APOKALIPSA 1. Zagadnienia literackie 1.1. Struktura Struktura według wzoru: A B C centrum C B A: Prolog i wprowadzenie w formie listu (współczesność): 1,1-8 A) 1,9 3,22: Apokaliptyczna wizja Kościoła B) 4,1 8,1: Prorocka wizja historii C) 8,2 11,19: Wizja siedmiu trąb (relektura Wyjścia) Centrum: 12,1 15,4: kościół i wizja apokaliptycznych bestii C) 15,5 16,21: Wizja siedmiu czasz (relektura Wyjścia) B) 17,1 19,10: Prorocka wizja historii A) 19,11 22,5: Apokaliptyczna wizja przyszłości Epilog (współczesność): 22,6-21. 1.2. Język i styl Słownictwo bardzo zbliżone do słownictwa czwartej Ewangelii, chociaż nei wszyscy się z tym godzą. Do charakterystycznych cech Ap należy częste stosowanie form poetyckich (1,5-6; 4,8.11; 5,9-10.12-13; 4,10-12; 11,15.17-18; 12,1012; 15,3-4; 16,5-6; 19,1-2.5-8; 22,13). Język Ap jest zbliżony do Starego Testamentu, lecz mimo podobieństw nie ma w nim żadnego dosłownego cytatu ze Starego Testamentu. W większości wypadków podobieństwa te dotyczą raczej LXX niż tekstu hebrajskiego. Niespotykana w żadnym innym piśmie Nowego Testamentu ilość błędów i niekonsekwencji czasowych w stosunku do klasycznego greckiego, przy jednoczesnym zastosowaniu hieratycznego stylu sprawiły, że język grecki Apokalipsy zaczęto traktować jako rezultat słabego przekładu z aramejskiego oryginału. Nie jest to jednak właściwe wytłumaczenie przyczyn stylu Apokalipsy, który jest raczej wynikiem tego, że autor pisał po grecku myśląc po hebrajsku. 1
Ogromna ilość liczb, symboli, obrazów, myśli, obecna w Apokalipsie, niekoniecznie musi być wiązana z twórczą inwencją autora. Styl i językowe środki wyrazu autor mógł z powodzeniem zaczerpnąć z istniejącej już apokaliptycznej literatury judaistycznej, która dostarczała tych środków w wielkim wyborze. 1.3. Forma literacka 1.3.1. Apokaliptyka międzytestamentalna Apokaliptyka jako gatunek literacki pojawiła się w judaizmie na przełomie Starego i Nowego Testamentu. Ten gatunek literacki pojawił się w związku z prześladowaniami religijnymi Izraelitów przez pogan. Celem apokaliptyki było umocnienie Izraelitów przez: 1) wyjaśnianie, jaki jest sens doczesnych, bolesnych doświadczeń; 2) ukazywanie, że nadchodzi ostateczny, chwalebny triumf Izraela. Cechy charakterystyczne dla apokaliptyki międzytestamentalnej: 1) Księgi apokaliptyczne w ciemnych i pesymistycznych barwach ukazywały aktualną sytuację Żydów, a wybiegając w przyszłość, opisywały ich ostateczny triumf w dziejach świata oraz zwycięstwo dobra i unicestwienie zła. Tę triumfalną epokę rozpocznie tzw. Dzień Jahwe, Dzień Bożego Gniewu. 2) Księgi apokaliptyczne niezwykle sugestywnie i realistycznie opisywały kary, jakie spadną na wrogów Izraela. Równie realistyczne były też opisy wyniesienia Żydów. Apokaliptyka zdawała się nastawiać na zaspokajanie ciekawości swoich czytelników. 3) Dla ukazania tego, co nadchodzi, apokaliptyka posługiwała się językiem wizji (fikcyjnych) i symboli, wywodzących się ze świata zwierząt, astrologii i liczb. Sprawiało to, że treść ksiąg apokaliptycznych była bardzo tajemnicza oraz niezrozumiała dla osób postronnych, a język pełen patosu. 4) Autorzy ksiąg apokaliptycznych byli przekonani, że obecny świat dostał się pod panowanie Szatana i dlatego nie można go zreformować. Nadzieję pokładano w nowym świecie, który zostanie stworzony przez Boga. Jedyne, co można robić, to modlić się. 5) Cechą apokaliptyki był też determinizm w patrzeniu na świat. Wszystko podlega konieczności i dlatego musi nieodwołalnie nastąpić. Każdy wyrok zapisany w księgach apokaliptycznych wypełni się nieodwołalnie, nawet gdyby doszło do nawrócenia pogan! Apokaliptyka nie zostawiała miejsca ani dla wolności człowieka, ani dla jego nawrócenia. 6) Literatura apokaliptyczna powstawała anonimowo, a jej autorzy podpisywali się imionami wielkich postaci z dziejów Izraela, którzy byliby godni otrzymać Boże objawienie. Przykładem może być Księga Henocha. 2
1.3.2. Apokalipsa Jana 1.3.2.1. Elementy apokaliptyki Apokalipsa św. Jana Apostoła należy wprawdzie do gatunku literackiego, jaki reprezentuje apokaliptyka judaistyczna i posiada wiele formalnych podobieństw do niej (na przykład język, symbolikę), lecz bardzo się różni od niej: 1) Apokaliptyka żydowska skupiała się na dziejach Żydów na tle historii całego świata. Natomiast perspektywa Apokalipsy jest zgoła inna: cechuje ją uniwersalizm. Chodzi już nie o jeden naród, ale o Kościół, który z natury jest ponadnarodowy. 2) W Apokalipsie - w przeciwieństwie do apokaliptyki judaistycznej, świat nie jest pod panowaniem Szatana. Panem historii jest Jezus Chrystus, Kościół, nowy Izrael, nowy lud Boga, głosi Go całemu światu. 3) Apokalipsa nie służy zaspokajaniu ciekawości czytelników, ale wzywa do dźwigania się z upadków i złożenia nadziei w Bogu. Nic bowiem nie jest jeszcze przesądzone. Światem nie rządzi ślepy determinizm, przymus i konieczność, ale Boża Opatrzność, która nie pozbawia wolności 4) Wizje Apokalipsy nie są fikcją literacką i wymysłem autora, ale jego prawdziwym doświadczeniem. Zesłał mu je Bóg na wyspie Patmos wraz z poleceniem, aby przekazał je Kościołowi (Ap 1,19). 5) Apokalipsa nie jest dziełem anonimowym. Autor, świadomy Bożych planów, wyraźnie się podpisuje. 1.3.2.2. Formy prorockie W Ap występują także formy prorockie. Zadaniem proroka w Starym Testamencie było przemawiać do ludu w imieniu Boga, czuwać nad sprawowaniem kultu i ewentualnie zapowiadać kary. Natomiast odsłanianie i przepowiadanie przyszłości (które my popularnie nazywamy prorokowaniem), stanowiło zaledwie margines funkcji prorockiej. Z tekstu Księgi Apokalipsy wynika wyraźnie, że jej autor otrzymał misję od Boga na podobieństwo proroków Starego Testamentu (Ap 10,11). Jak oni, został wezwany i otrzymał we wstępnej wizji prorocki mandat (Ap 1,9-20). Słyszał słowa Boże i miał przekazać je braciom. Aż 11 razy powtarza się w Apokalipsie: co widzisz, napisz. Św. Jan nazywa wielokrotnie swoją Księgę proroctwem (Ap 1,3; 19,10; 22,7.10.18n), natomiast tylko jeden raz określa ją jako objawienie (ἀποκάλυψις: Ap 1,1). Obok pocieszenia, tak charakterystycznego dla apokaliptyki, w Apokalipsie brzmią pouczenia i groźne napomnienia (teologowie powiedzieliby -pareneza), zwłaszcza w listach do siedmiu Kościołów. Św. Jan korzysta w nich obficie z dziedzictwa proroków Starego Testamentu i używa ich klisz, aby słowo Boga dotknęło ludzkich serc. To sprawia, że św. Jan Apostoł przynależy do wielkiej 3
biblijnej tradycji prorockiej, a Księga Apokalipsy jest księgą prorocką Nowego Testamentu. 1.3.2.3. Elementy epistolarne Św. Jan rozpoczyna i kończy Księgę zwrotami charakterystycznymi dla listów wczesnochrześcijańskich, na przykład listów św. Pawła (por. Ap 1,4-6; 22,21). Nadto przesłanie do siedmiu Kościołów otrzymało kształt listów. Brzmi w nich bezpośredni ton św. Jana, zdradzający głęboką więź duchową pomiędzy nim a adresatami. 1.4. Symbolika W tym, co stanowi tworzywo literackie Apokalipsy przeważa symbolika, to znaczy: opisy faktów, obrazy i wyrażenia otrzymują inne znaczenie niż to jest przyjęte i rozumiane w mowie potocznej. Aby rozszyfrować symbole należy wyjść z ich realnego znaczenia. Jak poznać realne znaczenie? Otóż podstawowym tworzywem symboli jest Stary Testament i apokaliptyka judaistyczna. Niektóre symbole tłumaczy sam autor. Wiele jednak symboli nie potrafimy rozszyfrować, gdyż zaginął klucz hermeneutyczny, jaki jeszcze znał Kościół pierwotny (św. IRENEUSZ). a) Kategorie symboli Kategorie symboli: symbole biblijne, kosmiczne, zwierzęce, kolorów i liczb. A. Symbole biblijne 1) spożycie księgi przyswojenie sobie treści; 2) tęcza koło tronu znak pokoju i miłosierdzia, tęcza hebr. jv,k, łuk bez cięciwy, a więc znak przyjaźni i pokoju; 3) Egipt symbol niewoli; 4) Sodoma, Babilon miejsce zepsucia, stolica wroga. B. Symbole kosmiczne elementy kosmosu: a) niebo sfera przebywania Boga; b) ziemia sfera przebywania człowieka; c) powietrze sfera bytów wyższych od człowieka, ale zależnych od Boga; wydarzenia kosmiczne: czarne słońce, księżyc oblany krwią, spadanie gwiazd, trzęsienie ziemi itp. bezpośrednia interwencja Boga, znak czasów eschatologicznych 4
gwiazda biskup. tęcza miłosierdzie Boga. C. Symbole zwierzęce baranek, koń, bestie itp. rzeczywistość wyższa od człowieka, ale zależna od Boga; smok obraz Szatana ropucha wychodząca z ust proroka: kłamliwa propaganda skrzydła mobilność rogi moc. D. Symbolika kolorów biel świat Boga, triumf, zmartwychwstanie; czerwień krew, gwałt, przemoc, męczeństwo; szkarłat: bogactwo, rozpusta; czerń rozpacz, cierpienie, niebezpieczeństwo. E. Symbolika liczb 3 symbol Boga; 3½ lat (połowa siódemki) = 1260 dni oraz 10 czas krótki, ograniczony; 4 kosmos; 7 doskonałość, całość, intensywność; 12 (12x12 = 144.000) fundament ludu Bożego Starego i Nowego Testamentu; 1000 przynależność kwalitatywna do Boga, bardzo długie trwanie w czasie i przestrzeni F. Symbolika miast Rzym przepych, władza, niemoralność i bałwochwalstwo; Sodoma demoralizacja. G. Symbolika rzeczy (w wyborze) korona władza; miecz zniszczenie; wieniec zwycięstwo. 2. Zagadnienia historyczne 2.1. Autor Autor nazywa siebie Janem (1,1.4.9; 22,8), a tradycja od II w. twierdzi, że tym Janem jest Jan Apostoł oraz że jest on również autorem czwartej ewangelii i listów. 5
W III w. pojawiają się jednak wątpliwości, co do identyfikacji autora (Dionizy, bp Aleksandrii). Współcześni uczeni, którzy wskazują na liczne różnice językowe pomiędzy Apokalipsą a czwartą ewangelią i różną teologię, sądzą, iż autorem nie jest Jan Apostoł, lecz ktoś nieznany, który pragnie sie identyfikować z Janem Apostołem i być może był jego uczniem. 2.2. Czas i miejsce powstania Tekst Ap podaje następujące szczegóły: Ja, Jan, wasz brat i współuczestnik w ucisku i królestwie, i wytrwałości w Jezusie, byłem na wyspie, zwanej Patmos, z powodu słowa Bożego i świadectwa Jezusa. Doznałem zachwycenia w dzień Pański i posłyszałem za sobą potężny głos jak gdyby trąby mówiącej: Co widzisz, w księdze napisz i poślij siedmiu Kościołom (Ap 1,9-11). Z tych słów można wnioskować, że Jan otrzymał objawienie dotyczące siedmiu Kościołów na wyspie Patmos i w niedzielę. Ze względu na wyniki krytyki redakcji można to łączyć z siedmioma listami, niekoniecznie z resztą Ap. Tradycja Kościoła w osobie św. Ireneusza sugeruje, że Ap powstała pod koniec panowania Domicjana (81-96 r.). Jest jednak inna tradycja, która zamiast o Domicjanie mówiła o Neronie i z Neronem wiąże czas powstania Apokalipsy. Tę tradycję reprezentuje Fragment Muratoriego i Tertulian. Nowożytni komentatorzy mówią o tych samych datach, choć używają innej argumentacji. Kto podkreśla jedność pisma, ten mówi o powstaniu Apokalipsy w czasach Domicjana, za czym przemawia treść Listów do siedmiu Kościołów, odzwierciedlająca sytuację z końca I w. po Chr. Kto opowiada się za dłuższym procesem redakcyjnym, ten bierze pod uwagę możliwość powstania pierwszych źródeł za czasów Nerona i mówi o dwóch datach; najpierw o zebraniu pierwotnego materiału, potem publikacji całości. Sam tekst mówi o poważnym prześladowaniu chrześcijan (2,10). Popłynęła już krew męczenników (2,13; 6,9), nad chrześcijaństwem wisi wielkie niebezpieczeństwo. Jan widzi wielką nierządnicę Rzym upity krwią męczenników (16,6; 18,24), ponieważ część chrześcijan nie wzięła znaku Bestii na swoje czoło i rękę (14,9-11). Jest to bardzo ważny szczegół przy ocenie charakteru tego ucisku. Do czasów Domicjana prześladowania kierowały się przeciwko chrześcijanom, ale nie miały związku z kultem cesarskim, dopiero on pierwszy zażądał dla siebie kultu boskiego. 6