Motywacje kobiet zgłaszających się do Centrum Medycznego Św. Jerzego na badanie mammograficzne

Zeszyty Naukowe Wielkopolskiego Centrum Onkologii Motywacje kobiet zgłaszających się do Centrum Medycznego Św. Jerzego na badanie mammograficzne Magdalena Ciekawa 1/2, Agnieszka Dyzmann-Sroka 2 1 Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, Wydział Nauk o Zdrowiu, Elektroradiologia, 2 Wielkopolskie Centrum Onkologii, Zakład Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów Adres do korespondencji: Agnieszka Dyzmann-Sroka, Wielkopolskie Centrum Onkologii, Zakład Epidemiologii i Profilaktyki Nowotworów, mail: agnieszka.dyzmann-sroka@wco.pl. Zeszyty Naukowe 2012;9(3): 121-126 przyjęcie pracy: 18.10.2012; akceptacja: 30.11.1212 Streszczenie Wstęp: Celem realizacji Populacyjnego Programu Wczesnego Wykrywania Raka Piersi jest obniżenie umieralności Polek przynajmniej o 25%. Będzie to możliwe tylko przy objęciu programem minimum 70% kobiet w wieku 50 69 lat. Do dziś nie udało się przekroczyć 50% objęcia, dlatego ważne staje się poznanie motywów skłaniających kobiety do regularnego uczestnictwa w badaniach. Cel: Celem pracy było poznanie motywacji kobiet zgłaszających się do CM Św. Jerzego na badania mammograficzne. Materiał i metoda: Praca powstała na bazie autorskiego badania ankietowego przeprowadzonego w 2010 roku wśród 200 kobiet w wieku 50 69 lat, które zgłosiły się na badanie mammograficzne do Centrum Medycznego Św. Jerzego. Wyniki: Najistotniejszą rolę w informowaniu o możliwości wykonania bezpłatnej mammografii pełniło zaproszenie imienne wysyłane pocztą. Źródło to wskazywane było również przez respondentki jako jeden z motywów skłaniających je do przyjścia na mammografię. Drugim, także ważnym źródłem informacji o sposobności skontrolowania swoich piersi w przesiewowym badaniu mammograficznym, było zaproszenie poprzez rozmowę telefoniczną. Wnioski: Kobiety zapraszane na badania przesiewowe mają wysokie wymagania (krótkie terminy oczekiwania, miła i fachowa obsługa, telefoniczna rejestracja na konkretny dzień i godzinę, nowoczesny sprzęt i wykwalifikowana kadra). Wyniki ankiety potwierdziły niski procent pierwszorazowych zgłoszeń (2% w placówce stacjonarnej, 16% w mammobusie ). Działania promujące (TV, prasa, festyny) należy ukierunkować na kobiety, które nie uczestniczyły jeszcze w programie, aby przekonać je o korzyściach wynikających z regularnego uczestnictwa w mammografii i zgłaszania się na badanie. Słowa kluczowe: badania przesiewowe, rak piersi, profilaktyka, motywacje kobiet 121

Motivation of women reporting for mammography to the Św. Jerzy Medical Centre Abstract Introduction: The objective behind the implementation of the Population-Based Programme for Early Detection of Breast Cancer is to reduce mortality by at least 25%. This will become possible only with a minimum of 70% of women aged 50 69 covered with the programme. Up to this day, the coverage is below 50%; therefore, it becomes important to learn the motives encouraging women to regularly report for tests. Aim: The aim was to learn the motives of women reporting for mammography to the Św. Jerzy Medical Centre. Material and method: The paper was based on the authors own study conducted in 2010 among 200 women aged 50 69 who reported for mammography to the Św. Jerzy Medical Centre. Results: The most significant role in informing the respondents about the possibility of having a free mammography performed had been played by invitations sent by mail. That source was also indicated as one of the motives encouraging them to have mammography done. The other, also important, source of information to have one s breasts examined was an invitation made by phone. Conclusion: Women invited for screening tests have high expectations (short waiting times, friendly and professional service, phone registration for a specific date and time, modern equipment and qualified staff). The results of the survey confirmed a low proportion of first-time visitors (2% in the hospital setting, 16% in a mammography bus). Promotional activities (TV, press, open-air events) need to be directed at women who have not participated in the programme yet to show them the benefits of having regular mammography and reporting for examination. Key words: screening, breast cancer, preventive actions, women s motivation 122

Wstęp W sytuacji gdy w Polsce tylko co trzecia kobieta odpowiada na zaproszenie do skorzystania z możliwości bezpłatnego wykonania badania profilaktycznego, istotne staje się ustalenie motywacji kobiet zgłaszających się na te badania. Z dostępnych badań wynika, że komunikat o programie profilaktyki raka piersi skutecznie dotarł do kobiet w wieku 50 69 lat (głównie dzięki środkom masowego przekazu i wysyłce imiennych zaproszeń) [1]. W związku z tym przyczyn niesatysfakcjonującej zgłaszalności na badania należałoby upatrywać głównie w uwarunkowaniach społecznych (stereotypy na temat mammografii i raka piersi funkcjonujące w społeczeństwie) oraz psychologicznych (braki w edukacji zdrowotnej, negatywne emocje związane z samym badaniem). Cele pracy Celem pracy było zbadanie motywacji kobiet zgłaszających się na badania mammograficzne przeprowadzone w ramach Populacyjnego Programu Profilaktyki Wczesnego Wykrywania Raka Piersi na terenie województwa wielkopolskiego. Materiały i metodyka Podstawą pracy była autorska ankieta, zawierająca 11 pytań, obejmujaca sto pacjentek jednostki stacjonarnej Centrum Medycznego Św. Jerzego, znajdującej się w Poznaniu przy ul. Jasielskiej 14, oraz sto pacjentek korzystających z możliwości wykonania badania mammograficznego w mammobusie Centrum Medycznego Św. Jerzego na terenie województwa wielkopolskiego. Badania przeprowadzono od 1.06.2010 do 30.09.2010 r. W okresie przeprowadzania ankiety Centrum Medyczne Św. Jerzego wysyłało w każdym dniu około 100 zaproszeń imiennych na mammografię, zarówno dla placówki stacjonarnej, jak i mobilnej. Były to zaproszenia skierowane do kobiet, do których Centrum Medyczne Św. Jerzego nie miało numeru telefonu. W dniach od 20.09.2010 do 26.09.2010 r. zostało wysłanych 1000 zaproszeń imiennych z Wojewódzkiego Ośrodka Koordynującego. Wyniki W badaniu, w którym uczestniczyło ogółem 200 kobiet w wieku 50 69 lat, najliczniejszą grupę (8%) stanowiły panie w wieku 59 lat. Wśród kobiet, które zgłosiły się na badanie do ośrodka stacjonarnego, najliczniejsza grupę (po 8%) stanowiły kobiety w wieku 54, 59, 64 i 67 lat. Wśród kobiet zgłaszających się na badania w mammobusie najwięcej, Tabela 1. Struktura wieku kobiet zgłaszających się na profilaktyczne badania mammograficzne ośrodek stacjonarny (n1=100) bo aż 10% stanowiły kobiety w wieku 60 lat (Tab. 1), co ciekawe, nie było tu żadnej kobiety w wieku 67 68 lat. Z analizy odpowiedzi wynika, że najwięcej pań uczestniczących w badaniu ankietowym mieszkało na Piątkowie (24%), Starym Mieście (13%), Winogradach (10%) oraz Grunwaldzie (9%). Liczby te przypuszczalnie wynikają z niewielkiej odległości, jaka dzieli siedzibę Centrum Medycznego Św. Jerzego od wymienionych dzielnic Poznania (Ryc. 1). 25 20 15 10 5 0 ośrodek mobilny (n2=100); Wiek % Wiek % 67 8 60 10 64 8 62 8 59 8 61 8 54 8 59 8 57 7 57 8 53 7 53 8 61 6 54 7 56 6 52 7 55 6 56 6 63 5 55 6 60 5 58 5 58 5 51 5 52 4 50 5 66 3 65 3 62 3 64 3 51 3 69 1 50 3 66 1 68 2 63 1 65 2 68 0 69 1 67 0 Dzielnica Poznania lub miejscowość pod Poznaniem Baranowo (11,9 km) Złotniki (12,9 km) Chyby (14,6 km) Kiekrz (16,2 km) Rokietnica (22,5 km) Niepruszewo (31,4 km) Umultowo (8,4 km) Suchy Las (10 km) Świerczewo (10,2 km) Przeźmierowo (11,2 km) Wągrowiec (64,6 km) Rataje (11,4 km) Podolany (1,0 km) Nowe Miasto (9,4 km) Jeżyce (8,2 km) Grunwald (7,9 km) Chojno (167,6 km) Strzeszyn (7,4 km) Wilda (9,6 km) Krzyżowniki-Smochowice (13,1 km) Winogrady (3,7 km) Stare Miasto (6,7 km) Piątkowo (3,3 km) Rycina 1. Odległość miejsca zamieszkania kobiet od jednostki stacjonarnej Centrum Medycznego Św. Jerzego (n1=100) 123

ośrodek stacjonarny (n1=100) Źródło informacji o badaniu ośrodek mobilny (n2=100) 32% 4% 13% 50% 45% 40% 35% podstawowe zawodowe średnie wyższe 30% 25% 20% 15% 10% 5% 14% 51% ośrodek mobilny (n2=100) 24% 0 Lekarz POZ Pielęgniarka Prasa Radio Telewizja Internet Zaproszenie SMS Inne telefonicznie Imienne zaproszenie od CM Imiene zaproszenie od WOK Inny córka Inne ulotka Inne szwagierka Inny przechodziłam obok 40% Rycina 2. Struktura wykształcenia kobiet zgłaszających się na badania profilaktyczne Tabela 2. Środek transportu, jakim kobiety przybyły na badanie mammograficzne ośrodek stacjonarny (%) n1=100 22% ośrodek mobilny (%) n2=100 podstawowe zawodowe średnie wyższe ogółem (%) N=200 samochód 73 47 60 autobus 24 7 16 pieszo 3 34 19 rower 0 12 6 W badaniu ankietowym przeprowadzonym w jednostce mobilnej Centrum Medycznego Św. Jerzego uczestniczyło po 25 pań z czterech miejscowości, w których zaplanowany został postój mammobusu : Margoninie, Wronkach, Chodzieży oraz Ostrowie Wielkopolskim. Większość kobiet zgłaszających się na przesiewowe badania mammograficzne to kobiety ze średnim wykształceniem (45,5%) (Ryc. 2). Większość kobiet, które wykonały badanie, jako środek transportu wskazała samochód (Tab. 2). Wśród pań biorących udział w ankiecie przeważały odpowiedzi, że od miejsca zamieszkania do miejsca wykonania badania dzieliło je nie więcej niż 10 km (75% odpowiedzi ośrodek stacjonarny; 90% mobilny). Wyniki te Rycina 3. Źródło informacji o badaniu mammograficznym są zgodne z wynikami badania ExMBA w którym, aż 46% kobiet powiedziało, że aby wykonać badanie, są skłonne pokonać odległość nie większą niż 10 km. Zdecydowana większość ankietowanych kobiet (70%) o możliwości wykonania profilaktycznego badania mammograficznego dowiedziała się, dzięki przysłanemu listownie imiennemu zaproszeniu od Centrum Medycznego Św. Jerzego. Co ciekawe, 9% pań wskazało w ankiecie na zaproszenie SMS jako źródło informacji o badaniu mammograficznym, mimo że ośrodek ten nie wysyła zaproszeń w postaci SMS. Odpowiedzi te mogą stanowić wskazówkę, że kobiety oczekują takiej właśnie formy zaproszenia na badanie (Ryc. 3). W jednostce mobilnej Centrum Medycznego Św. Jerzego dzięki zaproszeniu telefonicznemu z badania skorzystało 41% kobiet. 33% dowiedziało się o badaniu poprzez imienne zaproszenie przysłane pocztą przez Centrum Medyczne Św. Jerzego. 18% pań o akcji profilaktycznej dowiedziało się z prasy. W ankiecie żadna z pań nie wskazała na zaproszenie imienne wysłane przez Wojewódzki Ośrodek Koordynujący, co potwierdza prawdziwość odpowiedzi, gdyż Centrum Medycznego Św. Jerzego nie składało zamówień na wysyłkę zaproszeń dla mammobusu. W ośrodku stacjonarnym, aż 64% respondentek zgłosiło się na mammografię, ponieważ zbliżał się termin następnego badania. 25% spośród ankietowanych kobiet poczuło się zobowiązanych do odpowiedzi na zaproszenie na badanie mammograficzne. 17% pań, aby wykonać badanie, wybrało Centrum Medyczne Św. Jerzego, a nie miejsce, w którym wykonywały poprzednia mammografię. Liczba ta wynika być może z tego, że z jakiegoś powodu 124

ten procent kobiet był niezadowolony z usług poprzedniego ośrodka. Bardzo pomocne byłoby dla kobiet dołączanie do imiennych zaproszeń na mammografię listy placówek wykonujących mammograficzne badania przesiewowe, lista taka powinna także znajdować się w gabinetach lekarzy rodzinnych oraz ginekologów wraz z mapką dojazdową. W przypadku mammobusu 53% z ankietowanych pań poczuło się zobowiązanych do skorzystania z możliwości wykonania profilaktycznego badania mammograficznego po otrzymaniu zaproszenia z CM Św. Jerzego. U ponad połowy z pań (61%) zbliżał się termin wykonania następnego badania, 20% respondentek chciało wykonać badanie mammograficzne, ale nie wiedziało gdzie. Tylko jedna pani zadeklarowała chęć wykonania mammografii w innym miejscu niż dotychczas. Pytane o to, co im się podobało, na pierwszym miejscu kobiety wskazały krótkie terminy oczekiwania na wizytę (91% ośrodek stacjonarny; 84% ośrodek mobilny), na drugim miłą i fachową obsługę (odpowiednio 84% i 64% pań) oraz możliwość telefonicznego zarejestrowania się na konkretny termin badania (odpowiednio 75% i 47% pań). Krytyczne uwagi miały tylko 2 panie. Jedna zwróciła uwagę na słabą wentylację w pomieszczeniu poczekalni, druga na brak oznakowania drogi do pracowni. Na szczególną uwagę zwraca fakt, iż największy odsetek pań ostatnią mammografię miało wykonaną 2 lata temu (73% w ośrodku stacjonarnym, 64% w mammobusie ). Na pierwszą w życiu mammografię zgłosiło się zaledwie 2% kobiet w ośrodku stacjonarnym i 16% w mammobusie. Dane te pokazują, jak trudno jest zaprosić na mammografię te panie, które badania nie miały jeszcze nigdy wykonanego. Na tej grupie powinny skupić się działania edukacyjno-promocyjne. Panie, które zgłosiły się na swoją pierwszą mammografię, pytane o powód uczestniczenia w programie najczęściej mówiły o tym, że wczesne wykrycie zwiększa szanse na całkowite wyleczenie (15), 6 postanowiło się zbadać za namową znajomej osoby, 2 odczuwały niepokój spowodowany np. bólem w piersi, wyciekiem z brodawki czy wyczuwalnym w piersi guzkiem [2]. Wśród kobiet zgłaszających się do badań w kolejnej już rundzie badań przesiewowych najwięcej odpowiadało, że lepiej zapobiegać, niż leczyć (65% w ośrodku stacjonarnym i 79% w mammobusie ), drugą pod względem częstości odpowiedzi było otrzymanie zaproszenia (65% i 61%). Fakt ten stanowi niewątpliwie dowód na efektywność wysyłki zaproszeń. Następne w kolejności było wystąpienie choroby piersi w rodzinie (odpowiednio 10% i 4%). Zdecydowana większość pań chciałaby otrzymać wynik drogą pocztową (64% i 74%). Połowę mniej (34% i 26%) woli osobisty odbiór. Jedna pani poprosiła, aby wynik przesłać jej w formie SMS, kolejna wskazała osobę, która za nią odbierze wynik badania. Wszystkie ankietowane kobiety wyraziły zgodę na to, aby CM Św. Jerzego pilnowało ich terminarza badań, tj. za dwa lata ponownie zaprosiło je na badanie w programie. Wnioski Badanie przesiewowe oparte na mammografii pozwala na wykrycie raka o średnicy 3 mm (podczas gdy w badaniu palpacyjnym udaje się stwierdzić zmiany średnicy ok. 12 mm) [3]. Poprzez wykrywanie zmian wczesnych przesiewowe badania mammograficzne prowadzą do zmniejszenia umieralności kobiet na raka piersi. Cel ten można osiągnąć pod warunkiem spełnienia przez przesiew zasady masowości. Mimo licznych akcji propagujących wczesne wykrywanie raka piersi, połowa kobiet nie bierze udziału w badaniach mammograficznych (jak podaje badanie Millward Brown, 41% kobiet z własnego wyboru nie zgłasza się na badania mammograficzne). Z tego też względu istotne staje się poznanie czynników motywujących kobiety do zgłaszania się na mammografię co pozwoli udoskonalić działania promocyjne [4, 5]. Wyniki autorskiego badania ankietowanego wykazują, że najskuteczniejsze są zaproszenia imienne na badanie wysłane pocztą oraz zaproszenie poprzez rozmowę telefoniczną. Bardzo ważne jest, aby docierały one do wszystkich kobiet objętych badaniem przesiewowym w Polsce, miały atrakcyjną i czytelną formę graficzną, podpisane były przez lekarza. Ponad połowa respondentek jako powód zgłoszenia się na badanie podała zbliżający się termin wykonania następnej mammografii. To potwierdza, że najtrudniejszy jest ten pierwszy raz. Ponad połowa pań poparła stwierdzenie lepiej zapobiegać, niż leczyć. Zwiększająca się świadomość kobiet to efekt prowadzonych od 2006 roku licznych kampanii promocyjnych. Działania te należy kontynuować, tak aby racjonalna troska o zdrowie piersi (pozbawiona strachu i niewiedzy) była naturalnym odruchem wszystkich kobiet. Cieszy fakt, że kobiety, które w Centrum Medycznym Św. Jerzego wykonywały swoją pierwszą w życiu mammografię, wyrażały przekonanie, że wczesne wykrycie zwiększa szanse na całkowite wyleczenie. Można mieć nadzieję, że taka postawa towarzyszyć będzie coraz większej liczbie badanych kobiet oraz uwrażliwi je na kwestie profilaktyki raka piersi. Niestety najtrudniej jest przekonać do badań kobiety, które nigdy jeszcze nie miały wykonanej mammografii. Dlatego też promocję badań należałoby ukierunkować na te grupe docelową. Jak wykazało badanie, kobiety przede wszystkim cenią sobie krótkie terminy oczekiwania na wizytę, możliwość telefonicznego zarejestrowania na badanie, jak również miłą obsługę mniej ważny jest nowoczesny sprzęt czy ładny wystrój. Rak piersi jest jednym z najczęściej występujących nowotworów w populacji kobiet [5 7]. W związku z tym 125

wczesne wykrycie nowotworu jest kluczowym elementem pozwalającym zwiększyć szansę wyleczenia [8 10]. Do najczęściej stosowanych metod leczenia zaliczamy chirurgię, radioterapię i chemioterapię. Piśmiennictwo: 1. Dyzmann-Sroka A, Jędrzejczak A, Trojanowski M, Kubiak A: Przyczyny niskiej zgłaszalności Polek na badania profilaktyczne. Zesz Nauk WCO 2010;(7S):26. 2. Adamczyk B, Murawa D, Połom K, Spychała A, Nowaczyk P, Murawa P: Preliminary experience in sentinel node and occult lesion localization (SNOLL) technique one center study. Rep Pract Oncol Radiother 2011;16(6):221 6. 6. 7. 8. in breast cancer patients. Rep Pract Oncol Radiother 2011;16(5): 173 177. Malicki J, Wojnerowicz C, Kycler Z, Gumowska-Przybora J, Cerkaska-Głuszak B, Wachowiak A. Poznań Cancer Centre 1953 2003. Rep Pract Oncol Radiother, 2003;8(3): 85 95. Vodusek AL, Novakovic S, Stegel V, Jereb B. Genotyping of BRCA1, BRCA2, p53, CDKN2A, MLH1 and MSH2 genes in a male patient with secondary breast cancer. Radiol Oncol. 2011;45(4):296 9. Kowalik A, Konstanty E. Basic tests in mammography as a tool in quality improvement. Rep Pract Oncol Radiother, 2010;15(5): 145 152. 3. 4. 5. Murawa D, Dyzmann-Sroka A, Kycler W: ABC raka piersi. WCO, Poznań, 2010. Śmigielska M, Milecki P. Investment in radiotherapy infrastructure positively affected the economic status of an oncology hospital. Rep Pract Oncol Radiother, 2012;17(3):151 6. Gisterek I, Łata E, Hałoń A, Matkowski R, Szelachowska J, Biecek P, et al. Prognostic role of c-met expression 9. Chełmiński K, Bulski W, Georg D, Bodzak D, Maniakowski Z, Oborska D. Energy dependence of radiochromic dosimetry films for use in radiotherapy verification, Rep Pract Oncol Radiother, 2010;15(2): 40 46. 10. Milecki P, Nawrocki S, Malicki J, Stryczyńska G. Evaluation of an electronic portal imaging device (target view, ge) as a quality assurance tool. Rep Pract Oncol Radiother, 2001;6(4):169 172. 126