Wiedza, praktyka i postawy studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego wobec higieny rąk

Kasperczyk Artykuły J i oryginalne wsp. Wiedza, praktyka / original i postawy papers studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego wobec higieny rąk 229 Wiedza, praktyka i postawy studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego wobec higieny rąk Knowledge, practice and attitudes regarding hand hygiene among medical and dental students Janusz Kasperczyk, Wioletta Szczurek, Dawid Szczurek, Jadwiga Jośko-Ochojska Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej, Wydział Lekarski z Oddziałem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu, Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach Wprowadzenie. Ręce personelu medycznego są istotnym źródłem zakażeń szpitalnych. Od prawidłowej higieny zależy bezpieczeństwo pacjentów i personelu. Cel. Ocena stanu wiedzy studentów na temat technik prawidłowego mycia i dezynfekcji rąk oraz wykorzystanie jej w codziennej praktyce w trakcie zajęć klinicznych. Materiały i metody. W badaniu posłużono się anonimową autorską ankietą, którą wypełniło 448 studentów, w tym 276 z kierunku lekarskiego (IV-VI rok) oraz 172 z kierunku lekarsko-dentystycznego (III-V rok). Wyniki. 73% studentów kierunku lekarskiego i 47% lekarskodentystycznego wskazało za najważniejszą przyczynę rozprzestrzeniania się zakażeń szpitalnych ręce personelu medycznego. Zaledwie 33% studentów kierunku lekarskiego zawsze, a 49% zazwyczaj myło ręce przed badaniem pacjenta. Istotnie więcej, bo aż 67% studentów stomatologii zawsze, a tylko 26% zazwyczaj myło ręce przed kontaktem z pacjentem. Dezynfekcję rąk pomiędzy badaniem kolejnych pacjentów istotnie częściej wykonywali przyszli dentyści (80%) w porównaniu do studentów kierunku lekarskiego (50%). Pomimo, że większość ankietowanych (91%) twierdziło, że zna prawidłowe techniki mycia rąk, tylko co trzeci student kierunku lekarskiego (31%) i stomatologii (34%) przyznał, że zapoznał się i stosował zasadę pięciu kroków higieny rąk. Jedynie 42% respondentów wskazało prawidłowo wszystkie sytuacje w których należy przeprowadzić dezynfekcję rąk. Wnioski. Wiedza studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego na temat mycia i dezynfekcji rąk jest niewystarczająca. Istnieje pilna potrzeba prowadzenia regularnych szkoleń teoretycznych i praktycznych z tego zakresu, co pozwoli wpoić przyszłym lekarzom prawidłowe nawyki higieny rąk. Konieczne jest sprawowanie wzmożonego nadzoru przez prowadzących zajęcia nad przestrzeganiem higieny rąk wśród studentów, poprzez obserwację bezpośrednią w trakcie wszystkich procedur wykonywanych przy pacjencie. Introduction. Medical personnel s hands are an important source of nosocomial infections. The safety of the patients and staff depends on proper hygiene. Aim. The assessment of students knowledge of proper hand-washing and disinfecting techniques and their uses in the daily practice. Material and method. An anonymous survey was conducted among 448 students, including 276 of the medical (IV-VI year) and 172 of the dental division (III-V year). Results. 73% of the medical and 47% of the dental students indicated the hands of the medical personnel as the most important cause of the spread of nosocomial infections. Only 33% of the medical students would always, and 49% would usually wash their hands before examining the patient. Significantly more 67% of the dental students would always, and 26% would usually wash their hands before the contact with the patient. Hand disinfection between the examination of patients was performed significantly more often by the future dentists (80%) than by the medical students (50%). Although the majority of respondents (91%) claimed that they knew the hand-washing techniques, only 1/3 of the medical (31%) and dental (34%) students admitted that they had read and applied the principle of the five steps of hand hygiene and only 42% identified them correctly. Conclusion. The medical and dental students have insufficient knowledge on hand hygiene. There is an urgent need to implement regular theoretical and practical training which should enable to instill proper hand hygiene habits among the future doctors. The tutors should more closely supervise the compliance with hand hygiene among students. Key words: hand hygiene, students, knowledge Słowa kluczowe: higiena rąk, studenci, wiedza Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): 229-235 www.phie.pl Nadesłano: 02.02.2016 Zakwalifikowano do druku: 20.08.2016 Adres do korespondencji / Address for correspondence dr hab. n. med. Janusz Kasperczyk Katedra i Zakład Medycyny i Epidemiologii Środowiskowej Wydział Lekarski z Oddziałem Lekarsko-Dentystycznym w Zabrzu Śląski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ul. Jordana 19, 41-808 Zabrze tel. 501 36 43 72, e-mail: jkas@mp.pl

230 Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): 229-235 Wprowadzenie Ręce personelu medycznego są podstawowym narzędziem przy wykonywaniu wszystkich czynności przy pacjencie. To właśnie ręce stanowią główny czynnik transmisji chorobotwórczych patogenów w środowisku szpitalnym [1, 2]. Nieodpowiednia technika mycia rąk, zaniechanie użycia środka dezynfekującego, bądź nieumiejętne wykonywanie tych procedur zwiększa ryzyko rozprzestrzeniania się zakażeń szpitalnych, a także jest przyczyną rosnącej oporności na środki bakteriobójcze w placówkach medycznych. Czynniki te stanowią zagrożenie dla zdrowia i bezpieczeństwa własnego jak i pacjentów [1, 3]. Już w 1874 r. Semmelweis, który uważany jest za pioniera higieny rąk zauważył, że choroby nabyte przez pacjentów w trakcie pobytu w szpitalu są przekazywane za pośrednictwem rąk personelu medycznego, a wykonanie tak prostej procedury, jaką stanowi mycie rąk, pozwala znacznie zmniejszyć częstość występowania zakażeń szpitalnych [4, 5]. Istnieje wiele powodów, dla których pracownicy służby zdrowia nie stosują w wystarczającym zakresie prawidłowej techniki mycia i dezynfekcji rąk [6]. Badania wskazują, że nie zawsze pracownicy uznają higienę rąk jako najważniejszy element prewencji rozprzestrzenia się zakażeń szpitalnych, a także często zapominają o wykonaniu tej procedury przed kontaktem z pacjentem, uznając, że ich ręce są czyste [6]. Ponadto wskazuje się na nadmierne obciążenie pracą, pośpiech w trakcie wykonywania rutynowych czynności pielęgnacyjnych, brak wzorca postępowania wśród innych pracowników i przełożonych, a także niedobór środków do dezynfekcji, jednorazowych ręczników na sali chorych [7, 8], czy podrażnienia skóry rąk powodowane przez środki odkażające jako przyczynę zaniechania mycia rąk [9]. Pomimo rosnącej świadomości na temat roli higieny rąk w opiece zdrowotnej oraz względnej prostoty tej procedury, dane WHO wskazują, że pracownicy placówek medycznych, zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się, nie stosują w wystarczającym wymiarze prawidłowych technik mycia i dezynfekcji rąk w codziennej praktyce zawodowej. Alarmujący jest fakt, że zgodnie z zaleceniami WHO procedury higieny rąk w pełnym zakresie przeprowadzało zaledwie średnio 38,7% pracowników opieki zdrowotnej [10]. Cel Ocena stanu wiedzy studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego na temat technik prawidłowego mycia i dezynfekcji rąk oraz wykorzystania tej wiedzy w codziennej praktyce w trakcie zajęć klinicznych. Materiały i metody Badanie przeprowadzono wśród studentów kierunku lekarskiego (SKL) oraz lekarsko-dentystycznego (SKL-D) Śląskiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach. Ogółem ankietę wypełniło 448 respondentów, w tym 276 studentów medycyny IV, V i VI roku oraz 172 studentów kierunku lekarskodentystycznego III, IV oraz V roku. Wybór lat studiów włączonych do badań wynikał z programu nauczania praktyki i zajęcia kliniczne odbywają się na ww. latach. Podczas wcześniejszych lat studiów dominują nauki podstawowe. Badanie ankietowe prowadzono od października 2014 r. do czerwca 2015 r. W pracy zastosowano metodę sondażu diagnostycznego. W ramach tej metody posłużono się techniką badań ankietowych, a narzędziem badawczym był autorski kwestionariusz ankiety zawierający 20 pytań. Ankieta wypełniana samodzielnie przez respondentów miała charakter anonimowy, a udział w niej był całkowicie dobrowolny. Ankietę podzielono na trzy części. Pierwsza część ankiety zawierała podstawowe pytania, obejmujące płeć, kierunek oraz rok studiów, druga dotyczyła ogólnego stanu wiedzy studentów na temat prawidłowej higieny rąk, zgodnej z obowiązującymi wytycznymi WHO, natomiast ostatnia część zawierała pytania o wykorzystanie tej wiedzy w codziennej praktyce w trakcie zajęć klinicznych. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej w oparciu o program Statistica v. 10.0. Wstępnie wyliczono statystykę opisową. Do analizy zależności między badanymi zmiennymi zastosowano test χ 2 z odpowiednimi poprawkami. Za istotną statystycznie przyjęto wartość p<0,05. Wyniki 72% SKL i tylko 46% SKL-D wskazało ręce personelu jako główną przyczynę rozprzestrzeniania się zakażeń szpitalnych. Interesujące jest, że aż 20% studentów SKL-D uznało innych pacjentów jako główne źródło zagrożenia. Jedynie 25% SKL i 23% SKL-D wciera przez 30 s płyn dezynfekcyjny w dłonie. Zdecydowana większość ankietowanych obu kierunków, środek dezynfekcyjny wciera prawidłowo na suche ręce, co jest postępowaniem zgodnym z aktualnymi wytycznymi WHO (SKL 84% i SKL-D 79%). Ponad 90% ankietowanych w obu badanych grupach deklaruje znajomość prawidłowych technik mycia rąk, jednak zasadę pięciu kroków higieny rąk wg WHO zna i stosuje w praktyce jedynie około 30% ankietowanych (tab. I). Z podanych w ankiecie możliwości (przed i po kontakcie z pacjentem; przed obsługą inwazyjnych urządzeń w opiece nad chorym bez względu na użycie

Kasperczyk J i wsp. Wiedza, praktyka i postawy studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego wobec higieny rąk 231 Tabela I. Odpowiedzi studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego na pytania dotyczące higieny rąk Table I. Medical and dental students answers about hand hygiene Studenci kierunku /faculty Najważniejszą przyczyną rozprzestrzeniania się zakażeń szpitalnych wg Pana(i) są: /The most important reason for the spread of nosocomial infections is: lekarskiego /medical lekarsko-dentystycznego /dental N % N % sprzęt medyczny /medical equipment 26 9 20 12 ręce personelu medycznego /medical staff s hands 200 72 80 46 inni pacjenci /other patients 19 7 35 20 osoby odwiedzające szpital /visitors 10 4 13 8 zabiegi naruszające ciągłość tkanek /surgery 18 7 21 12 brak odpowiedzi /no answer 3 1 3 2 Proszę podać przez ile sekund Pan(i) wciera w ręce płyn dezynfekcyjny: /For how many seconds do you disinfect p>0.05 your hands with the disinfecting fluid: 30 s 69 25 39 23 krócej niż 30 s /less than 30s 166 60 117 68 dłużej niż 30 s /more than 30s 23 8 5 3 brak odpowiedzi /no answer 18 7 11 6 Środek dezynfekujący należy wcierać: /The disinfectant should be used on: p>0.05 wyłącznie na mokre ręce /wet hands only 5 2 6 4 wyłącznie na suche ręce /dry hands only 231 84 136 79 na suche lub mokre ręce /wet or dry hands 39 13 30 17 brak odpowiedzi /no answer 1 1 Czy zna Pan(i) prawidłowe techniki mycia rąk? /Do you know proper hand- washing techniques? p>0.05 tak /yes 248 90 161 93 nie /no 28 10 10 6 brak odpowiedzi /no answer 1 1 Czy zna Pan(i) zasadę Pięciu kroków higieny rąk wg WHO? /Do you know the principle of five steps of hand hygiene by WHO? nie słyszałem(am) o tej zasadzie /I have not heard about it 138 50 50 29 znam tę zasadę, ale nie stosuję jej /I know it, but I do not apply it. 50 18 61 36 znam tę zasadę i stosuję ją /I know this rule and I apply it 84 30 57 33 brak odpowiedzi /no answer 4 2 4 2 rękawiczek ochronnych; po kontakcie z płynami ustrojowymi, wydzielinami, błonami śluzowymi, uszkodzoną skórą lub opatrunkami; przechodząc w trakcie badania z zakażonego obszaru pacjenta do innego; po kontakcie z otoczeniem pacjenta pościelą, urządzeniami medycznymi, łóżkiem; przed założeniem i po zdjęciu sterylnych i niesterylnych rękawiczek) zaledwie 34% SKL-D i 45% SKL było w stanie prawidłowo wskazać wszystkie sytuacje, w których należy dokonać dezynfekcji rąk płynem na bazie alkoholu zgodnie z zasadami pięciu kroków higieny rąk wg WHO. Zdecydowana większość badanych SKL-D myje ręce zawsze przed badaniem pacjentów (66%). Wśród SKL największą grupę stanowili ankietowani, którzy zazwyczaj wykonywali tę czynność (49%). Tylko 11% SKL i 48% SKL-D zawsze myje ręce przed założeniem rękawiczek ochronnych. Pomiędzy badaniem kolejnych pacjentów tylko 49% SKL zawsze myło ręce. Procent ten jest znamiennie większy wśród SKL-D i wynosił 80%. 63% ankietowanych SKL oraz 22% ankietowanych SKL-D wskazywało na częsty brak podstawowych środków higieny rąk tj. mydła, płynu dezynfekcyjnego na sali chorych. Studenci obu kierunków widzą potrzebę dokształcania się w zakresie wiedzy higieny mycia rąk (73% SKL i 57% SKL-D). Szczegółowe wyniki przedstawia tab. II). Dyskusja Liczne badania wskazują, że zaniechanie wykonania czynności mycia i dezynfekcji rąk dotyczy znacznej części personelu medycznego: pielęgniarek, lekarzy, położnych oraz ratowników medycznych [11-13]; brakuje natomiast analiz odpowiednio liczebnej grupy studentów kierunków medycznych. Studenci podczas zajęć teoretycznych i klinicznych w szpitalach, przychodniach oraz gabinetach stomatologicznych nabywają umiejętności wykonywania badania fizykalnego pacjenta, podstawowych zabiegów pielęgnacyjnych przy łóżku chorego oraz wielu innych procedur, w których podstawowym i najczęściej używanym,,narzędziem są ręce [14, 15]. Należy podkreślić, że to właśnie na etapie studiów należy kształtować prawidłową postawę przyszłych lekarzy wobec tak istotnego aspektu codziennej praktyki zawodowej, jaką jest nawyk prawidłowej, zgodnej z wytycznymi techniki mycia i dezynfekcji rąk [16, 17].

232 Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): 229-235 Tabela II. Higiena rąk studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego w praktyce Table II. Hand hygiene in practice among students lekarskiego /medical lekarsko-dentystycznego /dental Studenci kierunku /faculty N % N % Czy myje Pan(i) ręce przed badaniem pacjenta? /Do you wash your hands before examining the patient? zawsze /always 92 33 114 66 zazwyczaj /usually 135 49 45 26 czasami /sometimes 39 14 8 5 nigdy /never 9 3 4 2 brak odpowiedzi /no answer 1 1 1 1 Czy myje Pan(i) ręce przed założeniem rękawiczek ochronnych? /Do you you wash your hands before wering the examination gloves zawsze /always 31 11 82 48 zazwyczaj /usually 48 17 65 38 czasami /sometimes 79 28 19 11 w zależności od sytuacji (pacjent zakaźny, naruszona ciągłość tkanek pacjenta) /it depends on the situation 49 18 4 2 (infectious patient, violated continuity of tissues) nigdy /never 68 25 2 1 brak odpowiedzi /no answer 1 1 Czy myje Pan(i) ręce pomiędzy badaniem kolejnych pacjentów? /Do you wash your hands between the examinations of individual patients zawsze /always 136 49 138 80 zazwyczaj /usually 103 37 23 13 czasami /sometimes 27 10 5 3 w zależności od sytuacji (pacjent zakaźny, naruszona ciągłość tkanek pacjenta) /it depends on the situation 6 2 3 2 (infectious patient, violated continuity of tissues) nigdy /never 2 1 3 2 brak odpowiedzi /no answer 2 1 Czy zdarzyło się, że w szpitalu zabrakło na sali chorych płynu do dezynfekcji rąk, ręczników jednorazowego użytku, mydła? /Has it ever happened that the ward ran out of the liquid hand sanitizer, disposable towels, soap? zawsze /always 21 8 4 2 często /often 174 63 38 22 czasami /sometimes 64 23 58 34 rzadko /seldom 12 4 41 24 nigdy /never 5 2 31 18 Czy uważa Pan(i), że istnieje potrzeba dokształcania się w zakresie prawidłowej techniki mycia rąk? /Do you think that there is a need for training in proper techniques of hand-washing? tak /yes 202 73 98 57 nie /no 71 26 70 41 brak odpowiedzi /no answer 3 1 4 2 Studenci kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego w pierwszych latach nauki w trakcie zajęć z higieny i epidemiologii oraz mikrobiologii zdobywają wiedzę teoretyczną na temat prawidłowych technik mycia i dezynfekcji rąk, roli jaką spełnia procedura higienicznego mycia rąk w zapobieganiu rozprzestrzeniania się zakażeń szpitalnych, przenoszenia chorobotwórczych mikroorganizmów pomiędzy elementami gabinetu a pacjentem za pośrednictwem rąk personelu. Pomimo prowadzonych zajęć teoretycznych, jedynie 72% studentów kierunku lekarskiego i zaledwie 46% lekarsko-dentystycznego wskazuje za najważniejszą przyczynę rozprzestrzeniania się zakażeń szpitalnych ręce personelu medycznego. Zatem jeżeli ponad połowa studentów stomatologii i co czwarty student medycyny nie zauważa związku przyczyno-skutkowego braku higieny rąk z rozprzestrzenianiem się zakażeń szpitalnych, to nie jest niczym zaskakującym fakt, że zaledwie co trzeci student kierunku lekarskiego myje ręce zawsze przed zbadaniem pacjenta, a jedynie połowa pomiędzy badaniem kolejnych pacjentów. Podobne wyniki uzyskali Kawalec i wsp. Autorzy tego badania zaobserwowali, że pomimo dostatecznej wiedzy na temat skutków zaniechania higieny rąk, jedynie 64,3% studentów kierunku lekarskiego dezynfekuje ręce, tak często, jak jest to wymagane [17]. W analizach własnych studenci kierunku lekarsko-dentystycznego w porównaniu ze studentami medycyny istotnie częściej myli ręce przed zbadaniem pacjenta (66%) oraz pomiędzy badaniem kolejnych pacjentów (80%). Powyższe różnice można wytłumaczyć tym, że procedury mycia i dezynfekcji rąk przed i po wykonanym

Kasperczyk J i wsp. Wiedza, praktyka i postawy studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego wobec higieny rąk 233 zabiegu stomatologicznym są rutyną i prawidłowe nawyki studenci kierunku lekarsko-dentystycznego obserwują od początku zajęć praktycznych w gabinetach stomatologicznych. Natomiast procedury higieny rąk przez lekarzy medycyny nie są tak rygorystycznie przestrzegane [4, 18] co sprawia, że prawidłowe wzorce są rzadziej obserwowane przez studentów kierunku lekarskiego w porównaniu ze studentami stomatologii. Prawidłowa postawa prowadzących zajęcia motywuje studentów do przestrzegania właściwych procedur i kształtuje prawidłowe nawyki [7]. Snow i wsp. zaobserwowali, że jeżeli prowadzący w trakcie zajęć klinicznych przestrzegają zasad higieny rąk i stosują rękawice ochronne, to studenci nabywają prawidłowych wzorców, a liczba studentów wykonujących procedurę mycia i dezynfekcji rąk istotnie wzrasta (do 70%) [7]. Wielu studentów kierunku lekarskiego w dodatkowym komentarzu do ankiety wskazywało, że istotnym czynnikiem wpływającym na zaniechanie czynności mycia i dezynfekcji rąk jest ograniczony dostęp do środków dezynfekujących, mydła bądź ręczników jednokrotnego użytku na sali chorych. 63% studentów kierunku lekarskiego i prawie co czwarty student stomatologii podaje, że niedobór środków niezbędnych do utrzymania higieny rąk jest częstym problemem w placówkach służby zdrowia. Z własnych obserwacji wynika, że studenci obu kierunków istotnie częściej myli ręce po zbadaniu pacjenta, aniżeli przed. Wśród personelu medycznego obserwuje się podobną tendencję [19]. Wydaje się, że to właśnie brak prawidłowych wzorców wśród personelu medycznego, kształtuje nieprawidłowe postawy wśród przyszłych lekarzy [6]. Mycie i dezynfekcja rąk jest zarazem najtańszą i jedną z najskuteczniejszych metod zapobiegania przenoszenia drobnoustrojów chorobotwórczych [8, 13]. Higiena rąk jest procedurą, która musi być respektowana przez wszystkich pracowników służby zdrowia, w tym również studentów kierunków medycznych, w celu zmniejszenia rozprzestrzeniania się zakażeń szpitalnych [20]. Stosowanie prawidłowych procedur mycia rąk przez personel medyczny nie tylko zwiększa bezpieczeństwo własne i pacjenta, ale również może przyczynić się do zmniejszenia liczby izolowanych wielolekoopornych bakterii od hospitalizowanych pacjentów [20]. Badania przeprowadzone przez Gravson i wsp. wykazały, że po wprowadzeniu programu higieny rąk, częstość występowania metycylinoopornych szczepów Staphylococcus aureus istotnie zmalała [21]. Problem wielolekooporności stale wzrasta, a zachowanie higieny rąk na wysokim poziomie wśród personelu może stanowić jeden z istotnych punktów programów przeciwdziałania temu zjawisku. Do takich programów również powinni zostać włączeni studenci kierunków medycznych, ze względu na stały kontakt z pacjentami podczas zajęć klinicznych, a także w celu kształtowania właściwych postaw wobec higieny rąk już na etapie studiów. Ciekawym punktem naszego badania było skonfrontowanie samooceny własnych umiejętności i znajomości technik mycia rąk przez studentów ze stanem faktycznym. Subiektywna ocena własnych umiejętności nie zawsze odzwierciedlała rzeczywisty poziom wiedzy. W badaniu własnym ponad 90% ankietowanych twierdziło, że zna prawidłowe techniki mycia rąk, tymczasem zaledwie 1/3 studentów zapoznało się i stosowało w codziennej praktyce podstawową i rekomendowaną przez WHO zasadę pięciu kroków higieny rąk. Alarmujący jest fakt, że 29% przyszłych stomatologów i 50% przyszłych lekarzy nie słyszało nigdy o tej zasadzie. Zgodnie z wytycznymi WHO procedury higieny rąk należy wykonać przed kontaktem z pacjentem, przed aseptyczną procedurą, po ekspozycji na płyny ustrojowe, po kontakcie z pacjentem oraz po kontakcie z otoczeniem pacjenta [1]. Jedynie 34% studentów kierunku lekarsko-dentystycznego i 45% studentów kierunku lekarskiego wskazało prawidłowo wszystkie sytuacje, w których należy przeprowadzić mycie i dezynfekcję rąk. Problem niewystarczającej wiedzy na temat roli higieny rąk w zapobieganiu zakażeń szpitalnych oraz pomijania przez studentów w codziennej praktyce tak podstawowej czynności, jaką jest mycie i dezynfekcja rąk dotyczy również innych uczelni medycznych w Polsce i za granicą. Autorzy wskazują, że znaczny odsetek ankietowanych nie zna i nie przestrzega podstawowych zasad higieny rąk podczas zajęć klinicznych [16, 22]. Problem braku przestrzegania tej podstawowej zasady obserwowany jest także wśród pracowników służby zdrowia [11, 12], zatem nie powinien dziwić fakt, że ta procedura jest również pomijana przez studentów. W celu zwiększenia skuteczności przeprowadzanych procedur higieny rąk konieczne jest stosowanie preparatów dezynfekujących. Zgodnie z wytycznymi WHO preparat do dezynfekcji rąk należy wcierać porcjami w suche dłonie przez 30 s [10]. W badaniach własnych zaledwie 23% studentów kierunku lekarsko-dentystycznego i 25% kierunku lekarskiego wcierało w ręce płyn do dezynfekcji rąk przez wymagany czas. Uzyskane wyniki są zgodne z badaniami przeprowadzonymi przez Allegranzi i wsp., w których również zaledwie 35% studentów kierunku lekarskiego wykonywało tą czynność prawidłowo [23]. Należy podkreślić, że oprócz odpowiedniego czasu, jaki należy poświęcić na wcieranie płynu do dezynfekcji rąk, równie istotne jest, aby preparat zastosowano wyłącznie na suche dłonie. W badaniu własnym większość studentów (82%) stosowało środek dezynfekcyjny prawidłowo, co zasadniczo zwiększa skuteczność

234 Probl Hig Epidemiol 2016, 97(3): 229-235 przeprowadzonej procedury. Stosowanie preparatu do dezynfekcji rąk na mokre dłonie sprawia, że ulega on rozcieńczeniu i jego skuteczność w niszczeniu drobnoustrojów jest mniejsza. Należy podkreślić, że aż 67% studentów dostrzega potrzebę dokształcania w zakresie procedur mycia i dezynfekcji rąk. Wydaje się, że wprowadzenie w trakcie zajęć klinicznych pokazów i szkoleń z zakresu higieny rąk może zasadniczo zwiększyć odsetek studentów wykonujących tą czynność zgodnie z obowiązującymi wytycznymi, co przełożyłoby się na zmniejszenie transmisji patogenów chorobotwórczych za pośrednictwem rąk. Badania przeprowadzone przez Pittet i wsp. oraz Rosenthal i wsp. wykazały, że wdrożenie programów higieny rąk dla pracowników służby zdrowia pozwoliło na istotną redukcję wskaźnika zakażeń szpitalnych oraz wpłynęło pozytywnie na kształtowanie prawidłowych postaw mycia i dezynfekcji rąk wśród personelu medycznego [24, 25]. Niniejsze badanie miało kilka ograniczeń. Po pierwsze, uzyskane dane pochodziły z samodzielnie wypełnianych przez studentów kwestionariuszy. Ponadto, postawy wobec higieny rąk zgłaszane przez studentów należy traktować jako subiektywną ocenę własnych umiejętności. Prawdopodobnym jest, że w opinii części studentów przeprowadzane przez nich procedury mycia i dezynfekcji rąk są zgodne z wytycznymi WHO, natomiast w rzeczywistości mogą być one błędne. Zgodnie z badaniami Cole powyższe zjawisko można wytłumaczyć na podstawie pojęcia,,nierealistycznego optymizmu, który zakłada, że ludzie systematycznie przypisują większe prawdopodobieństwo współistnienia dobrych rzeczy, a niżeli złych w odniesieniu do własnej osoby [26, 27]. Biorąc pod uwagę fakt, że higiena rąk stanowi podstawową umiejętność, jaką powinni praktykować studenci, mogą oni nieświadomie zawyżać poziom swoich umiejętności, co sprawia, że odsetek studentów przeprowadzających prawidłowo mycie i dezynfekcję jest w rzeczywistości jeszcze niższy. Wnioski 1. Wiedza studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego na temat mycia i dezynfekcji rąk jest niewystarczająca. 2. Istnieje pilna potrzeba prowadzenia regularnych szkoleń teoretycznych i praktycznych z tego zakresu, co pozwoli wpoić przyszłym lekarzom prawidłowe nawyki higieny rąk. 3. Konieczne jest sprawowanie wzmożonego nadzoru przez prowadzących zajęcia nad przestrzeganiem higieny rąk wśród studentów, poprzez obserwację bezpośrednią w trakcie wszystkich procedur wykonywanych przy pacjencie. 4. Kreowanie właściwych postaw wobec higieny rąk przez samym prowadzących zajęcia ma fundamentalne znaczenie dla kształtowania prawidłowego nawyku mycia i dezynfekcji rąk wśród przyszłych lekarzy. 5. Konieczne jest ciągłe monitorowanie czynionych postępów w respektowaniu zasad mycia i dezynfekcji rąk, w szczególności wśród studentów kierunku lekarskiego. Piśmiennictwo / References 1. Allegranzi B, Pittet D. Role of hand hygiene in healthcareassociated infection prevention. J Hosp Infect 2009, 73(4): 305-315. 2. Bolon M. Hand hygiene. Infect Dis Clin North Am 2011, 25(1): 21-43. 3. Mani A, Shubangi AM, Saini R. Hand hygiene among health care workers. Indian J Dent Res 2010, 21(1): 115-118. 4. Suchitra JB, Lakshmi Devi N. Impact of education on knowledge, attitudes and practice among various categories of healthcare workers on nosocomial infections. Indian J Med Microbiol 2007, 25(3): 181-187. 5. Rotter ML. Semmelweis sesquicentennial: a little-noted anniversary of handwashing. Curr Opin Infect Dis 1998, 11(4): 457-460. 6. Erasmus V, Brouwer W, van Beeck Ef, et al. A qualitative exploration of reasons for poor hand hygiene among hospital workers: lack of positive role models and of convincing evidence that hand hygiene prevents cross-infection. Infect Control Hosp Epidemiol 2009, 30(5): 415-419. 7. Snow M, White GL, Alder SC, Stanford JB. Mentor s hand hygiene practices influence student s hand hygiene rates. Am J Infect Control 2006, 34(1): 18-24. 8. Mathur P. Hand hygiene: back to the basics of infection control. Indian J Med Res 2011, 134(5): 611-620. 9. Boyce JM, Kelliher S, Vallande N. Skin irritation and dryness associated with two hand-hygiene regimens: soap-and-water hand washing versus hand antisepsis with an alcoholic hand gel. Infect Control Hosp Epidemiol 2000, 21(7): 442-448. 10. WHO. Guidelines on Hand Hygiene In Health Care. First Global Patient Safety Challenge Clean Care is Safer Care. http://apps. who.int/iris/bitstream/10665/44102/1/9789241597906_ eng.pdf (08.11.2015). 11. Kosonóg K, Gotlib J. Ocena wiedzy pielęgniarek na temat aseptyki i antyseptyki w wybranych procedurach medycznych. Probl Pielęg 2010, 18(1): 30-40. 12. Garus-Pakowska A, Sobala W, Szatko F. Observance of hand washing procedures performed by the medical personnel after the patient contact. Part II. Int J Occup Med Environ Health 2013, 26(2): 257-264. 13. Wojciechowski A. Hand hygiene. Zakażenia 2014, 14: 5-8. 14. http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/ f6ea6ffb8d99655dbc50852bf607dbeb.pdf (07.11.2015). 15. http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2013_05/99205071 cfdf28bcdff523a725d4e08c.pdf (07.11.2015).

Kasperczyk J i wsp. Wiedza, praktyka i postawy studentów kierunku lekarskiego i lekarsko-dentystycznego wobec higieny rąk 235 16. Gawron-Skarbek A, Nowacka E, Łaszek M, Szatko F. Negatywne wzorce zachowań studentów. Część III. Respektowanie norm higienicznych w kontakcie z materiałem zakaźnym. Probl Hig Epidemiol 2011, 92(3): 466-473. 17. Kawalec A, Kawalec A, Pawlas K. Compliance with hygiene procedures among Medical Faculty students. Med Pr 2014, 65(5): 593-599. 18. von Lengerke T, Lutze B, Graf K, et al. Psychosocial determinants of self-reported hand hygiene behaviour: a survey comparing physicians and nurses in intensive care units. J Hosp Infect 2015, 91(1): 59-67. 19. Ghezeljeh TN, Abbasnejad Z, Rafii F, Haghani H. Nurses Knowledge, Beliefs and Practices towards Hand Hygiene. Hayat 2015, 21(1): 79-93. 20. Gordin FM, Schultz ME, Huber RA, Gill JA. Reduction in nosocomial transmission of drug-resistant bacteria after introduction of an alcohol-based handrub. Infect Control Hosp Epidemiol 2005, 26(7): 650-653. 21. Grayson ML, Jarvie LJ, Martin R, et al. Significant reductions in methicillin-resistant staphylococcus aureus bacteraemia and clinical isolates associated with multisite, hand hygiene culture-change program and subsequent successful statewide roll-out. Med J Aust 2008, 188(11): 633-640. 22. Klimberg A. Wiedza studentów medycyny nt. higieny rąk w zakładach opieki zdrowotnej. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(1): 60-63. 23. Allegranzi B, Pittet D. Role of hand hygiene in healthcareassociated infection prevention. J Hosp Infect 2009, 73(4): 305-315. 24. Pittet D, Hugonnet S, Harbarth S, et al. Effectiveness of a hospital-wide programme to improve compliance with hand hygiene. Infection Control Programme. Lancet 2000, 356(9238): 1307-1312. 25. Rosenthal VD, Guzman S, Safdar N. Reduction in nosocomial infection with improved hand hygiene in intensive care units of a tertiary care hospital in Argentina. Am J Infect Control 2005, 33(7): 392-397. 26. Cole M. Exploring the hand hygiene competence of student nurses: a case of flawed self-assessment. Nurse Educ Today 2009, 29(4): 380-388. 27. Harris AJ, Hahn U. Unrealistic optimism about future life events: a cautionary note. Psychol Rev 2011, 118(1): 135 154.