STUDIA I PRACE WYDZIAU NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZDZANIA NR 37, t. 2 Ewa Rauba Politechnika Biaostocka OPATY ZA USUG ZBIOROWEGO ODPROWADZANIA I OCZYSZCZANIA CIEKÓW A ZASADA SPRAWCA ZANIECZYSZCZENIA PACI Streszczenie Obowizujcy w Polsce system ustalania opat za usugi wodocigowe i kanalizacyjne nie daje wprost odpowiedzi na pytanie, jak sprawiedliwie podzieli koszty midzy poszczególnych odbiorców usugi oczyszczania cieków. Przy alokacji kosztów przedsibiorstwa wodocigowo-kanalizacyjne zazwyczaj nie uwzgldniaj zasady zanieczyszczajcy paci, czyli nie bior pod uwag adunków zanieczyszcze pochodzcych od poszczególnych grup usugobiorców. A zatem istnieje konieczno sprecyzowania zasad ustalania opat za cieki, tak by nie wystpowao subsydiowanie skrone w odniesieniu do poszczególnych grup odbiorców usugi. Sowa kluczowe: zasada sprawca zanieczyszczenia paci, opaty za cieki, adunek zanieczyszczenia, alokacja kosztów Wprowadzenie Przedsibiorstwa wodocigowo-kanalizacyjne realizuj zadania zwizane z zapewnieniem odpowiedniej jakoci oczyszczonych cieków odprowadzanych do odbiorników. Dziaania te wi si z ponoszeniem kosztów. Problemem stao si ustalenie odpowiednich poziomów opat za wiadczone usugi, tak aby Adres e-mail: erauba@o2.pl.
92 GOSPODARKA REGIONALNA I MIDZYNARODOWA odzwierciedlay one faktycznie ponoszone koszty. Istotne jest take zapewnienie spenienia zasady sprawca zanieczyszczenia paci. Kady z usugobiorców jest bowiem emitentem zanieczyszcze zawartych w ciekach, a zatem powinien ponosi koszty oczyszczania cieków adekwatne do wielkoci wnoszonego wraz ze ciekami adunku zanieczyszcze. Obowizujcy w Polsce system ustalania opat za usugi wodocigowe i kanalizacyjne nie daje wprost odpowiedzi na pytanie, jak sprawiedliwie podzieli koszty midzy poszczególnych odbiorców usugi zbiorowego odprowadzania i oczyszczania cieków. Metr szecienny, który stanowi podstaw naliczania opaty, nie jest jednostk odzwierciedlajc stopie obcienia oczyszczalni cieków kosztami redukcji zanieczyszcze pochodzcych od danej grupy usugobiorców. A zatem istnieje konieczno sprecyzowania zasad ustalania opat za cieki, tak by nie wystpowao subsydiowanie skrone w odniesieniu do poszczególnych grup odbiorców usugi. Celem artykuu jest zatem zaprezentowanie metody umoliwiajcej ustalenie wysokoci opaty za cieki zgodnie z zasad sprawca zanieczyszczenia paci. 1. Opaty za usug zbiorowego odprowadzania i oczyszczania cieków a zasada sprawca zanieczyszczenia paci w polskim systemie taryf za cieki Uregulowania prawne odnonie do aspektów ekonomicznych oczyszczania cieków zawiera Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 roku o zbiorowym zaopatrzeniu w wod i zbiorowym odprowadzaniu cieków. Szczegóowe wytyczne w zakresie okrelania taryf za usug zbiorowego oczyszczania cieków zawarto natomiast w Rozporzdzeniu Ministra Budownictwa z dnia 28 czerwca 2006 roku w sprawie okrelania taryf, wzoru wniosku o zatwierdzenie taryf oraz warunków rozlicze za zbiorowe zaopatrzenie w wod i zbiorowe odprowadzanie cieków. Zgodnie z nim, ustalajc ceny za cieki, przedsibiorstwa powinny kierowa si zasadami, do których w szczególnoci nale: ustalenie cen na poziomie zapewniajcym uzyskanie niezbdnych przychodów, eliminowanie subsydiowania,
EWA RAUBA OPATY ZA USUG ZBIOROWEGO ODPROWADZANIA I OCZYSZCZANIA CIEKÓW 93 motywowanie odbiorców usug do racjonalnego uytkowania wody i ograniczania wielkoci zanieczyszcze odprowadzanych wraz ze ciekami, ochrona odbiorców przed nieuzasadnionym wzrostem cen wody i cieków 1. Przedsibiorstwa wodocigowo-kanalizacyjne powinny ustali takie poziomy opat za odprowadzanie cieków, które odzwierciedlayby koszty generowane przez poszczególne grupy usugobiorców. W zwizku z tym jednostki wiadczce usugi zbiorowego odprowadzania i oczyszczania cieków dokonuj alokacji kosztów wedug grup odbiorców w sposób, który ma na celu powizanie wysokoci ponoszonych przez przedsibiorstwo kosztów z dan grup odbiorców. Przy alokacji kosztów naley pamita, e niedopuszczalne jest stosowanie subsydiowania skronego, zakazana jest dyskryminacja wybranych grup usugobiorców oraz e zrónicowanie wysokoci stawek jest dopuszczalne tylko w sytuacji, gdy mona wykaza rónic w kosztach wykonania usugi. Koszty mona alokowa na poszczególne grupy odbiorców wedug rónego stopnia precyzji, w zalenoci od lokalnych warunków i dostpnoci danych 2. Przy podziale kosztów usugi oczyszczania cieków pomidzy poszczególne grupy odbiorców mona wykorzysta: wspóczynniki alokacji kosztów wyznaczone na podstawie udziau poszczególnych grup taryfowych w cakowitej iloci odebranych cieków w odniesieniu do kosztów, których wysoko jest wprost proporcjonalna do wielkoci wiadczonych usug, wspóczynniki ustalone na podstawie ewidencji ksigowej kosztów w odniesieniu do kosztów, których nie da si podzieli midzy poszczególnych odbiorców usugi. Rozporzdzenie Ministra Budownictwa z dnia 28 czerwca 2006 roku wspomina, e przy alokacji kosztów mona take bra pod uwag wspóczynniki uwzgldniajce wielko adunku zanieczyszcze zawartego w przyjtych przez oczyszczalni ciekach. 1 Rozporzdzenie Ministra Budownictwa z dnia 28 czerwca 2006 r. w sprawie okrelania taryf, wzoru wniosku o zatwierdzenie taryf oraz warunków rozlicze za zbiorowe zaopatrzenie w wod i zbiorowe odprowadzanie cieków (DzU 2006, nr 127, poz. 886). 2 Standardy regulacji ekonomicznych, dostpnoci usug oraz metodologii ustalania opat w sektorze wodocigowo-kanalizacyjnym, Polskie Zrzeszenie Inynierów i Techników Sanitarnych, Izba Gospodarcza Wodocigi Polskie, Warszawa 2000, s. 38.
94 GOSPODARKA REGIONALNA I MIDZYNARODOWA Funkcjonujce w Polsce metody alokacji kosztów nie przestrzegaj jednak zazwyczaj zasady sprawca zanieczyszczenia paci, czyli nie bior pod uwag adunków zanieczyszcze pochodzcych od poszczególnych grup usugobiorców. 2. Metoda ustalania ceny za cieki zgodnie z zasad sprawca zanieczyszczenia paci Przedsibiorstwa wodocigowo-kanalizacyjne, ustalajc ceny za odprowadzanie cieków, czyni to w odniesieniu do 1 m 3. Cena jednak czsto nie jest rónicowana w zalenoci od stopnia zanieczyszczenia odprowadzanych cieków. Przy ustalaniu wysokoci stawek opat naleaoby zatem uwzgldni adunek zanieczyszcze, gdy od jego wielkoci zale koszty oczyszczania cieków. W przypadku cieków bardziej miarodajne jest wic posugiwanie si adunkiem zanieczyszcze, a nie jak w przypadku poboru wody metrem szeciennym jako jednostk rozliczeniow, który wprawdzie moe ni by, ale pod warunkiem okrelenia w nim wartoci zanieczyszcze charakterystycznych dla poszczególnych odbiorców usugi. Przy okreleniu ceny za usug oczyszczania cieków mona posuy si procedur zaprezentowan na rysunku 1. Dla potrzeb prezentacji metody ustalania opat, odbiorców usug kanalizacyjnych podzielono na trzy grupy: odbiorcy komunalni, przemys, odbiorcy komunalni niepodczeni do sieci kanalizacyjnej (dalej zwani: odbiorcy nieskanalizowani ). Oddzieln grup stanowi odbiorcy odprowadzajcy cieki bytowo-gospodarcze, wyodrbnieni ze wzgldu na to, e ponoszona przez nich opata za oczyszczanie cieków nie powinna uwzgldnia kosztów wynikajcych z eksploatacji sieci kanalizacyjnej. Odbiorcy ci bd ponosili koszty transportu cieków specjalistycznym taborem asenizacyjnym. Koszty te nie zostay wzite pod uwag przy ustalaniu opat dla wydzielonych grup odbiorców usugi oczyszczania cieków. Na cen 1 m 3 cieków skadaj si koszty bezporednie i porednie. Koszty porednie powinny zosta przypisane w jednakowej wysokoci do kadego metra szeciennego cieków, niezalenie od przynalenoci uytkownika do okrelonej grupy odbiorców usug.
EWA RAUBA OPATY ZA USUG ZBIOROWEGO ODPROWADZANIA I OCZYSZCZANIA CIEKÓW 95 Rys. 1. Procedura ustalania opat za usug oczyszczania cieków Ustalenie grup odbiorców usugi Okrelenie wielko kosztów porednich przypadajcych na jednostk odprowadzanych cieków Okrelenie udziau grup w cakowitym adunku zanieczyszcze dopywajcych ze ciekami do oczyszczalni Wyznaczenie wielkoci kosztów bezporednich dla poszczególnych grup Okrelenie cakowitych kosztów przypadajcych na kad z grup korzystajcych z usugi zbiorowego odprowadzania i oczyszczania cieków Wyznaczenie ceny 1 m 3 cieków dla kadej z grup odbiorców usug ródo: opracowanie wasne. Rozoenie kosztów bezporednich na poszczególnych emitentów cieków musi wynika z wielkoci adunku zanieczyszcze w ciekach dopywajcych do oczyszczalni. Odbiorcy komunalni odprowadzaj cieki socjalno-bytowe, których skad jest w miar ustabilizowany ze wzgldu na powtarzalno czynnoci wykonywanych przez czowieka, a majcych na celu zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych i higienicznych. W literaturze znale mona wartoci rednie dla gospodarstw domowych, ustalone na podstawie bada bezporednich 3. Zakady przemysowe, odprowadzajc cieki do kanalizacji, musz natomiast zadba, aby zawarte w nich stenia zanieczyszcze nie przekraczay wartoci ustalonych w Rozporzdzeniu Ministra Budownictwa w sprawie sposobu realizacji obowizków dostawców cieków przemysowych oraz warun- 3 Z. Heidrich, Przydomowe oczyszczalnie cieków. Poradnik, Centralny Orodek Informacji Budownictwa, Warszawa 1998.
96 GOSPODARKA REGIONALNA I MIDZYNARODOWA ków wprowadzania cieków do urzdze kanalizacyjnych 4. Zatem do obliczenia adunku zanieczyszcze pochodzcego ze cieków przemysowych mona przyj wartoci dopuszczalne, wymagane przez rozporzdzenie. Na podstawie przedstawionych wyej zaoe opracowano nastpujc procedur ustalania ceny za 1 m 3 cieków dla poszczególnych grup odbiorców z uwzgldnieniem pochodzcych od nich adunków zanieczyszcze: I. Wyznaczenie wielkoci kosztów bezporednich dla poszczególnych grup odbiorców odprowadzajcych cieki: 1) okrelenie kosztów generowanych przez odbiorców nieskanalizowanych dokonuje si wedug wzoru: KB kp = a K ocz. (1) KB kp koszty ponoszone w zwizku z oczyszczaniem cieków pochodzcych od grupy odbiorcy nieskanalizowani, z/rok; a udzia grupy odbiorcy nieskanalizowani w iloci odprowadzanego adunku danego zanieczyszczenia, wielko niemianowana; K ocz. koszty bezporednie oczyszczania cieków, z/rok. 2) wyznaczenie wielkoci kosztów ponoszonych przez odbiorców komunalnych podczonych do sieci kanalizacyjnej wedug nastpujcego wzoru: KB ok = b K ocz. + f K prz. + f K k (2) b udzia grupy odbiorcy komunalni w iloci odprowadzanego adunku danego zanieczyszczenia, wielko niemianowana; f udzia grupy odbiorcy komunalni w kosztach zwizanych z przepompowni, kanalizacj, wielko niemianowana; K prz. koszty bezporednie ponoszone w przepompowni cieków, z/rok; koszty bezporednie ponoszone na kanalizacj, z/rok. K k 4 Rozporzdzenia Ministra Budownictwa z dnia 14 lipca 2006 roku w sprawie sposobu realizacji obowizków dostawców cieków przemysowych oraz warunków wprowadzania cieków do urzdze kanalizacyjnych (DzU 2006, nr 136, poz. 964).
EWA RAUBA OPATY ZA USUG ZBIOROWEGO ODPROWADZANIA I OCZYSZCZANIA CIEKÓW 97 Udzia odbiorców komunalnych w kosztach ponoszonych na przepompowni cieków (f) wyznacza si na podstawie poniszego wzoru: ok f = ok + p (3) p adunek odprowadzany w ciekach przez przemys, kg/rok; ok adunek odprowadzany w ciekach przez odbiorców komunalnych, kg/rok. 3) obliczenie na podstawie wzoru kosztów wynikajcych z oczyszczania cieków przemysowych, czyli: KB p = g K ocz. + h K prz. + h K k (4) g udzia grupy przemys w iloci odprowadzanego adunku danego zanieczyszczenia, wielko niemianowana; h udzia grupy przemys w kosztach zwizanych z przepompowni, wielko niemianowana; K prz. koszty bezporednie ponoszone na przepompowni cieków, z/rok; koszty bezporednie ponoszone na kanalizacj, z/rok. K k Wielko h zostaa wyznaczona na podstawie nastpujcego wzoru: p h = p + ok (5) p adunek odprowadzany w ciekach przez przemys, kg/rok; ok adunek odprowadzany w ciekach przez odbiorców komunalnych, kg/rok.
98 GOSPODARKA REGIONALNA I MIDZYNARODOWA II. Okrelenie wielkoci kosztów porednich przypadajcych na jednostk odprowadzanych cieków: 1) ustalenie wielkoci jednostkowych kosztów porednich dla odbiorców nieskanalizowanych wedug wzoru: kp kp = KPocz. Q (6) kp kp koszty porednie przypisane dla odbiorców nieskanalizowanych, z/rok; KP ocz. koszty porednie powstajce na oczyszczalni cieków, z/rok; Q ilo cieków przyjta przez oczyszczalni od wszystkich odbiorców usugi, m 3 /rok. 2) obliczenie jednostkowych kosztów porednich przypadajcych na odbiorców komunalnych oraz przemys wedug wzoru: kp ok = kp p = KP Q ocz. + KP + KP prz. Q Q kp k (7) kp ok koszty porednie przypisane odbiorcom komunalnym, z/rok; kp p koszty porednie przypisane przemysowi, z/rok; KP ocz. koszty porednie powstajce na oczyszczalni cieków, z/rok; KP prz. koszty porednie powstajce na przepompowni cieków, z/rok; KP k koszty porednie powstajce w zwizku z eksploatacj sieci kanalizacyjnej, z/rok; Q ilo cieków przyjta przez oczyszczalni od wszystkich odbiorców usugi, m 3 /rok; Q kp ilo cieków pochodzca od odbiorców nieskanalizowanych, m 3 /rok.
EWA RAUBA OPATY ZA USUG ZBIOROWEGO ODPROWADZANIA I OCZYSZCZANIA CIEKÓW 99 III. Okrelenie cakowitych kosztów przypadajcych na kad z grup korzystajcych z usugi zbiorowego odprowadzania i oczyszczania cieków: 1) wysoko kosztów przypadajcych na odbiorców nieskanalizowanych na podstawie wzoru: K kp = a K ocz. + KPocz. Q Q kp (8) K kp cakowite koszty wiadczenia usug kanalizacyjnych przypisane grupie odbiorcy nieskanalizowani, z/rok; pozostae oznaczenia jak wyej. 2) koszty wynikajce ze wiadczenia usugi polegajcej na odebraniu i oczyszczeniu cieków odbiorcom komunalnym okrelane wedug wzoru: KP K ok = b K ocz. + f K prz. + f K k + Q ocz. + KP + KP prz. Q Q kp k Q ok (9) K ok Q ok cakowite koszty wiadczenia usug kanalizacyjnych przypisane grupie odbiorcy komunalni, z/rok; ilo cieków pochodzca od odbiorców komunalnych, m 3 /rok; pozostae oznaczenia jak wyej. 3) obliczenie kosztów dla przemysu zgodnie ze wzorem: KP K p = g K ocz. + h K prz. + h K k + Q ocz. + KP + KP prz. Q Q kp k Q p (10) K p cakowite koszty wiadczenia usugi odbioru i oczyszczania cieków przypisane grupie przemys, z/rok; Q kp ilo cieków pochodzca od przemysu, m 3 /rok; pozostae oznaczenia jak wyej.
100 GOSPODARKA REGIONALNA I MIDZYNARODOWA IV. Wyznaczenie ceny 1 m 3 cieków dla kadej z grup odbiorców usug: 1) ustalenie ceny za jednostk odprowadzonych cieków dla odbiorców nieskanalizowanych wedug wzoru: k kp = K Q kp kp (11) k kp koszt 1 m 3 cieków dla odbiorców komunalnych pozostaych, z/m 3 ; pozostae oznaczenia jak wyej. 2) wyznaczenie ceny 1 m 3 cieków dla odbiorców komunalnych wedug wzoru: k ok = K Q ok ok (12) k ok koszt 1 m 3 cieków dla odbiorców komunalnych, z/m 3 ; pozostae oznaczenia jak wyej. 3) obliczenie ceny 1 m 3 cieków dla przemysu na podstawie wzoru: k p = K Q p p (13) k p koszt 1 m 3 cieków z przemysu, z/m 3 ; pozostae oznaczenia jak wyej. Przedstawione wyej wzory na ustalenie wysokoci cen za cieki odzwierciedlaj rzeczywisty udzia poszczególnych grup odbiorców usugi kanalizacyjnej w kosztach odprowadzania i oczyszczania cieków. Jest to moliwe dziki wykorzystaniu w nich, jako podstawy zrónicowania cen za cieki, adunków
EWA RAUBA OPATY ZA USUG ZBIOROWEGO ODPROWADZANIA I OCZYSZCZANIA CIEKÓW 101 zanieczyszcze pochodzcych od danych grup usugobiorców. A zatem, ustalajc na podstawie zaprezentowanej metody cen za odprowadzanie i oczyszczanie cieków, moliwe bdzie spenienie zasady sprawca zanieczyszczenia paci. Podsumowanie Przedsibiorstwa wodocigowo-kanalizacyjne przejy na siebie obowizek oczyszczania cieków pochodzcych z osiedli ludzkich i przemysu. Ponosz zatem koszty zwizane ze wiadczeniem usugi odbioru i oczyszczania cieków. Zwrot tych kosztów ma zosta zapewniony przez odpowiedni poziom cen za cieki. Jednake zapewnienie samofinansowania nie moe by jedyn przesank przy ustalaniu taryfy. Istotne jest take, by obciy poszczególne grupy kosztami odpowiadajcymi ich udziaowi w cakowitych kosztach oczyszczania cieków. Jednake istnieje trudno w przypisaniu rzeczywistych kosztów wiadczenia usugi do poszczególnych grup odbiorców. Nie jest bowiem atwo ustali faktyczne wielkoci adunków odprowadzanych przez poszczególnych usugobiorców. Dotyczy to przede wszystkim przemysu, dla którego nawet w odniesieniu do jednej brany nie mona ustali rednich wartoci ste zanieczyszcze zawartych w ciekach. W zwizku z tym naley przyj pewne zaoenia, np. oparte na dopuszczalnych wartociach ste zanieczyszcze odprowadzanych w ciekach do kanalizacji. W odniesieniu do odbiorców komunalnych problem wielkoci adunków zanieczyszcze odprowadzanych wraz ze ciekami wydaje si atwiejszy do rozwizania. Wartoci ste zanieczyszcze zawartych w ciekach zawieraj si bowiem w niewielkim przedziale ze wzgldu na powtarzalno czynnoci wykonanych w gospodarstwach domowych oraz innych instytucjach generujcych cieki zblione skadem do cieków bytowych. W warunkach polskich, jak wynika z analizy taryf za cieki obowizujcych w miastach wojewódzkich Polski, w dalszym cigu w wikszoci z nich (prawie 69%) nie wyeliminowano subsydiowania skronego w odniesieniu do poszczególnych grup odbiorców usugi i stosuje si taryfy jednolite.
102 GOSPODARKA REGIONALNA I MIDZYNARODOWA Naley jednak pamita, e nie zawsze moliwe jest wyeliminowanie subsydiowania skronego. Czsto jest ono wynikiem wiadomej polityki gminy, zmierzajcej do utrzymania odpowiednio niskiego poziomu cen dla okrelonych grup odbiorców usug wodocigowo-kanalizacyjnych. Literatura Heidrich Z., Przydomowe oczyszczalnie cieków. Poradnik, Centralny Orodek Informacji Budownictwa, Warszawa 1998. Rozporzdzenie Ministra Budownictwa z dnia 14 lipca 2006 roku w sprawie sposobu realizacji obowizków dostawców cieków przemysowych oraz warunków wprowadzania cieków do urzdze kanalizacyjnych (DzU 2006, nr 136, poz. 964). Rozporzdzenie Ministra Budownictwa z dnia 28 czerwca 2006 r. w sprawie okrelania taryf, wzoru wniosku o zatwierdzenie taryf oraz warunków rozlicze za zbiorowe zaopatrzenie w wod i zbiorowe odprowadzanie cieków (DzU 2006, nr 127, poz. 886). Ustawa z dnia 7 czerwca 2001 r. o zbiorowym zaopatrzeniu w wod i zbiorowym odprowadzaniu cieków (DzU 2006, nr 123, poz. 858). Standardy regulacji ekonomicznych, dostpnoci usug oraz metodologii ustalania opat w sektorze wodocigowo-kanalizacyjnym, Polskie Zrzeszenie Inynierów i Techników Sanitarnych, Izba Gospodarcza Wodocigi Polskie, Warszawa 2000. PRICING OF SERVICE OF COLLECTIVE WASTEWATER COLLECTION AND TREATMENT AND THE POLLUTER PAYS PRINCIPLE Abstract The current system in Poland pricing of water supply and sewerage services does not give a direct answer to the question of how to fairly divide the costs among the various recipients of wastewater services. The allocation of the cost of water and sewerage companies usually do not take into account the polluter pays principle, which does not take into account the pollutants coming from the different groups of recipients of services. Thus, there is a need to clarify the rules for determining fees for waste
EWA RAUBA OPATY ZA USUG ZBIOROWEGO ODPROWADZANIA I OCZYSZCZANIA CIEKÓW 103 water, so that no cross-subsidization occurred in relation to particular groups of customers service. Keywords: polluter pays principle, charges for waste water pollution load, allocation of costs JEL Code: Q56 Translated by Ewa Rauba
104 GOSPODARKA REGIONALNA I MIDZYNARODOWA