzrostem segregacji odpadów. Male powinny te iloci odpadów olejowych z powodu wyduania okresu eksploatacji olejów i mniejszego tempa ich wymiany. W zakresie odpadów przemysowych nieujtych w tabeli, zgodnie z Krajowym Planem Gospodarki Odpadami [6], powinny wzrosn iloci odpadów powstajcych w nastpujcych sektorach przemysu: przeróbki ropy naftowej, gazu ziemnego i wgla, chemii organicznej, powok ochronnych i chemicznej obróbki i powlekania powierzchni materiaów, procesów termicznych oraz instalacji i urzdze sucych zagospodarowaniu odpadów z oczyszczania cieków i uzdatniania wody. Zmniejszenie iloci powstajcych odpadów powinno z kolei nastpi w sektorach: wydobywczym, spoywczo-rolnym, drzewnopapierniczym, skórzano-tekstylnym i chemicznym syntezy organicznej.

Logistyka recyklingu odpadów, jako jeden z elementów Systemu 95 Do iloci odpadów powstajcych w kraju naley doda wielkoci importu, eksportu oraz tranzytu odpadów przez Polsk, gdy odpady te równie s przedmiotem logistyki odzysku. Tablica 1. Prognozowane iloci wybranych typów odpadów produkowanych w Polsce w latach 2010-2018 [6] Nazwa strumienia [tys. ton/rok] 2010 2014 2018 Odpady komunalne segregowane i zbierane 1097 1701 2342 selektywnie Niesegregowane (zmieszane) odpady komunalne 9871 9640 9367 Odpady z czyszczenia ulic i placów 266 277 288 Odpady wielkogabarytowe 479 497 518 Odpady opakowaniowe 5017 5243 5392 Odpady niebezpieczne 1800 1830 1870 Odpady olejowe 94 90 87 Odpady medyczne i weterynaryjne 8,4 8,8 9,2 Samochody wycofane z eksploatacji 1005 1222 1485 Zuyty sprzt elektryczny i elektroniczny 465 524 590 Zuyte opony 135 150 165 Odpady z budowy, remontów i demontau obiektów budowlanych i infrastruktury drogowej 2000 2200 2400 Rosnca ilo odpadów wymaga odpowiedniego zagospodarowania, a gównym celem tego zagospodarowania jest zmniejszeniu iloci skadowanych odpadów poprzez ich recykling. Model zintegrowanego systemu gospodarki odpadami moe mie charakter statyczny bd dynamiczny. W przypadku modelu dynamicznego musi on uwzgldnia: dynamik zmian powstawania odpadów, moliwoci lokalizacji obiektów systemu, ograniczenia przepustowoci obiektów, planowane uruchomienia nowych procesów recyrkulacji odpadów, dostpno terenu pod lokalizacj nowych obiektów systemu. Charakterystyki techniczne, funkcjonalne i procesowe odpadów wymagaj ich ustalenia ju na etapie projektowania systemu usuwania odpadów. Charakterystyki te dotycz: czstotliwoci gromadzenia (zwózki) odpadów, rodzajów rodków transportu wykorzystywanych do zwózki odpadów oraz rodzaj uytych pojemników i systemu zbierania odpadów, lokalizacji punktów przeadunkowych odpadów dla odpadów, sposobów utylizacji odpadów (przetwarzania polegajcego na sortowaniu, separacji, rozdrabnianiu oraz utylizacji waciwej odpadów), sposobów unieszkodliwiania odpadów.

96 Agnieszka Merkisz-Guranowska 4. PODSUMOWANIE W zwizku z rosncym strumieniem odpadów generowanych zarówno w gospodarstwach domowych jak i w przemyle udzia przepywów logistyki zwizanej z recyklingiem odpadów w ogólnym systemie logistycznym bdzie si zwiksza. Sprzyja temu nie tylko rosnca ilo odpadów, ale take zmiany w systemie ich zagospodarowania. Realizacja polityki równowaonego rozwoju w krajach Unii Europejskiej, w tym w Polsce, powoduje, e wprowadzane s zmiany w przepisach prawa wymuszajce ograniczanie iloci skadowanych odpadów i tym samym zwikszajce zakres recyklingu. Docelowo cao powstajcych odpadów w krajach Unii Europejskiej powinna by utylizowana w formie recyklingu bd odzysku energii. Wanym aspektem podsystemu logistyki recyklingu jest nie tylko rosnca skala przepywów, ale take zakres powiza z innymi podsystemami logistycznymi. Podsystem recyklingu powizany jest z wszystkimi innymi podsystemami, uczestniczy take w transgranicznym przepywie dóbr. Artyku jest efektem prac realizowanych w ramach grantu rozwojowego R10 002706/2009 nt. Model systemu logistycznego Polski, jako droga do komodalnoci transportu w Unii Europejskiej. Realizacja projektu zostaa dofinansowana przez Narodowe Centrum Bada i Rozwoju. Bibliografia 1. Coyle J., Bardi E., Langrey Jr. J.: Zarzdzanie Logistyczne. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2002. 2. De Brito M., Flapper S., Dekker R.: Reverse logistics, a review of case studies. Econometric Institute Report, nr EI2002-21, maj 2002. 3. Fertsch M. (red.): Logistyka Produkcji. Instytut Logistyki i Magazynowania, Pozna 2003. 4. Harps L.H.: Revving up returns. Inboundlogistics.com, listopad 2003. 5. Kolak A.: Transport w logistyce a logistyka w transporcie. Logistyka nr 2/2009. 6. Krajowy Plan Gospodarki Odpadami 2010. Uchwaa Rady Ministrów nr 233 z 29.12.2006. Monitor Polski nr 90, poz. 946, 2006. 7. Moore R.: Reverse Logistics the least used differentiator. A UPS Supply Chain Solutions White Paper, Alpharetta 2005. 8. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001, Dziennik Ustaw nr 62, poz.628, 2001. 9. Ustawa Prawo Ochrony rodowiska z dnia 27 kwietnia 2001, Dziennik Ustaw nr 62, poz.627, 2001. REVERSE LOGISTICS AS A KEY ELEMENT OF POLAND LOGISTIC SYSTEM Summary: Reverse logistics takes more and more important place in modern logistics systems. Changing market environment, including increasing customer expectations of product quality and customer service as well as legal regulations aiming at an environment protection cause that products that have once reached the final client return to the distribution circuit and have to be treated by producers or other entities. Growing flow of this kind of products makes that it is no longer possible to build a logistic system without reverse logistics requirements. Waste recycling is considered to be one of the main types of reverse logistics that despite the dedicated infrastructure constitutes an integrated element of the whole logistic system. Keywords: Reverse logistics, recycling, logistic system Recenzent: Mirosaw Nader